ROZDZIAŁ VI

TEORETYCZNE PODSTAWY PRACY SOCJALNEJ

BARBARA SZATUR-JAWORSKA

Geneza pracy socjalnej. Definicje i pojęcia. Otoczenie naukowe pracy socjalnej. Badania w pracy socjalnej. Podstawy teoretyczne pracy socjalnej. Wymiar instytucjonalny pracy społecznej. Funkcje pracownika socjalnego.

Geneza pracy socjalnej

Pojęcie praca socjalna znalazło się w oficjalnym obiegu w roku 1917, kiedy to amerykańskie stowarzyszenie „National Conference of Charities and Corrections" zmieniło nazwę na „National Conference of Social Work". Ta zmiana nazwy była rezultatem przemian, jakie wcześniej dokonały się w działalności organizacji charytatywnych. Główną ich cechą było unaukowienie opieki polegające na sięganiu do psychologicznej wiedzy o człowieku, na posługiwaniu się w diagnozie społecznej metodami badań naukowych, na wypracowaniu metodyki postępowania socjalnego. Działalność ta zaczęła wymagać nie tylko dobrych chęci, ale i przygotowania merytorycznego. Zmieniały się też relacje między opiekunem i podopiecznym - ukształtowane przez tradycyjną filantropię stosunki jednokierunkowej zależności stawały się coraz bardziej partnerskie.

Za ojczyznę pracy socjalnej uważa się Stany Zjednoczone, aczkolwiek także inne kraje - w tym Polska - mają swój oryginalny wkład w rozwój tej dziedziny. Na kontynencie amerykańskim praca socjalna wyrastała ze spontanicznie tworzonych różnych form samopomocy, które miały służyć osobom pozbawionym innych form zabezpieczenia. Aż do lat trzydziestych obywateli amerykańskich wspomagały w trudnych sytuacjach życiowych głównie instytucje i organizacje działające w sferze pomocy społecznej. Dopiero w latach wielkiego kryzysu ekonomicznego możliwy stał się na szerszą skalę rozwój ubezpieczeń społecznych (w 1935 roku uchwalono Social Security Act). W Europie natomiast odpowiedzialność za bezpieczeń­stwo socjalne już wcześniej dzieliły z obywatelami gminy (np. w Wielkiej Brytani regulowało to ustanowione w 1601 roku Prawo Ubogich) lub państwo (np. w Niemczech w latach osiemdziesiątych XIX wieku uchwalono serię ustaw stanowiących podwaliny systemu ubezpieczeń społecznych).

Stany Zjednoczone były nie tylko terenem dynamicznego rozwoju praktycznej działalności socjalnej. Tu także pojawiły się pierwsze, najbardziej znane prace teoretyczne poświęcone metodom pracy socjalnej. Klasycznymi dziełami z tego zakresu są książki Mary Richmond traktujące o diagnozie społecznej (Social Diagnosis wydana w 1917 roku) i metodzie indywidual­nego przypadku (What is Social Case Work? opublikowana w 1922 roku). Na kontynencie amerykańskim powstała też pierwsza szkoła pracy so­cjalnej, utworzona w Nowym Jorku w 1897 roku z inicjatywy jednego Szkoły z towarzystw filantropijnych. W 1920 roku w Chicago rozpoczęli naukę słuchacze studiów uniwersyteckich w dziedzinie pracy socjalnej. W pięć lat później Helena Radlińska utworzyła w Warszawie w ramach Wolnej Wszechnicy Polskiej - będącej wyższą uczelnią niepaństwową - Studium Pracy Społeczno-Oświatowej. Wykształciła ona wielu pedagogów społecznych, działaczy kulturalno-oświatowych i pracowników socjalnych.

Pojęcie pracy socjalnej

W publikacjach z zakresu pracy socjalnej występuje wiele różnorodnych definicji pojęcia „praca socjalna". W pracach Heleny Radlińskiej jego synonimem jest „praca społeczna".

Autorka ta koncentruje się w swojej definicji na celach pracy socjalnej jako czynnikach określających specyfikę tej działalności. Pisze bowiem: „Praca społeczna polega na wydobywaniu i pomnażaniu sił ludzkich, na ich usprawnianiu i organizacji wspólnego działania dla dobra ludzi". Podobny charakter ma definicja zapisana w niemieckim Słowniku pracy socjalnej, w której pojęciem tym obejmuje się urządzenia i przedsięwzięcia, które powinny pomóc ludziom w ich integracji ze społeczeństwem, aby prowadzili w nim takie życie, które odpowiada ludzkiej godności.

W teorii amerykańskiej praca socjalna postrzegana jest dwojako - jako profesja i jako metoda działania charakterystyczna dla tzw. „osobistych usług społecznych" (personal social sewices). Usługi te są zaliczane do tzw. sfery socjalnej, w której wyróżnia się ponadto następujące elementy: utrzymanie dochodów (w tym ubezpieczenia społeczne), programy ochrony zdrowia, programy edukacji narodowej, budownictwo socjalne oraz programy zatrudnienia (walka z bezrobociem, elementy ochrony pracy). Osobiste usługi społeczne i realizowana w związku z nimi praca socjalna nakierowane są na realizację trzech podstawowych zadań:

• socjalizacja i rozwój jednostki,

• terapia, rehabilitacja, pomoc i ochrona (wobec osób z różnego typu deficytami),

• zapewnienie dostępu do usług, informacji i poradnictwa.

