AMERYKI Ameryki są połączone ze sobą wąskim pasem lądu ciągnącego się od przesmyku Tehuantepec do przesmyku Panamskiego. Amerykę środkową zaliczamy do --> [Author:I] Ameryki P*łnocnej ze względu na bliższe pokrewieństwo g*rotworu. Powierzchnia: 24, 5 ml km² (na wyspy 16 %, na p*łwyspy 18 %, zatem 2/3 to pień lądowy i 1/3 zajmują wyspy i p*łwyspy).

AMERYKA P*ŁNOCNA

• Zarys ukształtowania i budowa geologiczna Południowy układ gł*wnych element*w geograficznych od zachodu: Kordyriery, od ujścia rzeki rzeki Meckenzie i Zat. Hudsona do ujścia Missisipi rozciąga się pas r*wnin. Na wsch*d znajduje się pas strych g*r i wyżyn oraz wąski pas nizin nadbrzeżnych. G*ry utrudniają przepływ mas powietrza z zachodu na wsch*d, ułatwiają z p*łn. na południe i odwrotnie.

• Jednostki geologiczne: Najstarszą częścią Ameryki Północnej jest prekambryjska platforma północnoamer., zajmująca centr. i pn. część kontynentu; od wsch. graniczy ona z Appalachami i pasmem fałdowym wsch. Grenlandii, od zach. z G. Skalistymi, na pd. sięga po rz. Arkansas i Ohio. Fundament platformy, zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych w kilku orogenezach prekambryjskich i następnie zdenudowanych, odsłania się na powierzchni na tarczach kanadyjskiej i grenlandzkiej, rozdzielonych młodym rowem tektonicznym -M. Baffina; na pozostałym obszarze platformy fundament jest przykryty pokrywą platformową składającą się z osadów paleozoiczno-kenozoicznych. Od wsch. i pd.-wsch. do platformy prekambryjskiej przyrasta łańcuch gór powstałych w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej; ciągnie się on wzdłuż wsch. Grenlandii, przez Appalachy do Niz. Zatokowej, gdzie jest głęboko zdenudowanym podłożem, na którym osadziła się pokrywa skał mezozoiczno-kenozoicznych, tworząc wraz z podłożem platformę paleozoiczną. Od zach. do platform prekambryjskiej i paleozoicznej przyrastają Kordyliery, składające się z 2 łańcuchów powstałych w orogenezie alp.; na wsch. G. Skaliste, sfałdowane pod koniec kredy (Laramidy), na zach. G. Nadbrzeżne, sfałdowane w trzeciorzędzie. Do końca kredy Ameryka Północna i Europa tworzyły razem prakontynent zw. Laurazją. Główne bogactwa naturalne: rudy żelaza, uranu, cynku i ołowiu, manganu, wolframu, rtęci, srebra, niklu, miedzi, tytanu, molibdenu, kobaltu, złoto, platyna, węgiel kam. i brun., fosforyty, ropa naft., gaz ziemny, magnezyty, sole potasowe, siarka, boksyty, azbest.

• Geologia Najstarsza tarcza krystaliczna kanadyjska (laurentyjska). Środkowa część jest wgięta i zajęta przez Zatokę Hudsona. Na powierzchni odsłonięte są prekambryjskie g*rotwory. Płyty osadowe występują na połudn. od Wielkich Jezior. Jest płyta paleozoiczna. Wielka r*wnina to zachodnia część płyty kt*ra została wyżej wydźwignięta (500-1500 m). G*rotw*r Appalach*w to stary orogen. W g*rach Alaski jest najwyższy szczyt Ameryki Pn. - Mt. Mc Kinley (6193 m). G. Skaliste mają budowę płaszczowinową. Pomiędzy pasmami gór leżą r*wnoległe kotliny tektoniczne (osady III) np. Yellowstone z gejzerami i gorącymi źr*dłami. Między pasmami jest płytowa Wyż. Kolorado. Płyta ta została rozciągnięta kanionami rzeki Kolorado i jej dopływ*w. Strefa kotlin wewn. jest następną jednostką tektoniczną. Obejmuje Wyż Kolumbii (na pn.), inne to Dol. Śmierci, Wlk. Kotlina, Wlk. Słone Jeziora, G. Nadbrzeżne, G.Kaskadowe, Sierra Nevada.)

• Cechy Kordylier*w:1) brak pokrycia linii orogenez z tektonicznymi, 2) System g*rski sformowany w kilku orogenezach, 3) fałdowaniu towarzyszyły silne wylewy law i intruzje, 4) bogate w złoża mineralne (złoto, srebro, miedź, cynk, oł*w, antymon, kadm, molibden, chrom, mangan, żelazo, uran, ropa, węgiel). Osadowe niziny nadmorskie - wys. na pd. od Appalach*w jako Niz. Atlantycka, Floryda, Niz. Zatokowa nad Zat. Meksykańską aż po P*łw. Jukatan (niekiedy do Kuby i W. Bahama).

• Zlodowacenia - W plejstocenie lądol*d całą tarczę kanadyjską i fragmenty Kordylier*w z wieloma lobami: Cinci Nnati, Ilinois, Missiouri Zlodowacenia: nebraska, konsan, illinois, wisconzin. Interglacjały: aftanin, yar mouht, songaman.

