ZARZĄDZENIE Nr 9 DYREKTORA CENTRALNEGO ZARZĄDU ZAKŁADÓW KARNYCH
z dnia 24 lipca 1987 r. w sprawie przeciwdziałania podkulturze więziennej
W związku z § 5 i 17 zarządzenia Nr 49/75/CZZK Ministra Sprawiedliwości 2 dnia 15 sierpnia 1975 r. w sprawie zakresu i organizacji pracy penitencjarnej zarządza się, co następuje:
§ l. Wprowadza się do stałej praktyki penitencjarnej wytyczne w sprawie przeciwdziałania podkulturze więziennej, stanowiące załącznik do zarządzenia.
§ 2. W aresztach śledczych i zakładach karnych należy dokonać weryfikacji dotychczasowych programów przeciwdziałania i zwalczania negatywnych przejawów podkultury więziennej wprowadzając w nicli niezbędne zmiany i uzupełnienia. § 3. Wytyczne należy odpowiednio stosować w ośrodkach przystosowania społecznego.
§ 4. Problematykę wytycznych należy uwzględniać w działalności szkoleniowej i kontrolnej jednostek organizacyjnych więziennictwa.
§ 5. Wytyczne wchodzą w życie z dniem podpisania i zastępują Wytyczne z dnia 2 kwietnia 1975 r. w sprawie przeciwdziałania i zwalczania negatywnych przejawów podkultury więziennej.
Dyrektor Generalny w Ministerstwie Sprawiedliwości
gen. Stanisław JABŁONOWSKI
3 —
l. WSTĘP
j
Zjawiska podkultury więziennej stanowią nadal istotny czynnik osłabiający skuteczriość prowadzonego w zakładach karnych oddziaływania penitencjarnego, dlatego też przeciwdziałanie ich destrukcyjnym wpływom na skazanych i tymczasowo aresztowanych musi iść w parze z doskonaleniem całokształtu pracy penitencjarnej oraz konsekwencją i kompleksowością podejmowanych przedsięwzięć.
W świetle dotychczasowych doświadczeń stwierdza się, że ostrość występowania, dynamika i rozmiary podkulturowych zjawisk zależą nie tylko od stopnia izolacji osadzonych, lecz są także
wynikiem zakresu i .form pracy resocjalizacyjnej konkretnego
z a kład li.
Rozwojowi podkultury więziennej sprzyja zwłaszcza pasywność, schematyzm, a także zbiurokratyzowanie działalności penitencjarnej. Okazuje się bowiem, iż przy zastosowaniu twórczych, nie-rutynowych i specjalnie ukierunkowanych zabiegów wychowawczych, szczególnie wobec osób przebywających po raz pierwszy w zakładach penitencjarnych zwłaszcza w początkowej fazie ich izolacji zjawiska podkulturowe udaje się ograniczyć do szczątkowych rozmiarów.
Ewidentny związek jaki występuje pomiędzy intensywnością oddziaływań, a jakością zjawisk podkulturowych w środowisku osób pozbawionych wolności, spowodował potrzebę znowelizowania obowiązujących od 1975 r. wytycznych w sprawie przeciwdziałania i zwalczania negatywnych przejawów podkultury więziennej, które nie tracąc na swej aktualności wymagały niezbędnych korekt i uzupełnień spowodowanych nowymi doświadczeniami, zmianami w obowiązujących przepisach i warunkach wykonywania kary pozbawienia wolności.
Niniejsze wytyczne nie zmieniające istoty, określonego przez poprzednie, systemu przeciwdziałania i zwalczania negatywnych przejawów podkultury przestępczej akcentują konieczność koncentrowania wysiłków nie na objawowym traktowaniu zjawisk podkultury ale na wywołaniu w podkulturze głębiej sięgających zmian, a zwłaszcza pozbawienia jej społecznej bazy swoistej atrakcyjności. Chodzi więc zarówno o oddziaływania na sferę jej' dewiacyjnej ,,ideologii" jak i podejmowanie skuteczniejszych przedsięwzięć ukierunkowanych ofensywnie na ograniczenie liczby osób nią ,,skażonych" lub uwikłanych w podkulturowe związki i zależności. Czynności rozpoznawcze i kontrolne środowiska osób pozbawionych wolności, rejestracja przejawów podkultury preferowana w praktyce niektórych jednostek penitencjarnych winny być nie celem a środkiem służącym podejmowaniu zamierzonych
oddziaływań. Powinny one zmierzać do wywołania zmian neutralizujących i eliminujących zjawiska podkultury.