Dla potrzeb działalności praktycznej w Polsce pojęcie pracy socjalnej zostało zdefiniowane w ustawie o pomocy społecznej z 28 listopada 1990 roku (art. 8, punkt 5). Jest ona tam określona jako „działalność zawodowa skierowana na pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzenie warunków sprzyjających temu celowi". Należy zwrócić uwagę, iż okre­ślenie to zawęża zbiorowość potencjalnych „klientów socjalnych" do jednostek i ich rodzin, ale z drugiej strony sugeruje, że pracę socjalną można prowadzić nie tylko z ubogimi czy niepełnosprawnymi, którzy stanowią tradycyjną klientelę pomocy społecznej. Zapis ustawowy - w odróżnieniu od cytowanej wcześniej definicji H. Radlińskiej i autorów niemieckich -unika wskazywania wartości, w imię których realizowana powinna być praca socjalna.

Bogatsza pod tym względem jest propozycja Komitetu Rady Europejskiej, w którego rezolucji z 1967 roku czytamy: „Praca socjalna jest specyficzną działalnością zawodową, mającą na celu lepszą adaptację wzajemną osób, rodzin, grup i środowiska społecznego, w jakim żyją, oraz rozwijanie poczucia godności osobistej i odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się do potencjalnych możliwości poszczególnych osób, do powiązań międzyprofesjonalnych, a także sił i środków społecznych".

Podobnie jak większość pojęć w naukach społecznych, termin „praca socjalna" jest wieloznaczny i nieostry.

O wieloznaczności świadczy fakt, iż pojęcie to jest zarówno nazwą specyficznej ze względu na swe cele i metody działalności, jak i używane jest dla nazwania profesji, która - między innymi - polega na wykonywaniu owych działań. Z praktyki i z teorii pracy socjalnej wynika, że może być ona realizowana także przez nieprofesjonalistów. Zatem praca socjalna -działalność i praca socjalna - zawód są pojęciami przyjmującymi niejedna­kowy zakres.

Analizowany termin jest także nieostry, gdyż nie ustalona jest delimitacja między „pracą socjalną" a określeniami bliskoznacznymi, takimi jak „praca opiekuńcza", „praca psychosocjalna", „praca socjalno-wychowawcza" czy „praca kulturalno-wychowawcza". Praca opiekuńcza jest elementem pracy socjalnej i związana jest z opieką nad osobami niesamodzielnymi czy to z racji wieku (dzieci i młodzież, starcy), czy to z powodu stanu zdrowia (chorzy, inwalidzi). Natomiast w pozostałych przypadkach mamy do czynienia z połączeniem pracy socjalnej z - odpowiednio - psychoterapią, wychowaniem, organizacją uczestnictwa w kulturze. Wzajemne relacje tej grupy pojęć prezentuje rysunek 1

Praca socjalna może przyjmować zróżnicowane formy - od pomocy doraźnej do długofalowych działań wspierających rozwój jednostek i grup. Decyzja o zastosowaniu odpowiedniej formy lub form działania powinna być wypadkową potrzeb i możliwości podmiotów, którym się pomaga oraz możliwości osób i instytucji pomagających.

Ratownictwo (pomoc doraźna) odznacza się tym, że „wymaga rozpozna­nia warunków natychmiastowego działania, stwierdza istnienie potrzeby i możliwości ratunku, który niesie zagrożonemu niebezpieczeństwem, bez względu na jego uprawnienia i przynależność do grupy społecznej". Przykładami działań ratowniczych będą: pomoc dla powodzian w uzyskaniu schronienia, działalność noclegowni dla bezdomnych, dożywianie w szkołach dzieci z ubogich rodzin.

Opieka - to forma świadczona „w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w których ludzie dotknięci nieszczęśliwym układem wydarzeń losowych nie umieją albo nie mają dość sił, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi trudności". Opieka jest działalnością wyraźnie zindywidualizo­waną. W odróżnieniu od ratownictwa, opiera się na dokładnej diagnozie potrzeb. Jest formą zawierającą w sobie pierwiastki zależności podopiecznego od opiekuna. W relacjach tego typu opiekun przejmuje w jakimś stopniu odpowiedzialność za losy drugiego człowieka. Opieka jest formą dominującą w zakładach dla przewlekle chorych, w działalności opiekunek domowych, w domach małego dziecka.

Pomoc „(...) zapewnia możność utrzymania i podnoszenia kultury, spożytkowania wszystkich sił ludzkich. (...) Dopomaga rozwojowi jednostek i wzrostowi wszystkiego, co zostało uznane za dobro. (...) Pomoc liczy się ze świadomym uczestnictwem, ze współpracą pomagających i korzystających z pomocy w pełni za siebie odpowiedzialnych". Są to więc działania mające wspierać pomyślny rozwój zarówno osób z jakichś względów zagrożonych, jak i wszystkich członków społeczności. Taki charakter ma na przykład działalność poradni społeczno-zawodowych, klubów seniora, świetlic mło­dzieżowych, poradni rodzinnych.

Jeszcze inną formą jest kompensacja społeczna, będąca „wyrównywa­niem braków środowiskowych, utrudniających pomyślny bieg życia jednostki lub grupy". Instytucjami kompensacyjnymi są między innymi domy dziecka, rodziny zastępcze, kuratorzy sądowi, domy dla osób samotnych.