• Klimat - wielka rozciągłość południkowa, taki sam układ rzeźby i bliskość oceanu. Strefy klimatyczne: 1) Arktyczna 2) Subarktyczna 3) Umiarkowana 4) Subtropikalna 5) Tropikalna 6) Subekwatorialna

• Stosunki wodne - w pasie Wlk. Kotlin zagłębienie bezodpływowe, reszta to zlewiska oceanu atlantyckiego i niewielki udział Oc. Spokojnego. Największe systemy rzeczne to Missisipi i Mackenzie. Lodowce występują na Grenlandii i Archipelagu Franklina; Rzeki Jukon, Meckenzie z odpływem do Athabasca, Nelson, Churchill, Missisipi, *w. Wawrzyńca. Jeziora: G*rne, Michigen, Erie, Ontario, Huron, Winnpeg, Leśne, Niewolnicze, Niedźwiedzie, Reniferowe, Athabasca. Erie \ Ontario - Niagara (60 m).

KRAJE ARKTYCZNE AMERYKI PÓŁNOCNEJ lodowce i tundra, Grenlandia - 2000 tys. m dł. czapy lodowej, wys. 3000m npm. w środku wyspy, opada ku brzegom i spada językami w zatoki fiordowe (80 m na dobę, lodowiec Humboldta na zach. wybrzeżu). Wiatr spływający z głębin ku płd. ogrzewa płd. wybrzeże nawet do 0 i więcej stopni, wsch. wybrzeże zimne (prąd), zach. b. ciepłe. Pozostałe krainy tego regionu mają mniej rozwinięte zlodowacenie (mniejszy opad), wichury, niskie temp., kr*tki okres wegetacyjny, zabagnienie i plaga komar*w nie sprzyjają osiedlaniu się ludzi (na archipelagu Franklina). Na lądzie leży tundra, złoża min.: złoto, węgiel kam. Biegun magnetyczny.

• GRENLANDIA; ARCHIPELAG FRANKLINA; ARKTYCZNA R*WNINA NADBRZEŻNA; REGION KEEWATIN; PŁW. UNGAVA I LABLADOR PN.;

STREFA LEŚNA TARCZY KANADYJSKIEJ od Jez. Nied*wiedziego do PD wsch. częśći P**w. Lablador. Ci*gnie się silnie wygi*tym ku PD *ukiem. Typy krajobrazu :1) Wyżyny z formami egzaracji lodowcowej i s*abo zaznaczon* glacjaln* akumulacj*, inaczej nazywane Poj. Labladorskim, speleplenizowany i wypi*trzony *rednio do 500 m npm, s*abo rozci*ty, wiele jezior rynnowych, tajga, rzeki promieni*cie sp*ywaj* od centrum wypi*trzre* 2) R*wniny jezior zastoiskowych, region i**w zastoiskowych, sięga do rz. Alabamy, r*wnina akumulacyjna z glebami czarnymi, z du** ilośći* pr*chnicy, z*oto, srebro, mied* 3) Pojezierne krajobrazy akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalnej, Region Nelson-Patriczia, tajga bujniejsza, spod utwor*w akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalne ukazuje się starsze krystaliczne pod*o*e, jeziora, rzeki uchodz*ce do Zat. Hudsona, duże zabagnienie, z*oto, cynk, rad i uran (Wlk. Jez. Nied*wiedzie. 4) PD część tarczy kanadyjskiej, nieco *agodniejszy klimat, lasy mieszane na wschodzie, d*ugi okres wegetacyjny, s*abe gleby, s*abe zaludnienie, kopalnia Sudbury dostarcza na *wiatowy rynek niklui chalkopiryt*w, kopalnia Vermilion platyny i palladu, Jez. G*rne *elazo. Opr*cz surowc*w min. duże zasoby drewna i energii wodnej.

• POJ. LABLADORSKIE; CLAY BELT; REG. NELSON-PATRICIA; REG. WIELKICH JEZIOR;

APPALACHY PN ch*odny klimat, budowa geologiczna i szata ro*linna wyr**nia ten obszar od ca*o*ci.

• Nowa Funlandia - wyspa oddzielona Cie*. Belle Isle od Labladoru a Cie*n. Cabota od Nowej Szkocji. Jest zamkni*ta od zach. Zat. *w. Wawrzy*ca, wybrze*e riasowe lub fiordowe powsta*e w wyniku ingresji morza, z*oto, magnetyt, grafit, molibden, baryt, mied*, cynk, o**w, hematyt i w*giel kam. Kr*tkie lata pod wp*ywem zimnego pr*du labradorskiego, b. wys., r*wnomierne opady, kimat surowy, tundra z kar*owatymi drzewami. Na PD zach. znajduje się *awica Nowofunlandzka. Tu spotykaj* się dwa pr*dy, bardzo obfite *awiska *ledzi i dorsza.

• Akadia - (Nowa Szkocja, Nowy Brunszwik), region sk*ada się z2 stref orogenicznych - po atlantyckiej stronie m*ode orogeny apallachijskie i po l*dowej starsze tako*skie i akadyjskie. W Zat. Fundy przyp*ywy do 20 m w okolicy St. Johns wsteczny wodospad. Na wyspie Cape Breton zag**bie w*glowe Sydney.

• G. Adirodack - Wypi*trzony fragment tarczy kanadyjskiej do 300-1600 m npm.

• NOWA FUNLANDIA; G. ADIRONDACK; NIZ. LAURENTYJSKA

APPALACHY PD. Z NIZ. NADBRZEŻNĄ z 2 sfer orogenicznych: wsch. starszej, dolnopaleozoicznej, zach. m*odszej g*rnopaleozoicznej oraz niz. nadbrze*nej. W III kredowa peneplena zosta*a d*wigni*ta w formie wa*u, kt*rej o* przechodzi wzd*u* strefy rusztowych g*r. W III zr*wnane i wypi*trzone, się* rzeczna wci*ta w g*ry p*ynie konsekwentnie lub subsekwntnie.

• Niz. nadbrze*na zbudowana z osąd*w III, zabagnione poros*e namorzynami.