W tekście „Wytycznych" zrezygowano z dotychczas używanego terminu „drugie życie", w związku z jego wieloznacznością. Tak samo, z uwagi na charakter więzi pomiędzy osadzonymi, którzy tworzą grupy funkcjonujące według zasad narzuconych im przez podkulturę — grupy te określane są ,,strukturą nieformalną", nie mają bowiem większości cech nieformalnej grupy społecznej.
Zjawiska podkulturowe wyrażają się w szczególności:
1) zunifikowanymi poglądami osadzonych i narzuconymi im schematami myślenia i działania tworzącymi lub wzmacniającymi dyskryminacyjne, a także antagonistyczne podziały środowiska osób pozbawionych wolności. Odznaczają się one również wrogim nastawieniem do organizacji i instytucji państwowych, partii politycznych, organizacji młodzieżowych, a głównie do funkcjonariuszy SW, MO, członków ORMO, organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, itp.,'
2) w systemie uznawanych przez osadzonych norm grupowy .ź, zakazów i nakazów oraz sankcji sprzecznych lub odmiennych od powszechnie funkcjonujących w społeczeństwie,
3) w używanym pod rygorem sankcji oraz obwarowanym nakazami i zakazami języku, którego słowa i zwroty mają inne znaczenie od przyjętego w poprawnej polszczyźnie,
4) w magicznym myśleniu i rytualnych działaniach osadzonych przypisujących niektórym osobom, częściom ciała ludzkiego, przedmiotom, słowom i zwrotom „nieczysty" skażający wpływ na otoczenie i kalające właściwości, a także zabronione sankcjami dotykanie i posługiwanie się nimi,
5) w takich szkodliwych zachowaniach skierowanych przeciwko sobie lub innym osobom, które nie wynikają z motywacji własnych ale przede wszystkim z narzuconych przez podkulturę nonn oraz nakazanych wzorów postępowania,
6) w przewadze zachowań o charakterze negatywnym - ;d zachowaniami społecznie pozytywnymi, wyrażającymi się głownie w:
— eksploatatorskiej postawie wobec osób nie . wiązanych ze strukturą nieformalną, segregacji i dyskrymim :'ji osadzonych nie przynależnych do organizacji,
— lansowaniu brutalnych oraz sadystycznych wzorów zachowań homoseksualnych i permanentnym maltretowaniu psychicznym i fizycznym ofiar tej formy przemocy. Uznając przeciwdziałanie zjawiskom podkultury więziennej za bardzo ważną, ale jednocześnie trudną dziedzinę pracy resocjalizacyjnej — niniejsze wytyczne stanowić powinny inspiracjo do doskonalenia isniejącej w tej mierze praktyki.
2. Czynności związane z przyjęciem do aresztu śledczego oraz pobytem tymczasowo aresztowanego w areszcie śledczym.
2.1. Przyjęcie tymczasowo aresztowanego do aresztu śledczego powinno przebiegać sprawnie i wykluczać nieplanowane kontakty z innymi tymczasowo aresztowanymi.
2.2. Przy osadzaniu tymczasowo aresztowanego w celi przejściowej należy uwzględnić poza formalnymi kryteriami rozmieszczenia, w miarę możliwości również dające się ustalić niezwłocznie cechy jego osobowości oraz stopień związania się z podkulturą przestępczą.
Ustalenia te pracownik rozmieszczenia odnotowuje' w teczce osobopoznawczej.
Osadzenie w celi przejściowej konsultowane jest w miarę możliwości z wychowawcą, inspektorem działu ochrony i psychologiem.