Praca socjalna z konkretną osobą, rodziną, grupą czy społecznością może opierać się bądź na jednej tylko z wymienionych form, bądź może - w różnych proporcjach - zawierać elementy ratownictwa, opieki, pomocy i kompensacji.

W pracach z zakresu teorii pracy socjalnej - zwłaszcza w publikacjach amerykańskich i zachodnioeuropejskich - często stosowane jest pojęcie „interwencja" („interwencja socjalna"): „(...) jest (ona) działaniem osoby lub zespołu w rzeczywistości, do której pierwotnie nie należeli. (...) Interwencja psycho-socjologiczna lub socjologiczna zmierza do zmian społecznych, zarówno do ich poznania, jak i ulepszenia". J. Dobot wyróżnia trzy „idealne typy" interwencji:

• decyzyjną (decisionnelle) - skoncentrowaną na rozwiązywaniu problemów społecznych,

• analityczną (analytiąue) - polegającą na objaśnianiu istoty problemów społecznych,

• przekonywającą (demonstrative) - skoncentrowaną na tworzeniu, wzbogacaniu wiedzy. W konkretnej działalności owe typy są aspektami interwencji socjalnej, których znaczenie jest różne w poszczególnych przedsięwzięciach socjalnych.

Miejsce teorii pracy socjalnej w nauce

Mimo, iż praca socjalna ma swoje korzenie w „unaukowionej filantropii", to wchodzenie teorii pracy socjalnej do „rodziny nauk" okazało się trwającym wiele lat procesem, który nadal nie jest zakończony.

W metodologii nauk społecznych pojęciu teorii nadaje się bardzo wiele znaczeń. Różnią się one między innymi ilością i rygoryzmem kryteriów, które określony zasób wiedzy musi spełnić, by mógł być nazwany teorią.

Przykładem „miękkiej" definicji tego pojęcia jest propozycja Jonathana Turnera, który twierdzi, iż „teoria jest rodzajem procesu myślowego zmierzającego do wyjaśnienia zdarzeń. Próbuje się w niej odpowiedzieć na pytanie «dlaczego?». Jednakże teoria nie jest myśleniem pozbawionym podstaw, czystą spekulacją. (...) jest skonstruowana z szeregu podstawowych elementów lub składników: (1) pojęć, (2) zmiennych, (3) twierdzeń i (4) form teoretycznych". O wiele bardziej restryktywną koncepcję teorii proponuje Piotr Sztompka, który domaga się od wyjaśnienia, aby było: „(a) prawomocne, czyli dedukcyjnie powiązane z tym, co ma wyjaśniać, (b) potencjalnie sprawdzalne empirycznie, (c) potwierdzone jako prawdziwe, (d) kompletne pragmatycznie, czyli w danym kontekście dostarczające odpowiedzi ostatecznej, która nie może już być dalej przedmiotem pytania «dlaczego?», (e) spójne semantycznie, a więc stosujące jednolitą i oszczędną aparaturę pojęciową i wreszcie (f) zunifikowane z innymi wyjaśnieniami w ramach szerszego systemu teoretycznego". Teorii spełniających te warunki nie ma jeszcze w socjologii. Tym bardziej trudno oczekiwać od teorii pracy socjalnej, by w pełni odpowiadała tak ostrym kryteriom.

Biorąc pod uwagę wymagania, jakie metodologia stawia teoriom, można przyjąć, że „teoria pracy socjalnej" jest faktycznie synonimem „nauki o pracy socjalnej". Należy ona do społecznych nauk praktycznych, a więc takich, które gromadzą i porządkują wiedzę w celu znalezienia sposobów praktycznego zastosowania poznanych praw nauki i opracowywania racjonalnych planów przekształcania rzeczywistości. Jest interdyscyplinarną dziedziną wiedzy, gdyż wykorzystuje dorobek teoretyczny, metodologiczny i diagnostyczny innych nauk. Teoria pracy socjalnej zawiera definicje (oryginalne i zapożyczone z innych dyscyplin naukowych), twierdzenia o różnym poziomie ogólności (w tym teorie i ogólne prawa nauki powstałe na gruncie innych nauk), zdania opisowe, sądy o charakterze aksjologicznym (wartości, wzorce, normy itp.) oraz wskazania praktyczne (do nich zaliczają się np. ustalenia metodyki pracy socjalnej).

W polskiej tradycji naukowej teoria pracy socjalnej zaliczana jest do pedagogiki społecznej. Helena Radlińska wyróżnia w tej nauce trzy działy: teorię pracy społecznej, teorię oświaty dorosłych oraz historię pracy społecznej i oświatowej. „Teoria pracy społecznej zajmuje się rozpoznawa­niem warunków, w których zachodzi potrzeba ratownictwa, opieki, pomocy, zabezpieczenia oraz sposobów odnajdywania sił ludzkich i organizowania ich w celach twórczości życiowej". Praktycznym wyrazem takiego usytuo­wania nauki o pracy socjalnej było wieloletnie kształcenie specjalistów w tej dziedzinie niemal wyłącznie w ramach studiów pedagogicznych. W 1962 roku w Szkole Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie rozpoczęto kształcenie na kierunku ekonomika pracy i polityka społeczna, którego absolwenci byli w pewnym stopniu przygotowywani do roli organizatorów pracy socjalnej. W 1966 roku w zawodowych studiach medycznych powstały pierwsze wydziały kształcące pracowników socjalnych na poziomie pomaturalnym.