• Piedmont - zbudowany ze starych ska* sfa*dowanych w orogenezie staropaleozoicznej oraz tresowych pokryw, jest r*wnin* lub pag*rkowat* krain* rozci*t* dolinami.

• Appalachy - rusztowa rze*ba, kwarcytowe pasma oddzielone d*ugimi i szerokimi obni*eniami subsekwentnymi, na zach. Wyż. Appalachjska - p*askowyż ze s*abo sfa*dowanych piaskowc*w karbo*skich i wapieni sylurskich, zjawiska krasowe, rzeki dostarczaj* energii, antracyt, cynk, ruda *elaza.

• ATLANTYCKA NIZ. NADBRZEŻNA; PIEDMONT; PASMO BŁĘKITNE; RUSZTOWE PASMA APPALACH*W

NIZ. ZATOKOWA I FLORYDA wzd*u* Zat. Meksyka*skiej a na PN a* do uj*cia Ohio). Zbudowana z utwor*w morskich i rzecznych III i IV, narastaj*ce wybrze*e (lida, laguny, delty). Nadbrze*ne bagna porasta cypry*nik z korzeniami skarpowymi. Osądy są niezaburzone a gdzieniegdzie solne wysądy diapirowe z nagromadzon* rop* i gazem (jako towarzysz*ce s*l, gips, siarka). Klimat b. ciep*y, uprawa owoc*w tropikalnych, ry*, trzcina, k*pieliska (Miami). Delta Missisipi za*cielona urodzajnymi aluwiami i b. dobrze nawodniona. Cz*ste wylewy nie sprzyjaj* jednak gospodarce.

• NIZ. ZATOKOWA; FLORYDA

NIZ. CENTRALNE I WYŻ. OZARK obszar płyty paleozoicznej spoczywającej na krystalicznym podłożu tarczy laurentyjskiej. Oś regionu to Missisipi, w płn. części krainy rzeźba polodowcowa, klimat łagodniejszy, płd. część nie objęta zlodowaceniem ma charakter płyty paleozoicznej - cieplejsza. Regiony: Wielkich Jezior, morenowe niziny Ohio i Indiany, Płaskowyż Kentucky i Tennesse (płaski lekko falisty zbudowany z wapieni), faliste niz. Prerii, Prerie Lessowe (liczne wąwozy lessowe przerywają monotonie krajobrazu), Prerie Płd., Wyż. Ozark i G. Ouachita (porośnięte lasem liściastym, cynk i oł*w).

• REGION WIELKICH JEZIOR; MORENOWE NIZINY OHIO I INDIANY; PŁASKOWYŻ KENTUCKY I TENNESSEE; FALISTE NIZINY PRERII; PRERIE LESSOWE; PRERIE POŁUDNIOWE; WYŻ. OZARK I G. OUCHITA

WIELKA RÓWNINA szeroka wyżyna (500-1500 m npm.).

• Najbardziej pn część to: Step kanadyjski (płyta zbudowana ze skał g*rnokredowych i paleogeńskich), opad (r*wnież śniegu) 300 mm, gleby czarnoziemne, brunatne, niekt*re części to tylko pastwiska (mały opad),

• Wyż. Missiourii (od stepu kanadyjskiego). Płyta paleozoiczna silnie rozcięta gęstą siecią suchych dolin (100 m głębokości) czyni obszar nieużytecznym. U wylotu dolin G. Skalistych tworzą się stożki napływowe, powstają tu burze pyłowe.

• Llano Estakado (ciepły i suchy klimat, sawanna z kaktusami,

• Płaskowyż Edwarda - wilgotniejszy z bujniejszym stepem.

• WYŻ. MISSIOURI Z CZARNYMI G., R*WN. NEBRASKI, CANSASU; LLANO ESTACADO; WYŻ. EDWARDA

BASEN MCKENZIE synklina wypełniona osadami paleozoicznymi i mezozoicznymi (dewońskie i kredowe) kraina r*wninna lub pag*rkowata o rzeźbie polodowcowej z licznymi jeziorami. Oś regionu stanowi oś regionu budująca deltę do M. Beauforta. Częste wiatry z G. Skalistych podnoszą temp. powietrza, tajga.

KOLDYRIERY ALASKI I KANADY 1) G. Skaliste, 2) pas wewn. zapadlisk, 3) G. Nadbrze*na. Strefa najm*odszych fa*dowa*. W*ski zwarty system g*rski :

• G. Broonksa - w orogenezie ralami*skiej osądy mezozoiczne uleg*y sfa*dowaniu, wypi*trzone stare paleozoicze trzony, odm*odzenie g*r.

• Wyż. Jukonu - w III obni*enie, wkroczenie od zachodu morza. Jednak di*ki buduj*cej dzia*alno*ci rzek rzeki Jukon odzyska*a część l*du (z*oto, tajga).

• Aleuty i P*w. Alaska - g*rotw*r aleudzki uleg* zatopieniu, wynosz* się ponad morzem sto*ki wulkaniczne, kt*re tworz* szereg wysp, silna dza*alno** wulkaniczna, 20 czynnych wulkan*w, gor*ce *r*d*a.

• G. Alaska, Wrangla i *w. Eliasza - skały wulkaniczne, paleozoiczne i mezozoiczne, IV zosta*y wysoko wypi*trzone (Mc Kinley), bardzo wysoki opoad *niegu zasila lodowce w g*rach, kt*re sp*yaj* dolinami tworz*c lodowce piedmontowe (Beringa i Malaspina). G. Wrangla czynne wulkany: Mt Sąnford, Mt Blackburn i Mt Wrangler.