Tymczasowo aresztowany młodociany nie może przebywać w celi przejściowej dłużej niż 24 godziny.
2.3. W czasie przebywania tymczasowo aresztowanego w celi przejściowej, wychowawca zobowiązany jest zapoznać się z aktami i ustalić dane niezbędne do właściwego osadzenia tymczasowo aresztowanego, a zwłaszcza:
2.3.1 pogłębić wstępne ustalenia dotyczące jego ewentualnych powiązań z podkulturą przestępczą na wolności,
2.3.2 zorientować się w ewentualnej ,,grypserskiej" przeszłości tymczasowo aresztowanego i pełnionych rolach,
2.3.3 ustalić, czy ze względu na swoje cechy charakterologiczne, fizyczne i ociężałość umysłową może stać się przedmiotem znęcania i wykorzystywania do posług osobistych przez innych tymczasowo aresztowanych,
2.3.4 odnotować w teczce osobopoznawczej ustalenia dotyczące podatności na wpływy podkulturowe i uwagi co do sposobu dalszego osadzenia.
2.4. Przeniesienie tymczasowo aresztowanego z celi przejściowej do właściwej ccii może nastąpić tylko na wniosek wychowawcy,
"." rni-;:,;p - .'.'l ••y:1-'',- ^/^/•.i^nic.iły •/. in^pckT.orcrn. działu ochrony i psychologiem. Należy przy tym uwzględnić obok kryteriów io.'-malnych i ustaleń wychowawcy, potrzebę zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego.
2.5. Kolejne przemieszczenia tymczasowo aresztowanych w celach uzgadnia si^ę z wychowawcą i inspektorem działu ochrony.
2.6. Niedopuszczalne jest odrębne osadzanie w celach tymczasowo aresztowanych, uczestniczących w działalności podkulturowej i w niej nie uczestniczących.
2.7. Przy rozmieszczeniu tymczasowo aresztowanych w celach, konieczne jest uwzględnianie stopnia ich podatności na wpływy podkultury więziennej. Tymczasowo aresztowanych wykazujących tendencje do ulegania tym wpływom należy umieszczać w celach z przewagą osadzonych dezaprobujących zasady podkultury.
Tymczasowo aresztowanych młodocianych należy wyłącznie osadzać w celach z odpowiednio dobranymi dorosłymi, pierwszy raz karanymi.
2.8. Po przeniesieniu tymczasowo aresztowanego do właściwej celi, wychowawca przeprowadza z nim rozmowę wstępną, zgodnie z wymogami zawartymi w odrębnych przepisach, a ponadto powinien:
2.8.1 poinformować o negatywnych skutkach udziału w podkullu-rze więziennej, pouczając, iż do rozstrzygania konfliktów między tymczasowo aresztowanymi upoważniona jest wyłącznie administracja' aresztu,
2.8.2 przestrzec przed dyscyplinarnymi konsekwencjami naruszania regulaminu w areszcie i odpowiedzialnością karną w razie pobicia współosadzonego, znęcania się nad nim, wymuszania posług i świadczeń lub dokonywania innych przestępstw,
2.8.3 uświadomić, że poinformowanie władzy dysponuJąo. ;
o udziale w podkulturze więziennej może stanowić negatywie przesłankę ocenną przy wyrokowaniu,
2.8.4 zorientować się w potrzebach socjalno-bytowych i kłopotach osobistych tymczasowo aresztowanego, wskazać na możliwości udzielenia mu pomocy oraz poinformować o kompetencjach osób przełożonych.
2.9 W kolejnych rozmowach z tymczasowo aresztowanym d;o.^ . należy, biorąc pod uwagę wyniki rozmów i obserwacji przeprowadzonych uprzednio, do pogłębienia rozpoznania stopnia związania tymczasowo aresztowanego z podkulturą więzienną i charakterem pełnionej przez niego roli i pozycji w strukturze nieformalnej.
W rozmowach indywidualnych konieczne jest argumentowanie i stosowne zilustrowanie przykładami, mechanizmów funkcjonowania struktury nieformalnej, jej szkodliwości i negatywnych skutków dla osobistego interesu tymczasowo aresztowanego.