Nieco inaczej lokuje się naukę o pracy socjalnej w niemieckiej pedagogice społecznej. Tam przez wiele lat obowiązywał pogląd, że pola działania tych dwu dyscyplin są zróżnicowane i wymagają odmiennych kompetencji. W efekcie ukształtował się system kształcenia odrębnie przygotowujący do zadań pedagogicznych (Sozialpädagoge) i do pracy socjalnej (Sozialarbeiter).

Rozwój teorii pracy socjalnej w Stanach Zjednoczonych był silnie sprzęgnięty z doskonaleniem metod interwencji socjalnej. Trzy podstawowe, „klasyczne" metody pracy socjalnej, które zostały tam wypracowane to: prowadzenie indywidualnego przypadku (case work), metoda grupowa (group work) oraz organizowanie społeczności lokalnej (community organization). Aż do lat sześćdziesiątych amerykańscy teoretycy pracy socjal­nej nie podejmowali prób powiązania tych trzech metod wspólnym fundamentem teoretycznym. Wręcz przeciwnie - każda z metod odwoływała się do dorobku innych dyscyplin naukowych, do różnych teorii. Praktycznym skutkiem takiego stanu rzeczy jest doktryna kształcenia pracowników socjalnych, zakładająca przygotowanie specjalistyczne do posługiwania się w praktyce zawodowej wybraną metodą pracy socjalnej.

Metoda prowadzenia indywidualnego przypadku bazuje na psychodynamicznej koncepcji człowieka. Twórczyni tej metody, M. Richmond, opracowywała ją pod wpływem psychologii głębi i psychoanalizy. W jej zaleceniach znajduje się jednak wymóg analizy środowiska społecznego jednostki i w związku z tym metoda ta korzysta także z wiedzy socjologicznej i z psychologii społecznej.

Group work jest oddziaływaniem na jednostkę poprzez grupę, do której należy. Metoda ta ma ścisły związek z pedagogiką, psychologią społeczną oraz socjologią małych grup. W przypadku oddziaływania na ludzi o cechach dewiacyjnych bądź przechodzących kryzysy psychiczne, czerpie z doświad­czeń psychoterapii grupowej.

W organizacji środowiska lokalnego (metoda środowiskowa) wykorzystuje się głównie ustalenia socjologii społeczności lokalnych, teorii organizacji i zarządzania, psychologii społecznej, kulturoznawstwa oraz pedagogiki społecznej.

Inne - poza wymienionymi - dziedziny nauki związane z pracą socjalną, to: prakseologia, filozofia społeczna, etyka.

Dorobek różnych nauk jest w teorii pracy socjalnej poddawany selekcji, porządkowany i reinterpretowany zgodnie z założeniami poszczególnych naukowych podejść, systemem wartości badacza, wartościami akceptowanymi przez większość społeczeństwa oraz potrzebami konkretnej diagnozy społecznej.

Na poziomie praktycznym praca socjalna wymaga kompetencji w zakresie różnych nauk społecznych, znajomości metod socjalnej interwencji i biegłości w posługiwaniu się nimi oraz takiej wiedzy o człowieku, która pozwala na nawiązanie odpowiedniego, osobistego kontaktu z klientem socjalnym.

Typy badań w pracy socjalnej

Podobnie jak we wszystkich naukach społecznych, także w teorii pracy socjalnej problematykę badań empirycznych i teoretycznych dociekań kształtują dwojakiego rodzaju motywacje: praktyczno-społeczne lub na-ukowo-poznawcze. O motywacjach naukowo-poznawczych mówimy wówczas, gdy badacz oczekuje, iż wyniki jego badań dostarczą opisu nowych obszarów rzeczywistości, doprowadzą do weryfikacji lub falsyfikacji istnie­jących w „naukowym obiegu" hipotez, pozwolą na wzbogacenie teorii naukowej. Inspiracją poznania naukowego jest zatem w tym przypadku ciekawość, chęć usunięcia „białych plam" w dotychczasowej wiedzy, ambicja sprawdzenia nowych metod badawczych. Tego typu badania w niewielkim tylko stopniu tworzą dorobek teorii pracy socjalnej. Przewodnią dyrektywą obowiązującą w tej dziedzinie nauki jest poznawanie świata po to, by go zmienić i dzięki temu, że się go zmienia. W pracy socjalnej dominują zatem badania, których autorzy kierują się motywacją praktyczno-społeczną. Ich celem może być opis i teoretyczna diagnoza problemów społecznych i jed­nostkowych, empiryczna ocena działań praktycznych, zaproponowanie pro­cedur interwencji społecznej bądź prognozowanie zmian. Ze względu na problematykę badawczą (rodzaj pytań, na jakie badacz szuka odpowiedzi) oraz przedmiot badania, wyróżnić można trzy typy badań:

• badania w pracy socjalnej,

• badania nad pracą socjalną,

• badania dla pracy socjalnej.