• Strefa nadbrze*na (na wyspach) strefa ci*g*ych przesuni** skorupy ziemskiej, m*ody g*rotw*r trzeciorz*dowyczęśćiowo zanurzony w morzulub tworzy archipelag, wzd*u* wybrze*a labirynty cie*nin i zatok, puszcza le*na, na wyspie Vancouver w*giel kamienny

• Strefa g*r skalistych wschodnia część zorogenezy alpejskiej (larami*skiej), *ry maj* charakter pasmowy, sfa*dowane zosta*y skały paleozoiczne, powsta*y wielkie skiby i p*aszczowinowe nasuni*cia, rze*ba jest typowo polodowcowa (ostre granie, kary i **oby). Od strony zach. le*y r*w G. Skalistych (bruzda 1500 km d*g.) zaj*ta przz rzeki.

• Wyż. wewn*trzne - leżą na zach. od G. Skalistych, nazywane inaczej Wyż. Kolumbii Brytyjskiej. Z jej dna wyrastaj* pasma g*rskie (fa*dy newadyjskiej), zjawiska wulkaniczne i zlodowacenia, z*o*a cynku, o*owiu, srebra, *elaza (Kimberley). Dno jest suche, kaktusowy lub krzaczsty step.

• G. Nadbrze*ne zbudowane z granodiorytowych batolit*w, silnie rozci*te i rozcz*onkowane, lodowce g*rskie obni*y*y prze**cze i wyż*obi*y g**bokie doliny zaj*te obecnie przez morze (wybrze*e fiordowe, rzeki prze*amuj* doliny, po**w *ososia i innych ryb, energia wodna i drzewo budulcowe (lasy szpilkowe Kanady).

• G. BROOKSA; WYŻ. YUKONU; ALEUTY; PŁW. ALASKA; G. ALASKA, WRANGLA I ŚW. ELIASZA; PD. STREFA NADBRZEŻNA ALASKI; STREFA G. SKALISTYCH; R*W G. SKALISTYCH; WYŻ. WEWN. (KOLUMBII BRYT., INTERIOR UPLANDS); G. NADBRZEŻNE; STREFA NADBRZEŻNA (WYSPY KR*LOWEJ CHARLOTTY, VANCOUVER);

KOLDYRIERY ST. ZJEDN. G*rotw*r ulega poszerzaniu, g*ry rozwidlają się obejmując ramionami sztywną płytę Kolorado. W Parku Yellowstone niedawno wygasłe zjawiska wulkaniczne, pozostałością są gejzery, molety, fumarole, gorące źr*dła, terasy martwicowe. G. mają ślady dawnych zlodowaceń.

• Wyż. Kolorado - sztywna płyta paleozoiczna, strzaskana uskokami w wyniku wypiętrzenia i to wywołało erozje rzek spływających z G. Skalistych. Rzeźba z głębokimi jarami i terasami strukturalno-denudacyjnymi. Rzeka Kolorado rozcina powierzchnie do głębokości 1800 m. Ściany kanionu pozbawione są roślinności i odsłaniają profil geologiczny od III aż do skał archaicznych. Teren jest niemal pustynny, złoża miedzi i ołowiu.

• Wyż. Kolumbii - płytowo ułożone warstwy lawy, uprawa pszenicy (ryzyko klęski- suszy)

• Wlk. Kotlina - obszar bezodpływowy, zesp*ł obniżeń (bolsony) z jeziorem otoczonym słoną pustynią, np. Dol. Śmierci na 85 m lub Salton 73m, inne na wysokości 1200 m. Cały region jest pustynny (hodowla bydła).

• G. Kaskadowe - ze skał wulkanicznych, wierzchołki to czynne i wygasłe wulkany (czynne: Mt. Rainier, Baker, Hood, Lassen), pokryte lasem szpilkowym, wierzchołki zlodowacone.

• Sierra Nevada - blok wydźwignięty do 2500 m, wierzchołki do 4000 m (Mt. Whitney 4418 m max USA). Stoki zach. strome i silnie rozcięte. Grzbiety g*rskie przekształcone przez lodowce. Stoki wsch. łagodne, na stokach zach. rosną sekwoje (102 m), daglezje, piękne jeziora i wodospady;

• Dol. Kalifornijska - aluwialna r*wnina częściowo bezodpływowa, Zat. Sn Fracisco rozcięła G. Nadbrzeżne i ściągnęła do doliny klimat ciepły, kontynentalny, mało opad*w.

• G. Nadbrzeżne - wzdłuż brzegu morskiego, zbudowane z osadowych skał mezozoicznych, III, ropa naftowa i rtęć, stanowi barierę klimatyczną i komunikacyjną.

• G. SKALISTE; WYŻ. KOLORADO; WYŻ. KOLUMBII; WYŻ. SNAKE RIVER; WIELKA KOTLINA; G. KASKADOWE I SIERRA NEVADA; DOLINA WILLAMETTE I KALIFORNIJSKA; G. NADBRZEŻNE

WYŻ. MEKSYKU blok wyżynny z g*rami krawędziowymi Sierra Madre Wsch. i zach. zawierającymi wew. Wyż. Meksykańską.

• Płw. Kalifornijski - tektoniczny zrąb III i IV. R*wnocześnie powstało zapadlisko Zat. Kalifornijskiej. Towarzyszyły temu wylewy wulkaniczne. PN cz. jest bardzo wypiętrzona, p*łpustynia, mały opad.

• Pobrzeże Zat. Kalifornijskiej - ślady orogenezy laramijskiej i III. Powstały granitowe batolity, dalsze ruchy załomowe wytworzyły szereg zręb*w i zapadlisk. Pustynia Sonory.