Wskazane jest wyraźne i konkretne uzasadnianie przyczyn dezaprobaty podkultury więziennej przez personel penitencjarny.
2.10. Należy zapobiegać niepożądanym kontaktom osób dłużej przebywających w areszcie, posiadających większe doświadczenie więzienne i przejawiających tendencje do wywierania różnego rodzaju presji na wspólosadzonych z nowoprzyjętymi.
Do opieki nad nowoprzyjętymi, którzy ujawniają podatność na
destrukcyjne oddziaływania, należy wykorzystywać tymczasowo aresztowanych posiadających odpowiednie predyspozycje psychofizyczne.
2.11. W przypadku ujawnienia prób nakłaniania tymczasowo aresztowanego do uczestnictwa w grupach, które nie są przewidziane w ustalonym porządku, wychowawca podejmuje przedsięwzięcia interwencyjne, zarówno wobec nakłaniającego jak też nakłanianego. Interwencja powinna mieć charakter dyscyplinujący i uświadamiający.
2.12. W wypadku trudności w bliższym rozpoznaniu tymczasowo aresztowanego lub potwierdzeniu podejrzeń co do jego podkultu-rowych powiązań z innymi aresztowanymi należy zwiększyć częstotliwość obserwacji oraz tworzyć warunki sprzyjające głębszemu rozpoznaniu jego przynależności do określonej grupy i pełnionej w niej roli.
U\VAG}A: l. Dalsze postępowanie z tymczasowo aresztowanymi powinno przebiegać wg zasad ustalonych w części 3—6 z zabezpieczeniem prawidłowego toku postępowania karnego.
2. Zasady postępowania z tymczasowo aresztowanymi, o których mowa w części 2, odnoszą się również do skazanych i ukaranych osadzonych w oddziale karnym aresztu śledczego.
3. Czynności związane z przeniesieniem skazanego do zakładu karnego.
3.1. Należyte, sprzyjające prawidłowemu przebiegowi dalszej resocjalizacji przygotowanie transportu skazanego do właściwego zakładu karnego wymaga ścisłego współdziałania wszystkich służb w areszcie śledczym, szczególnie zaś działu ewidencji i zatrudnienia, działu penitencjarnego i działu ochrony. Istotne jest przede wszystkim:
3.1.1 dokonanie, w miarę niezwłocznie po skazaniu nieprawomocnym, odpowiedniej klasyfikacji skazanego,
3.1.2 przekazanie przez dział ewidencji i zatrudnieni?- imiennych wykazów skazanych przewidzianych do zgłoszenia do transportu, działom: penitencjarnemu, ochrony i służby zdrowia,
3.1.3 zgłoszenie przez zainteresowane działy wszystkich uwag wskazujących na udział poszczególnych skazanych w podkulturze więziennej i pełnione w niej role.
Zgłoszone uwagi odnotowuje się na odwrocie wykazu transpor- _ towego, przeznaczonego dla zakładu docelowego, '^iM
-9 - " . -j ^
3.1.4 odnotowanie przez dział ewidencji i zatrudnienia decyzji komisji penitencjarnej, dotyczących zakwalifikowania skazanych dorosłych dla potrzeb wychowawczego oddziaływania na środowisko w zakładach karnych dla młodocianych.
3.2. W-wypadku organizowania transportu zbiorowego nalezy zadbać o szczególnie staranny dobór umieszczonych we wspólnej celi transportowej lub samochodzie tak aby zapobiec ewentualnemu znęcaniu się jednych skazaiiyeh nad drugimi.
Z młodocianymi umieszczać wspólnie dorosłych wytypowanych do kształtowania środowiska wychowawczego.
O prawidłowe rozmieszczenie skazanych na podstawie adnotacji w wykazie transportowym zadbać należy również w miejscach ewentualnego etapowego przebywania w czasie trwania transportu.
3.3. Zbiorowe transporty skazanych do zakładowy karnych .. ;.-zamkniętego, a w szczególności dla młodocianych należy organizować w taki sposób aby w jednym dniu lub w kilkudniowych odstępach czasu nie kierować więcej niż jeden transport.