Badania w pracy socjalnej są wkomponowane bezpośrednio w proces interwencji socjalnej. Jej pierwszym etapem jest diagnoza sytuacji, dostarczająca informacji wyjściowych potrzebnych do opracowania planu działania. Także na zakończenie należy przeprowadzić badania, po to by ocenić rezultaty podjętych działań praktycznych. Rzetelne porównanie między „stanem wyjściowym" i uzyskanymi efektami wymaga opracowania systemu zmiennych i wskaźników charakteryzujących sytuację osób i grup, wobec których podejmuje się interwencję socjalną. Dzięki takim zobiektywizowanym miarom można też przeprowadzać porównawczą analizę działalności różnych pracowników socjalnych, pracujących w tym samym środowisku. Owe mierniki i wskaźniki powinny wynikać z kreowanych w teorii pracy socjalnej docelowych modeli sytuacji społecznych, które odpowiadają na przykład na pytania, jak powinna wyglądać prawidłowa integracja jednostki ze środowi­skiem, jak powinny kształtować się relacje między pokoleniowe, co powinno charakteryzować „dobrą starość".

Do zakresu badań nad pracą socjalną należą opisy i analizy historyczne (dzieje instytucji i idei) oraz wąsko rozumiana teoria pracy socjalnej (twierdzenia teoretyczne, definicje podstawowych pojęć). Tutaj także należałoby zaliczyć badania nad kwalifikacjami i kompetencjami pracowników socjal­nych oraz rozważania nad etyką zawodową. Jeszcze inne przykłady - bardziej teoretycznych - problemów badawczych, to wyjaśnianie rezultatów interwencji socjalnej (przyczyny porażek i sukcesów) bądź analiza zależności między pracą socjalną a kwestiami społecznymi.

Badania dla pracy socjalnej polegają na tworzeniu i testowaniu narzędzi badawczych. Do tego typu badań należy też opracowywanie i analiza kategorii, mierników wykorzystywanych w praktyce socjalnej, a nie będących bezpośrednim odzwierciedleniem jej celów. Taką kategorią, do której często odwołują się pracownicy socjalni, jest na przykład minimum socjalne.

W badaniach empirycznych, służących gromadzeniu wiedzy o faktach społecznych, wykorzystuje się różnorodne metody badawcze. W zależności od problemu badawczego i stosowanych w konkretnych przypadkach metod pracy socjalnej, stosuje się obserwację, analizę dokumentów (zwłaszcza urzędowych), wywiad (dla metody prowadzenia indywidualnego przypadku jest to podstawowe narzędzie diagnozy), ankietę, techniki socjometryczne bądź - jako metodę kompleksową przydatną w organizowaniu środowiska lokalnego - lustrację społeczną.

Założenia i zasady pracy socjalnej

Polską teorię pracy socjalnej ukształtowały te same idee i tradycje, które wywarły wpływ na pedagogikę społeczną. Powstające pod wpływem idei pozytywistycznych inicjatywy samokształceniowe, placówki wychowawcze i opiekuńcze, instytucje oświatowe, stowarzyszenia realizujące różnorodne cele społeczne spełniały w społeczeństwie żyjącym pod zaborami podwójną rolę. Kompensowały brak narodowego systemu oświaty i wychowania, kul­tury i zabezpieczenia społecznego. Równocześnie były odpowiedzią światłych warstw społeczeństwa polskiego na zjawiska nędzy, kulturowego zacofania i braku szans życiowych. Wielu działaczy w swojej ocenie rzeczywistości społecznej i koncepcjach zaprowadzenia w niej zmian odwoływało się do ideologu socjalistycznej. Szczególny wpływ miały w tych środowiskach poglądy Ludwika Krzywickiego i Edwarda Abramowskiego.

Panująca na przełomie XIX i XX wieku atmosfera intelektualna i ideowa miała istotne znaczenie dla ukształtowanych w nieco późniejszych latach (lata dwudzieste i trzydzieste) koncepcji pracy socjalnej. Ich główną twórczynią i propagatorką była Helena Radlińska. Przeglądając jej liczne prace, można odtworzyć założenia, jakie tkwiły u podstaw jej poglądów. Założenia te dotyczą istoty bytu jednostek i społeczeństwa (założenia ontologiczne), możliwości i źródeł poznania rzeczywistości (założenia epistemologiczne) oraz istoty działań praktycznych, składających się na pracę socjalną (założenia i zasady praktyczne).

Główne założenia ontologiczne to:

• Wiara w postęp moralny (w wymiarze jednostkowym-ontogenetycznym i społecznym-filogenetycznym) przyjmujący wartość liniową, wznoszącą. Postęp ten jest czynnikiem rozwoju społecznego, gospodarczego i socjalnego. Z przekonania tego wyrasta pogląd, że idee mają siłę sprawczą, a zatem edukując i wychowując człowieka, dostarczając wzorców moralnych można kreować zmiany społeczne.

• Uznanie, że człowiek jest aktywnym podmiotem kształtującym losy swoje i otoczenia społecznego, a nie przedmiotem, o którego życiu decyduje przeznaczenie lub siły nadprzyrodzone. Wynika stąd oczekiwanie aktywności ze strony jednostki, a jeśli jej nie przejawia - dążenie do rozbudzenia w człowieku odpowiedzialności, poczucia obowiązku przy równoczesnym poszanowaniu jego praw.

• Przeświadczenie, że jednostka jest przez całe życie podatna na wpływy środowiska społecznego. Nie jest ona jednak jego mechanicznym wytworem dzięki swej podmiotowości i zdolności do zachowań kreatywnych.

Założenia epistemologiczne pracy socjalnej można określić następująco:

• Poznanie jednostki i środowiska społecznego musi opierać się na doświadczeniu. W teorii pracy socjalnej winny kumulować się odpowiednio opracowane i uporządkowane wyniki badań empirycznych. W pracy socjalnej natomiast czerpać należy zarówno z ustaleń nauki, jak i z osobistego doświadczenia oraz introspekcji.