• Sierra Madre Zach. - z kredowych utwor*w w orogenezie laramijskiej. W III wylewy law zasadowych o miąższości 1500 m. W pliocenie wypiętrzona do 2-3 tys. m, pocięta dolinami bariera komunikacyjna na odcinku 2200 km (nieprzecina jej ani jedna droga)

• Wyż. Meksykańska - w części pn klimat suchy (Mesa del Norte). Są kotliny i r*wnoległe bolsony (na wys. 1500 m), pd. (Mesa Centralna) to lawowy płaskowyż z kotlinnymi zagłębieniami, klimat tropikalny, silna mineralizacja (wulkanizm), kraj bogaty w srebro miedź, żelazo, oł*w i cynk

• Sierra Madre Wsch. - g*ry silniej porozrywane dolinami, budowa analogiczna do Wyż. Meksykańskiej. Dość wysokie opady 2000 mm (letni monsun).

• Pobrzeże Zat. Meksykańskiej - na pd. od rzeki Rio Bravo, nie wysokie pasma g*rskie zbudowane ze skał wieku kredowego, sfałdowane i przebite wulkanicznymi trzonami, ropa naftowa, rafy koralowe, wulkaniczne pasmo: Orizaba, Popocatepetl, Ixtacihuatl, Nevado de Colima. Piętrowość roślinna na wulkanie Orizaba.

• Sierra Madre Pd. - blok wypiętrzony poprzecznie do starszych element*w tektonicznych, pokryte lasem tropikalnym

• MESA CENTRALNA; SIERRA MADRE WSCHODNIA; WULKANICZNE PASMO MEKSYKAŃSKIE; RÓW BALSAS I SIERRA MADRE PD; WYŻ. SONORY, SINALOA I NAYARIT; SIERRA MADRE ZACHODNIA; MESA DEL NORTE;

MIĘDZYMORZE AMER. ŚRODK Między przesmykiem Panamskim a Tehuantepec, obejmuje tylko ląd, leży w pasie orogenicznym Kordylier*w (z wyjątkiem P*łw. Jukatan). Z klimatu subekwarorialnego - P*łw. Jukatan. Nie zabudowane warstwy wapieni III, płyta jest skrasowiała, otoczona rafami koralowymi, pasma g*rskie Kordyl. do 2000-2500 m, złoża srebra i złota tylko w Gwatemali 4000 m. G*ry są rozcięte dolinami, wilgotny, gorący klimat.

• PŁW. JUKATAN; KORDYLIERY AMERYKI ŚODKOWEJ;

INDIE ZACHODNIE są to wyspy Ameryki Śr. w Zatoce Meksykańskiej, na M. Karaibskim, Wy-Bahama i Wielkie i Małe Antyle. Na płn. leży jeden z łuk*w: Kuba, Haiti, Puerto Rico, Małe Antyle (zbudowane z krystalicznych, fałdowych element*w mezozoicznych i III oraz młodych skał wulkanicznych). Na płd. leży drugi łuk: ławica rosalina na Jamajce i płd. Haiti, gdzie łączy się z łukiem płn. Oba łańcuchy są poprzerywane obniżeniami morskimi (między Kubą a Haiti - R*w Puerto Rico). Są to wyspy wapienne, silnie skrasowiałe, klimat gorący, obfite nier*wnomierne opady, brak sieci rzecznej. --> [Author:S."B."P.]

AMERYKA POŁUDNIOWA

• Powierzchnia 17,8 mln km² mało rozczłonkowana, oblewa ją O. Atlantycki, Spokojny i M. Karaibskie. Am. PD jest krainą nizinną (50 % pow. do 300 m npm), średnia wys. 650 m npm.

• Główne rysy ukształtowania nadaj* Andy (leżące południkowo, wzdłuż zachodniego wybrzeża. Ustawione wachlarzowato na PN, w okolicy r*wnika zbiegają się. Najwyższe wzniesięnie Aconcagua (6960 m npm), Oyos del Sąlado (6885 m npm), wulkany: Cotopaxi (5896 m npm), Chinborazzo, Tolima, Huila, Antisąna. Wyżyny: Guja*ska, Brazylijska i Patagońska są spajone przez niziny Orinoko, Amazonki, La Platy oraz Boliwijsk*.

• Budowa geologiczna - najstarsza tarcza brazylijsko-gujańska (PN wsch. część). Od zachodu otacza j* pas młodszych fałdowań G*r And*w. Od PD zniszczone i zr*wnane g*rotwory hercyńskie unoszące się nad brzegami Atlantyku. Tarcza brazylijsko-guja*ska: sformuowana w prekambrze ze skał krystalicznych i zmetamorfizowanych (granit, gnejs, łupki krystaliczne). Na nich zalegaj* osądy paleozoiku i mezozoiku. Tarcz* pokrywaj* niziny i wyżyny. PD. cypel Am. PD. zajmuje stara prekambryjska tarcza patagońska. Od zach. i PN zach. rozciąga się pas fałdowej strefy And*w sformowanej ostatecznie w orogenezie alpejskiej. Na ukształtowanie And*w miała wpływ tak*e działalność wulkaniczna (45 czynnych wulkan*w) z towarzyszeniem działalności sejsmicznej (boliwijsko-dżikijskie Andy). Zlodowacenie w plejstocenie.

• Bogactwa mineralne - miedź (Chile, Peru); z*oto i platyna (Kolumbia); cynk, o**w, cyna, molibden, wolfram, wanad (Boliwia i Peru), ropa naftowa (Boliwia, Kolumbia, Wenezuela); węgiel kamienny (Peru i Chile); sąletra chilijska (Pust. Atacana); rudy żelaza (Brazylia); nikiel (Brazylia); boksyty (Wyż. Gujańska).