3.4. Należy przekazywać funkcjonariuszom ł konwojującym oprócz uwag zamieszczonych w wykazach transportowych — ni •:<-:-liwie pełne informacje o dotychczasowym zachowaniu się ^ooo--nych, wskazywać imiennie ujawnionych prowodyrów strukior nieformalnych, pouczając o najwłaściwszym sposobie reagowania na ewentualne ekscesy w czasie trwania transportu.
Informacje te oraz uwagi o zachowaniu się skazanych w czasie transportowania, dowódca konwoju przekazuje bezpośrednio p.' przybyciu na miejsce przeznaczenia osobom przyjmującym skazanych.
3.5. W czasie przyjmowania transportu zbiorowego w zakłacoo;:;
karnym oprócz dowódcy zmiany, pracownika działu ewidencji i zatrudnienia niezbędna jest obecność wychowawców oraz komisji penitencjarnej, w celu przeprowadzenia w miarę potrzeby, niezbędnych rozmów, rozstrzygnięcia konfliktów jakie miały miejsce w czasie transportu i należytego rozmieszczenia ^:o-zanych.
okazanych ni:' należy osadzać w cciacn pi/zejścicwych iu:-, oych miejscach czasowego zakwaterowania lecz bezpośrednio w celach w oddziałach mieszkalnych gdzie uprzednio przygotowano dla nich miejsca.
4. Czynności związane z odbywaniem przez skazanego kary w zakładzie karnym. ,
4.1. Niezwłocznie po przybyciu skazanego do zakładu karnego — 10 —
.'-.ychowawca jest obowiązany przeprowadzić rozmowę ze skazanym, wyczerpującą dyspozycje zawarte w odrębnych przepisach, a ponadto powinien:
1.1.1 wskazać, iż wobec skazanych organizatorów, aktywnych uczestników i pełniących role przywódcze w strukturach nieformalnych naczelnicy zakładów karnych nic będą wnioskowali u udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia, a wobec recydywistów o zamianę orzeczonego w wyroku ,ops. Przestrzeganie przez skazanego norm, zasad i obyczajów podkultury więziennej uwzględniane będzie jako ujemna przesłanka w ocenach postępów w procesie resocjalizacji i odnotowywane w opiniach.
LI. 2 zorientować się w sytuacji socjalno-bytowej skazanego
i. udzielić mu ewentualnej pomocy, między innymi w celu uniezależnienia go od innych okazanych.
4.2. Niezbędne jest stałe obserwowanie zachowań skazanych, uwarunkowanych podkulturowo jak również analizowanie i ocenianie stanu swoistej ideologii, uznawanej przez uczestników struktury nieformalnej celem wychowawczej ingerencji w nią oraz wpływania na zmianę jej form i treści.
d.3. Szczególnie wskazane jest nasilenie oddziaływań na .skazanych biernie, deklaratywnie akceptujących normy i zasady pod-kulturowe i nie uwikłanych głębiej w nieformalne związki i zależności.
/-.it.. Należy stworzyć system obiegu, infnormacji zarówno o zachowaniach skazanych będących przejawami ich uzależnień pod-.nilturowych jak też o aktualnym stanie i dynamice podkultury nięziennej.