• Możliwe jest tworzenie norm i wzorców sytuacji społecznych. Służą one do określania celów pracy socjalnej, do oceny jej rezultatów.

Założenia i zasady praktyczne dotyczą przebiegu i uczestników procesu pracy socjalnej. Z ich obszernej listy należałoby wybrać następujące:

• Przedmiotem oddziaływania socjalnego jest nie tylko pojedyncza osoba, ale także warunki, jakie kształtują jej sytuację oraz środowisko społeczne.

• Pracę socjalną prowadzi się z osobami w różnym wieku, a każda faza życia charakteryzuje się specyficznymi ograniczeniami i możliwościami.

• Z uznania podmiotowej roli jednostki i postrzegania jej w kontekście środowiska społecznego wynika dyrektywa wydobywania i uruchamiania „sił społecznych", tzn. wartości i możliwości tkwiących w podopiecznym i w jego otoczeniu. Owych sił szukać należy w emocjonalnych, fizycznych i intelektualnych możliwościach oraz praktycznych umiejętnościach jednostki. W środowisku społecznym zaś szukać trzeba wzmacniających podopiecznego więzi społecznych, poznawać autorytety grupowe, kulturę środowiskową i normy grupowe, analizować funkcjonowanie instytucji.

• Dobry pracownik socjalny musi łączyć trzy cechy: kompetencję zawodową, doświadczenie życiowe i autentyczne zainteresowanie drugim człowiekiem połączone z chęcią pomożenia mu.

• W pracy socjalnej dobro jednostki musi być zespolone z dobrem wspólnym, a w działaniu należy kierować się zasadą primum non nocere.

• Każda interwencja socjalna winna być aktem twórczym, a nie powielaniem schematów.

• Dążyć należy do kształtowania relacji między pracownikiem socjalnym a podopiecznym w układzie horyzontalnym, a więc takim, w którym przeważa partnerstwo.

• Pracownik socjalny winien spoglądać na problemy podopiecznego z jego punktu widzenia, przyjmując postawę zrozumienia i życzliwości. Nie powinien występować w roli wypominającego winy sędziego, lecz partnera, który pomaga jednostce w znalezieniu popełnionych przez nią błędów.

• W pracy socjalnej należy łączyć działania profesjonalistów i nieprofesjonalistów, pracowników etatowych i wolontariuszy.

• Praca socjalna nie powinna odwoływać się do przymusu jako środka oddziaływania. Układ socjalno-wychowawczy należy tworzyć na zasadach dobrowolności. Oddziaływać poprzez perswazję, prezentację pozytywnych wzorów zachowań i dróg życiowych.

• Diagnoza w pracy socjalnej jest elementem terapii. Jest to etap potrzebny nie tylko po to, by dobrze poznać problemy podopiecznego, ale i po to, by pozyskać jego zaufanie. Pomaga mu w uświadomieniu sobie problemów, w zrozumieniu ich istoty. Bez tego niemożliwa jest dalsza praca oparta na partnerstwie i zasadzie odpowiedzialności człowieka za jego własny los.

Działanie socjalne jest zespoleniem realizacji zasad prakseologicznych i etycznych. Poszanowania wartości wymaga się zarówno od zawodowych pracowników socjalnych, jak i od wolontariuszy. Jednak rozwój refleksji nad etycznymi aspektami pracy socjalnej nastąpił wówczas, gdy pracownicy socjalni zaczęli zabiegać o wzmocnienie prestiżu swojego zawodu, określenie jego zadań i specyfiki na tle innych profesji paramedycznych i pedagogicz­nych. Z inicjatywy stowarzyszeń zawodowych powstawały w poszczególnych krajach kodeksy etyczne wyznaczające podstawy deontologii zawodu pra­cownika socjalnego. Oto najważniejsze zasady i wartości występujące w tych dokumentach:

• Człowiek jest najwyższą wartością, ma nienaruszalne prawo do samostanowienia.

• Wszyscy są równi w dostępie do usług socjalnych, nikt nie może być dyskryminowany.

• Praca socjalna jest działalnością bezinteresowną, to znaczy pracownicy socjalni nie mogą czerpać z niej nielegalnych korzyści.

• Podopieczny ma prawo do pełnej informacji o swojej sytuacji i stosowanych wobec niego procedurach interwencji socjalnej.

• Pracownika socjalnego obowiązuje tajemnica zawodowa.

• Działania socjalne nie mogą naruszać dóbr osobistych (dobrego imienia, godności) podopiecznego.

• Pracownika socjalnego obowiązuje postawa tolerancji wobec podopiecznych. Jego poglądy i zachowania jako osoby prywatnej nie mogą mieć wpływu na zawodową ocenę sytuacji podopiecznego i niezależność podejmowanych decyzji.

• Pracownik socjalny musi być bezstronny. W rozstrzyganiu sporów winien kierować się zasadą sprawiedliwości i dobrem najbardziej pokrzywdzo­nych i potrzebujących.

Służby społeczne i pracownicy socjalni

Określenie „służby społeczne" (ang. social services, franc. sewices so-ciales) częściej pojawia się w opracowaniach z zakresu polityki społecznej niż w teorii pracy socjalnej. Pedagodzy społeczni - Helena Radlińska i Aleksander Kamiński używali tego terminu w liczbie pojedynczej, traktując go jako synonim „opieki społecznej". Przedwojenny teoretyk polityki społecznej Konstanty Krzeczkowski przeciwny był wprowadzeniu kategorii „służba społeczna", uznając, że zamazuje ona granice między polityką społeczną a opieką społeczną.