• Klimat - wpływa na niego położenie geograficzne, odległość od morza, prądy morskie, rzeźba. Średnia roczna temp. na PN 25 ^0,, na PN 5 ⁰ C. Andy są ważną granic* klimatyczną. Dzielą kontynent na część wsch. i zach. Na O. Spokojnym zimny prąd peruwiański obniża temp. powietrza. Na Atlantyku ciepły prąd brazylijski podwyższa j*. Typy klimat*w : 1. Na wsch. od And*w: - klimat r*wnikowy (Niz. Amazonki), r*wnikowe masy powietrza przenoszone przez pasąty znad Atlantyku, wysoka średnia miesięczna temp. (26 - 28 ⁰ C), ma*e dobowe amplitudy (2 ⁰ C), duża i sta*a wilgotno** (1,5-3 tys. mm). - klimat r*wnikowy monsunowy; na PN od Amazonki i w PN. czę*ci Wyż. Brazylijskiej, latem pora deszczowa zim* sucha; - zwrotnikowy klimat pasątowy: mniej opad*w; - klimat podzwrotnikowy: zima sucha, lato deszczowe, 30-40 ⁰ szer. geogr., na wsch*d od And*w; - umiarkowany suchy: Wyż. Patago*ska, mało opad*w (do 200 mm), wiatry zachodnie, lato 15-18 ⁰ C, zima 2-3 ⁰ C, przymrozki od 6-7 m-cy.2. Na zach. od And*w: - ekwatorialny (zach Kolumbia i Ekwador), ciepło i wilgotno; - klimat pustynny i tropikalny (5-30 ⁰ szer. geogr. PD), suchy, suche wiatry, wpływ zimnego prądu peruwiańskiego, wysoka wilgotno** powietrza; - podzwrotnikowy śródziemnomorski; - oceaniczny strefy umiarkowanej; - wysokog*rski r*wnikowy; - tropikalny wyż. śródgórskich And*w;

• Sieć rzeczna - 85 % kontynentu to zlewiska Atlantyku. 3 obszary nizinne tego kontynentu zajmuj* 3 potężne systemy rzeczne. Pozostałe rzeki to: Magdalena, Sąu Fransisco, Colorado i Chubut. Orinoko (2,5 tys. km) za pośrednictwem rzeki Rio Negro łączy się z Amazonką. Jej dopływy to Apure, Caura, Caroni, Meka. Tworzy delt*. Rzeki wpływające do O.Spokojnego są krótkie i burzliwe max na PN i PD; Amazonka - (5,5 tys. km) wypływa w Andach jako Maranon. Prawe dop*ywy: Ucayali, Jurua, Parus, Madeira, Tapayos. Lewe dop*ywy: Napo, Japura, Rio Negro, Paru. Szer. rz. przy ujściu 40 km. Średnia głębokość 70 m. Na PN max. stany są latem min. zim*, na PD odwrotnie.

• La Plata - olbrzymi lejek rz. Paragwaj i Urugwaj (300x 80 km). Stany max. I i II min. VII.

• Jeziora: Maracaibo jest obszerną lagun* łącząca się za pomoc* ci**. z zat. Wenezuelską, laguną brazylijska, Patos i Mirim, Titicaca pochodzenia tektonicznego (3812 m npm) oraz Poopo. Jeziora pochodzenia lodowcowo-tektonicznego lub lodowcowe: Argentino, Buenos Aires, Sąn Martin i Wiedma. Jeziora s*one: Sąlinas Grandez, Pampa de la Sąuna, Sąlinas Rioja.

• Lodowce (12 km ²) - w Andach patagońskich , chilijskich i peruwiańskich , max. w argentyńskich: l.Bismarca (350 km ²).

• Gleby - związane z klimatem i roślinnością: * lateryty, gleby czerwone; szybki rozkład substancji humusowej, wilgotno i gor*co; * czerwono-brunatne gleby sąwanny: bogate w pr*chnicę; Niz. Orinoko, część Wyż. Brazylijskiej; * czarnoziemy stepowe: Pampa; * kasztanowe i bardzo zasolone czarnoziemy: P**pustynia Argentyńska;

• Roślinność - bogactwo gatunk*w, na Niz. Amazonki las r*wnikowy zwany Selvas. Na suchych obszarach las zrzucający liście, na PD Wyż. Brazylijskiej, między oceanem a rz. Parona jest rzadki południowo-amerykański las araukariowy. Jest również sawanna, step trawiasty (pampa), Lasy dochodzą do ci*n. Magellana.

• Zwierz*ta - dzielnica gujańsko-brazylijska: małpy, jaguar, puma, tapir amer., pancernik, mr*wkojad, leniwiec, krokodyl, anakonda, papuga, kolibry. Dzielnica chilijsko-patagońska: mniej ma*p, lama, struś, kondor, tukan, papuga ziemna, pingwiny.

ANDY (200-800 x 7200 km), max. szczyty Aconga Gua, Oyos del Sallado. Są to 2 do 4 łańcuchów oddzielonych obniżeniami, duży wpływ na rzeźbę wulkanów, młode góry orogenezy alpejskiej. Pierwsze ruchy fałdowe przed kambrem, w III działalność wulkaniczna, aktywna do diś. Andy tworzą granicę klimatyczną roślinną i wodną Andy płn., płd., centralne;

• Andy Pn - od M. Karaibskiego do 12 ⁰ szer. geogr. płd. Są góry fałdowe z krystalicznym jądrem osłoniętym skałami młodszymi, mezozoicznymi.

• A. Kolumbijsko-wenezuelskie - kordyliera wschodnia, centralna i zach.

• A. Ekwadorskie - 2 równoległe łańcuchy, dużo wulkanów, które są max. wzniesieniami.

• A. Peruwiańskie - brak wulkanów, górotwór rozszerza się.