V'/ celu zapewnienia dopływu niezbędnych informacji, należy:
l".'!.l prowadzić obserwację skazanych w różnych miejscach ich nrzcbywania i w różnych sytuacjach w zakładzie, ,np. w celi — , odczas sprzątania, wykonywania dyżurów porządkowych, spożywania posiłków, w czasie wolnym od zajęć, w czasie wchodzenia nmkcjonariusza do celi, itp., w łaźni, podczas spaceru, w miejscu nr^cy, w szkole,
•'••n? zwracać nwapc ra symptomy podkuitnry •więzień.n.; j, :-',a-" xo\vno wskazujące na możliwość dokonania przestępstwa wobec współosadzonego, lub na sprowadzenie go do roli 'poszkodowanego oraz na tworzone przez skazanych dyskryminujące i antagoni-styczne podziały środowiska, a także odmienne od przyjętych w poprawnym języku słowa i zwroty. Symptomami takimi są :;'nnvyczaj:
; w celi — częstsze pełnienie dyżurów porządkowych, zmiana miejsca spania, nie spożywanie posiłków przy stole, odrębne przechowywanie naczyń stołowych, zmiana odzieży, trzymanie
— 11 —
się na uboczu lub odsuwanie skazanego przy wchodzeniu przełożonego do celi, wymuszanie posług osobistych, przyznawanie się do wszystkich przekroczeń popełnionych w celi lub wskazywanie przez pozostałych na jednego ze współmieszkańców jako winnego tych przekroczeń, odmawianie wyjścia na spacer lub do łaźni,
b) w czasie spaceru — próby nielegalnego porozumiewania się. łączenie się w grupy, odtrącanie z grupy, uniemożliwianie kontaktu z funkcjonariuszami,
c) w łaźni — wymuszanie pomocy w myciu, ślady pobicia na ciele, nowe tatuaże,
d) w miejscu pracy — utrudnianie pracy, zmuszanie do odstępowania części efektów pracy, uniemożliwianie współpracującym podnoszenia wydajności pracy, psucie maszyn i urządzeń,
e) w szkole — prowokujące zachowanie wobec nauczyciela, złośliwe przeszkadzanie w prowadzeniu lekcji, niedopuszczanie do osobistego kontaktu z nauczycielem w czasie przerw itp.,
4.4.3 analizować różnorodne wytwory skazanych, w szczególności grypsy, teksty więziennych piosenek, wierszy i opowiadań, wypowiedzi i głoszonych przez nich haseł, zwracać uwagę na stan kształtowanych przez podkulturę więzienną poglądów i przekonań, a także propagujących ją sloganów i usprawiedliwiających argu
mentów,
, .4.4 dokonywać w miarę potrzeby niezbędnych przemieszczeń skazanych między celami, oddziałami mieszkalnymi, grupami roboczymi, stanowiskami pracy, szczególnie jeśli jest to konieczne dla rozbicia istniejących negatywnych więzi i dla stworzenia lepszych warunków ujawniania powiązań wewnątrzgrupowych oraz służy kształtowaniu więzi pozytywnych lub zamierzonym i wychowawczo ukierunkowanym oddziaływaniom poprzez grupę.
Próby nawiązywania nowych kontaktów między -skazanymi i ustalania zmienionych miejsc pobytu, przekazywanie wzajemnych informacji, próby nielegalnych choćby kilkugodzinnycn przemieszczeń (zmiany cel) i organizowania bojkotu poszczególnych skazanych, pozwalają ustalić również prowodyrów struktur nieformalnych i osoby poszkodowane.
4.5. Wychowawcy wspólnie z inspektorami działu ochrony dokonują systematycznych ustaleń dotyczących ról pełnionych przez skazanych w podkulturze więziennej, szczególnie dotyczy to ról przywódców i osób poszkodowanych.
4.6. Informacje i ustalenia dotyczące prowodyrów przekazywane są w formie aktualizowanych na bieżąco • wykazów bądź kart informacyjnych, oddziałowym oddziałów mieszkalnych, którzy udostępniają je konwojentom bądź dowódcom konwoju w miejscach zatrudnienia osadzonych.
— 12 —
W przypadku transportowania prowodyra jego kartę informacyjną, dołącza się do wykazu transportowanych.
Wychowawca przekazuje bieżące informacje i zalecenia dotyczące prowodyrów, pracownikom dozoru technicznego gospodarstw i przedsiębiorstw; przywięziennych oraz nauczycielom.
4.7. Prowodyrów struktury nieformalnej należy objąć aktywnymi oddziaływaniami profilaktyczno-wychowawczymi oraz podejmować wobec nich niezbędrie zabiegi socjotechniczne, zmierzające do obniżenia ich pozycji i zneutralizowania prestiżu a także popularności w środowisku. Izolowanie ich od reszty skazanych bądź przeniesienie do innego zakładu powinno być ostatecznością.