Jan Rosner zdefiniował służby społeczne jako „wszystkie instytucje i organizacje działające na polu polityki społecznej w ścisłym tego słowa znaczeniu, więc bez służby zdrowia, szkół i innych instytucji oświatowych i wychowawczych, instytucji sportowych i rekreacyjnych itp.". Jest to definicja bardzo zawężająca pojęcie. Poza jej zakres wykracza wiele publikacji poświęconych służbom społecznym, w tym i praca redagowana przez samego Jana Rosnera, w której znaleźć można rozważania o pracy socjalnej w służbie zdrowia, w resorcie sprawiedliwości czy w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych.

Zasadne wydaje się zatem nadanie temu pojęciu szerszego znaczenia. Służbami społecznymi będą zatem nazywane zorganizowane, względnie trwałe i wyspecjalizowane zespoły ludzi działające w ścisłym związku lub w ramach pewnych instytucji i organizacji, których zadaniem jest wspomaganie jednostki, rodziny oraz innych grup i zbiorowości w sytu­acjach, gdy nie mogą one z powodów subiektywnych lub obiektywnych zaspokoić swoich potrzeb na wystarczającym poziomie lub w zadowalającej formie.

Wychodząc od tej szerokiej definicji, można podzielić podmioty służb społecznych na zinstytucjonalizowane (np. państwowy system pomocy społecznej, kościelne organizacje charytatywne, zarejestrowane grupy samopomocowe, fundacje) i niezinstytucjonalizowane (pomoc rodzinna i sąsiedzka, nieformalne grupy samopomocowe). W grupie podmiotów zinstytucjonalizowanych dokonuje się współcześnie proces ograniczania działalności służb państwowych na rzecz pozapaństwowych - samorządowych i prywatnych. Jest on efektem załamania się koncepcji „państwa opiekuńczego" (welfare

state), w której odpowiedzialność za bezpieczeństwo socjalne obywateli przejmowało na siebie państwo. Od lat siedemdziesiątych upowszechnia się przekonanie, że odpowiedzialność tę w większym stopniu powinni ponosić sami obywatele.

Posługując się kryterium źródła finansowania, można wyodrębnić służby społeczno-publiczne - finansowane z podatków (instytucje państwowe i sa­morządowe) oraz niepubliczne - opłacane bezpośrednio z prywatnych pienię­dzy (organizacje społeczne, fundacje, inicjatywy samopomocowe). W prak­tyce podział ten nie jest ostry, gdyż często instytucje niepubliczne korzystają z dotacji państwa lub samorządów, a z kolei placówki państwowe lub samorządowe wspierane są przez prywatnych sponsorów.

Jeszcze innym kryterium - choć także finansowym -jest to, czy podmioty świadczące usługi społeczne mają charakter komercyjny, to znaczy działają w celu wypracowania dla siebie zysku (np. prowadzący prywatną praktykę pracownicy socjalni, agencje opiekunek domowych, prywatne domy dla przewlekle chorych) czy też nie są nastawione na zysk, tzw. instytucje non-profit. W Polsce, w związku ze zmianami ogólnoustrojowymi, należy liczyć się ze wzrostem liczby i znaczenia socjalnych instytucji komercyjnych.

Służby społeczne dzieli się też ze względu na miejsce działania, wyod­rębniając zakładowe służby socjalne, działające w miejscu pracy oraz tere­nowe służby społeczne, funkcjonujące w miejscu zamieszkania. Przez wiele Rodzaje lat w państwach socjalistycznych obowiązywała koncepcja uczynienia zakładu pracy miejscem zaspokajania różnorodnych potrzeb załóg i ich rodzin. Kryzys ekonomiczny schyłku „epoki komunizmu", a następnie przejście do gospodarki rynkowej drastycznie zredukowały zakres usług socjalnych w miejscu zatrudnienia. Działalność służb społecznych niemal w całości przeniesiona została do miejsca zamieszkania. Z doświadczeń rozwiniętych krajów kapitalistycznych wynika jednak, że poprawa sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw powoduje ich większe zainteresowanie działalnością socjalną. Można zatem spodziewać się, że i w Polsce zakładowe służby społeczne będą w przyszłości istniały i rozwijały się.

Typologię służb społecznych tworzy się także posługując się kryterium merytorycznym, uwzględniającym zróżnicowanie struktur życia społecznego nastawionych na zaspokajanie określonych potrzeb. W tym podejściu głów­nymi sferami aktywności służb społecznych są:

• pomoc społeczna - realizowana w formie otwartej (środowiskowej) i zamkniętej (zakładowej) przez zawodowych pracowników socjalnych, działaczy społecznych, członków grup samopomocowych;

• służba zdrowia - w jej strukturach działają asystenci socjalni w szpitalach ogólnych i psychiatrycznych, pielęgniarki środowiskowe, osoby pracujące

• z osobami uzależnionymi od środków odurzających, pracownicy socjalni wspomagający rehabilitację inwalidów;

• wymiar sprawiedliwości - działalność kuratorów zawodowych i społecznych, społeczny patronat nad więzieniami, grupy Anonimowych Alkoholików w zakładach karnych;

• edukacja i wychowanie - część zadań pedagogów szkolnych, poradnie społeczno-wychowawcze, pracownicy socjalni w domach dziecka, świetlice dla dzieci zaniedbanych społecznie;

• zatrudnienie - pracownie społeczno-zawodowe i wydzielone stanowiska do spraw zatrudnienia osób niepełnosprawnych w biurach pracy, służby pracownicze w zakładach pracy;

• pomoc rodzinie i jednostce w sytuacjach kryzysowych - poradnie rodzinne, telefony zaufania, grupy samopomocowe.