• Centralne - (12-29 ⁰ szer. geogr. płd.), rozszerzają się do 800 km;

• Atacama - pustynia z suchymi wiatrami, dzięki prądowi peruwiańskiemu powietrze jest cieplejsze niż woda; brak prądów konwekcyjnych.

• Kordyliera Zach. - wulkany Misti, Llullaaillaco.

• Kordyliera Wsch.

• Andy Pd - zbudowane ze skał prekambryjskich, część starego lądu popękanego w orogenezie alpejskiej, przez które wydostaje się lawa.

• A. chilijsko-argentyńskie - do 42⁰.

• A. Patagońskie

• Ku płd. obniżają się i zniżają rozbijając się na 3 części: K. Nadbrzeżna, obniżenie środk.-chilijskie, Koldyriera Gówna (na wsch.).

• ANDY PN; ANDY CENTRALNE; ANDY POŁUDNIOWE;

NIZ. ORINOKO zajmuje obszerne zagłębienie o pow. 1 mln km², N - góry Antylskie, W - Andy, E - Wyż Gujańska. Zbudowana z aluwi*w rzecznych, i**w, glin, piaskowc*w pochodzących z And*w. Jest to r*wnina pochylona ku wschodowi zwaną Llanos, porasta ją roślinnością trawiastą z rzadkimi palmami. Najniższy obszar to obniżenie między Orinoko, a Rio Negro z rozrzuconymi granitowymi wzniesieniami. Nad morzem znajdują się złoża ropy naftowej. Delta Orinoko ma 40tyś m² i zarośnięta jest lasami mangrowiowymi. Wyraźna pora sucha i deszczowa, p*źne lato, w porze deszczowej wezbrania rzek, olbrzymie powodzie. Dopływy andyjskie: (Guarjare, Meta, Apure, Arauca, Vichada) spychaj* koryto rz. Orinoko ku Wyż. Gujańskiej, kt*ra opada tu stromym progiem. Dzieli się na 4 krainy: Llonos Martini (między Metą, a Guarjarą), Llonos nad rz. Apure (piaskowce), Llonos Maturina (sucho, roślinność kserofilna), delta Orinoko.

GUJAŃSKA Między Atlantykiem, a Niz. Orinoko, leży lekko falista, wypiętrzona prawie r*wnina zbudowana z prekambryjskich silnie pofałdowanych gnejs*w i łupk*w krystalicznych z intruzjami granit*w i porfir*w. Pokrywają je poziomo położone skały paleozoiczne i mezozoiczne. Kraina ta stromo opada na W i S, najwyższe wzniesienie to Roraima (2810 m npm). Są tu liczne wodospady, bujne lasy tropikalne, duże opady wyraźne dwie pory deszczowe (IV-VIII, XI-I) oddzielone porami suchymi. Obszar charakteryzuje się wysokimi temperaturami. Nad brzegiem występują złoża złota i bogate złoża boksytów.Sierra Pacaraima, Sierra Parima, G. Wilhelminy.

NIZ. AMAZONKI największa na świecie (5mln km²) aluwialna nizina monotonna, płaska (30-100m npm), stara prekambryjska synklina wypełniona utworami paleozoicznymi, mezozoicznymi i III. W dolinie rzeki młode aluwia (żwiry, piaski, namuły). Amazonka - zbiera wodę z obszaru 7mln km², szer. koryta w dolnym biegu 30-40 km, głębokość nie przekracza 100m, bardzo ma*y spadek, do Manaus (1200 km od ujścia) dopływają statki oceaniczne, średnia temp. 26⁰C i 2500 mm opadu (od grudnia do maja pada codziennie, reszta roku 3-5dni w tygodniu). Fala przepływu wciska się 700km w głąb. Najdłuższy dopływ Madera, a najszersze koryto Rio Negro 56km. Największa wyspa Marajó. Obszar porasta puszcza r*wnikowa typ hylea zwana Selvas, szczególnie gęsta na zachodzie (nizina jest płaska i wilgotna), obszary wschodnie przetrzebione przez człowieka część zajęta przez sawannę. Roślinność: epifity, pnącza, niektóre gatunki palm tzw. Igapó. Zwierzęta przystosowane są do życia w wodach i na drzewach.

WYŻ. BRAZYLIJSKA granica tej krainy kończy się tam gdzie stara prekambryjska tarcza Brazylii zanurza się pod młodsze plejstoceńskie osady. Podłoże stanowi sfałdowana i potem zr*wnana prekambryjska tarcza (gnejsy, łupki, granity), kt*ra nie uległa ruchom g*rotw*rczym od kambru. Wchodzi niekiedy na powierzchni*ę, ale jest przykryta poziomo ułożonymi utworami paleozoicznymi i mezozoicznymi. Obszar ten jest nier*wnomiernie wydźwignięty, na zachodzie słabo, max. na PD wsch. nad Atlantykiem. Ukształtowanie jest wynikiem działalności erozyjnej rzek, denudacji, wietrzenia i przedstawia falistą do** silnie rozczłonkowaną krainę. Wyż. odwadniają dopływy Amazonki: Madeira, Tapaja, Xsingu i dopływy Parany Sąo Fransisco. Wyż. dzieli się na:

• Brazylia PD, silnie rozczłonkowane pasemka górskie Serra Do Mar,

• PD-brazylijskie krainy przejściowe - obszar położony na terenie Urugwaju oraz obszar leżący w widłach Parany i Paragwaju. Pod względem budowy geologicznej stanowi część wyż brazylijskiej, a pod względem klimatu przypomina Nizinę La Platy. Uprawia się herbatę, bawełnę i trzcinę cukrową. Lato gorące i suche, zimą przymrozki.