Z podanych wyżej przykładów form działalności służb społecznych wy­nika, że pracownicy socjalni są tylko częścią kadr tych służb. Obok nich działają bowiem kuratorzy, pedagodzy szkolni i zatrudnieni w poradniach, wolontariusze z organizacji społecznych i grup samopomocowych itd.

W polskim ustawodawstwie mówi się, iż „pracownikiem socjalnym może być osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje zawodowe, to znaczy ukończoną szkołę pracowników socjalnych lub studia wyższe o kierunkach: praca socjalna, polityka społeczna, resocjalizacja, socjologia, pedagogika, psychologia lub inne pokrewne". Pracownicy ci pracują w pla­cówkach pomocy społecznej, ale „mogą być również zatrudniani w innych instytucjach, a w szczególności w zakładach pracy, szpitalach, ośrodkach opiekuńczo-wychowawczych, leczniczych i w zakładach karnych, wykonując zadania tych jednostek w zakresie pomocy społecznej".

Przykładem szerszego spojrzenia na zawód pracownika socjalnego jest propozycja autorów francuskich, wedle których pracownicy socjalni to „fa­chowcy uznani za takich przez ministra do spraw socjalnych, którym po zdobyciu wykształcenia powierza się zadania o charakterze socjalnym, edu­kacyjnym, psychologicznym lub medyczno-społecznym wobec zbiorowości problemowych".

W pracy socjalnej wyodrębnia się różne specjalizacje zawodowe. Na przykład w Polsce w latach siedemdziesiątych sformułowano koncepcję wyróżnienia trzech specjalności: pomoc społeczna, rehabilitacja inwalidów i praca socjalna w zakładzie pracy. W Stanach Zjednoczonych tradycyjnie wyodrębnia się grupy pracowników wyspecjalizowanych w posługiwaniu się

jedną z podstawowych metod pracy socjalnej: prowadzący indywidualne przypadki (caseworkers), posługujący się metodą grupową (groupworkers) i organizatorzy środowiska. Z kolei we Francji kryterium klasyfikacji zawodów socjalnych jest typ podejmowanych zadań. Na tej podstawie wyróżnia się zawody skoncentrowane na rodzinie (między innymi asystenci w pomocy społecznej, pracownicy rodzinni, doradcy), zawody edukacyjno-wychowawcze (na przykład wychowawczynie małych dzieci, wychowawcy specjalistczni, pomocnicy medyczno-psychologiczni) oraz zawody realizujące funkcje organizacyjno-animacyjne w pracy socjalnej.

Zawód pracownika socjalnego, z racji zatrudnienia w różnych instytucjach i wykonywania różnorodnych zadań, wymaga realizacji wielu funkcji, wśród których wyróżnia się:

• diagnostyczną (rozpoznawanie potrzeb),

• planistyczną (układanie planów pomocy),

• terapeutyczną (prowadzenie poszczególnych przypadków i grup),

• edukacyjną (szkolenie współpracowników i samokształcenie),

• administracyjną,

• organizacyjną,

• koordynatorską (wobec różnych podmiotów pracy socjalnej),

• usługowo-opiekuńczą,

• decyzyjną,

• kontrolną,

• doradczo-informacyjną.

Konkretne osoby nie są oczywiście obarczone wszystkimi wymienionymi funkcjami. Są one zróżnicowane w zależności od środowiska, w którym działa pracownik socjalny, zajmowanego przezeń stanowiska służbowego oraz metod, jakimi się posługuje.

Zawód pracownika socjalnego zazwyczaj nie cieszy się wysokim presti­żem wśród mieszkańców poszczególnych krajów. Nie należy do najlepiej opłacanych — choć poziom życia tej grupy zawodowej w różnych krajach jest nieporównywalny. Jest w znacznym stopniu sfeminizowany. Równocześ­nie oczekiwania wobec przedstawicieli tej grupy zawodowej są bardzo wysokie. Uważa się bowiem, że pracownik socjalny powinien dysponować rozległą wiedzą społeczną i umiejętnością posługiwania się metodami pracy socjalnej. Musi być komunikatywny - łatwo nawiązywać kontakt z ludźmi, umieć mówić i słuchać. Powinien być dobrym organizatorem, by koordyno­wać pracę innych i samodzielnie organizować pracę własną. Ponadto oczekuje się, że będzie odznaczał się spostrzegawczością, cierpliwością i konsekwencją w działaniu oraz wewnętrzną równowagą i życiowym optymizmem. Jak trudno sprostać tym wymaganiom, dowodzi znaczna rotacja w tym zawodzie.

Pytania:

1. Opisz obszary zagrożeń człowieka, które obejmuje praca socjalna

2. Jakimi regułami i zasadami kieruje się praca socjalna?

3. Jakie funkcje wobec jednostki i społeczeństwa spełnia opieka socjalna?

PEDAGOGIKA SPOŁECZNA T. Pilch, Irena Lepalczyk

---