• Brazylia Wsch. - położona między dolnym biegiem Sao Francisco, a zwrotnikiem Koziorożca. Najwyższa i najbardziej zróżnicowana ze wszystkich krain. Schodzi stromo krawędzią ku Atlantykowi, Atlantykowi ku zachodowi falistą krainą. Pasma górskie ciągną się południkowo (Serra De Espinhaco - Itabira, rudy żelaza ok. 60%czystego żelaza w skałach itabirytu). Ku południu kraina zwęża się, są wyższe pasma górskie bardziej porozcinane przez krótkie rzeki z licznymi wodospadami. Serra Da Mantiqueria. Znajduje się tu najwyższe wzniesienie Brazylii Agullas Negras 2821m). Góry zbliżają się do brzegu morskiego. Kraina leży na przejściu z klimatu zwrotnikowego do podzwrotnikowego. PN „ Katinga”- las świetlisty tracący liście w porze suchej, wys. temp. i amplitudy dobowe, Góry - lasy araukariowe, PD-sawanna. Kraina nadbrzeżna o szerokości od 30 do 70 km ciągnie się od przylądka Reque do Frio

• Brazylia PN-wsch. - położona między rzeką Gurupi, górnym Tocantisem, dolnym Sao Francisco i Atlantykiem. Wysokie temperatury i małe opady rosną w kierunku wybrzeży. Co 8-15 lat krańcowo suche lata. Falista wyżyna z lasami równikowymi wzdłuż wybrzeży, Katanga i lasy Mangrowiowe na niskich płaskich wybrzeżach.

• Brazylia Centralna - lekko falista, stromo opada ku PD, podłoże porozcinane przez dopływy Amazonki i Parany. Centralną częścią jest wyżyna (chapada) Matto Grosso. Klimat tropikalny, duże opady.

• BRAZYLIA CENTRALNA; BRAZYLIA PN-WSCH; BRAZYLIA WSCH; WSCHODNIOBRAZYLIJSKI PAS NADBRZEŻNY; BRAZYLIA PD;

NIZ. BOLIWIJSKA młoda napływowa równina zbudowana z młodych osadów. Ma charakter sawanny, jest prawie płaska, jej otwarcie powoduje napływ z południa zimnego powietrza, które obniża temp., Mimo, że jest bardzo blisko równika. Opady są tu b. duże. - młoda napływowa r*wnina zbudowana z młodych osad*w przyniesionych z Andów. Ma charakter sawanny, jest prawie płaska, na PD przechodzi w step Gran Choco. Jej otwarcie powoduje napływ z południa zimnego powietrza, które silnie obniża temperaturę, mimo, że jest bardzo blisko r*wnika. Bardzo duże opady od grudnia do maja. Wzniesienia tworzą wyspy, a obniżenia periodyczne jeziora.

NIZ. LA PLATY obszar 2mln km², łagodne nieckowate obniżenie zasłane rzecznymi osadami III i plejstoceńskimi i pokryte grubą pokrywą lessową. Pokrywy lessowe przerwane są przez góry Sierra de Cordoba. Główne rzeki to Parana i Paragwaj z Urugwajem, liczne wodospady. 3 Krainy:

• R*wnina Gran Chaco Trawiasty step, PN jest pag*rkowata (500m), część środkowa jest r*wninna, a PD-wsch. część to podmokła nizin*. Na zachodzie znajduje się ropa naftowa.

• Międzyrzecze argentyńskie -położone m. Urugwajem a Paraną. Na PN r*wninna nizina z bagnami i jeziorami. Akacje, palmy, trawiaste stepy. PD część jest urodzajna, pag*rkowata, pokryta lessem.

• Pampa - leży między Andami, Gran Chaka, Paran*, Colorado na wys. 400-500m, na wsch. obniża się tworząc płask* r*wninę urozmaiconą pag*rkami, pokrytą 40-50m warstwą lessu. Tu znajdują się solniska. Kraina przejściowa od klimatu podzwrotnikowego do umiarkowanego, średnia roczna temp. obniża się ku PD, a ku zach. obniża się ilość opad*w (500mm). Wiatry PN przynoszą susz*, PD deszcz. Roślinność stanowi step złożony z wysokich, twardych traw. W miejscach zasolonych występują słonorośla.

• RÓWNINY GRAN CHACO; MIĘDZYRZECZE ARGENTYŃSKIE; PAMPA;

WYŻ. PATAGOŃSKA, ZIEMIA OGNISTA, FALKLANDY pd kraniec A. Południowej. od rz. Colorado ku płd. jest to równinna płyta Patagonii, stare krystaliczne podłoże wychodzi czasami w postaci łagodnych wyniesień (do 1500 m npm.). Na nich leżą poziomo położone warstwy osadów mezozoicznych i III oraz bazaltowe i porfirowe pokrywy wulkaniczne, płyta ta urywa się nad brzegiem Atlantyku, bardzo urwistym, stromym, tworząc liczne zatoki i szeroki szelf. Rzeki są małe. Doliny z kolei są szerokie. Część wsch. ma mniej opadów niż zach. (150 mm). Po gorącym lecie następuje ostra zima (- 35 ⁰ C). Uboga roślinność, ropa naftowa.

• Ziemia Ognista - starą krystaliczną tarczą pokrywa skąpa roślinność tundrowa, fiordy wdzierają się w głąb lądu, a lodowce schodzą do poziomu morza. W rolnictwie tylko wypas bydła.

• Falklandy - 500 km od Ziemi Ognistej, jest archipelagiem leżącym na szelfie, składa się z 2 większych wysp i wielu mniejszych. Stare krystaliczne podłoże do 700 m wys., liczne fiordy, chłodne lato (9,6 ⁰ C), łagodna zima (2,5 ⁰ C), wypas i gdzieniegdzie uprawa ziemi.

---