4.8. Prowodyrów należy zatrudniać tylko na stanowiskach pracy umożliwiających ścisłą kontrolę co do ilości i jakości wykonywanej pracy oraz uniemożliwiających niekontrolowane kontakty z innymi skazanymi. Niewskazane jest powierzanie im stanowisk funkcyjnych, chyba że jest to uzasadnione, celowe i kontrolowane zamierzenie wychowawcze.
Zmiany stanowisk zatrudnienia prowodyrów uzgadniane winny być z wychowawcą oraz inspektorem działu ochrony.
4.9. Prowodyrów struktury nieformalnej i innych skazanych aktywnie uczestniczących w podkulturze więziennej, wobec których stosowane uprzednio środki oddziaływania okazują się nieskuteczne, należy poddać badaniom psychologiczno-penitencjar-nym, w celu ustalenia indywidualnego programu dalszego oddziaływania resocjalizacyjnego.
4.10. Skazanych młodocianych i młodszych wiekiem, wykazujących duży stopień niezrównoważenia psychicznego, łatwo ulegających negatywnym sugestiom współskazanych, należy osadzać wspólnie ze skazanymi dorosłymi lub starszymi wiekiem, którzy swoim zrównoważeniem, i pozytywną postawą potrafią zmniejszać negatywny wpływ otoczenia. W tym celu ze skazanymi dorosłymi prowadzić systematyczną i ukierunkowaną pracę, zmierzającą do uświadomienia im szkodliwości zjawiska podkul-tury więziennej oraz sposobów przeciwstawiania się jej negatywnym przejawom. W miarę potrznby huormować Ci osadach poakultury oraz zachowaniach członków Gtriiktur nieformalnych ukierunkowanych na przeciwstawianie się administracji więziennej i eksploatowanie współskazanych.
4.11. Skazanym, którzy ze względu na swoje cechy charakterologiczne, fizyczne i ociężałość umysłową mogą stać się przedmiotem znęcania i wykorzystywania do posług osobistych, należy zapewnić osobiste bezpieczeństwo. W tym celu należy, m.in.:
4.11.1 osadzać ich w celach wspólnie ze skazanymi poprawnie
zachowującymi się, starszymi wiekiem,
— 23 —
4.11.2 wyznaczać dla tych skazanych cele mieszkalne w takim miejscu oddziału (niekoniecznie w jednym oddziale), by umożliwiały częstszą kontrolę, zwłaszcza w porze wieczorowej i nocnej,
4.11.3 wyprowadzać skazanych z celi, głównie dla przeprowadzenia spaceru, kąpieli, udziału w zajęciach oświatowo-wychowaw-czych w warunkach gwarantujących im bezpieczeństwo i uniknięcie kontaktów z prowodyrami struktury nieformalnej,
4.11.4 kierować skazanych do pracy w miejscu i warunkach zapewniających możliwość stałej obserwacji i nadzoru ze strony dozorujących funkcjonariuszy lub personelu cywilnego zakładu pracy, bądź też opieki ze strony odpowiednio dobranych współ-skazanych,
4.11.5 unikać przemieszczania w miejscu pracy, jak też zmian ich zakwaterowania,
4.11.6 poddać badaniom psychologiczno-penitencjarnym i zapow-nić im niezbędną opiekę specjalistyczną.
4.12. Skazanych nie związanych z podkulturą więzienną i tych, którzy chcieliby związek ten zerwać, należy maksymalnie izolować od wpływu prowodyrów i stwarzać warunki gwarantujące ochronę przed ewentualną zemstą aktywnych uczestników pod-kultury.
Trudności w adaptacji tych skazanych w miejscu przyszh ?.;r zamieszkania i w zerwaniu z podkulturą przestępczą, powinny być brane pod uwagę w trakcie organizowania pomocy postpenitencjarnej.
4.13. Przywięzienne zakłady pracy mają obowiązek stwarzać taką organizację i warunki pracy, by nie zachodziła możliwość wymuszania przez skazanych odstępowania efektów cudzej pracy, bv sprawiedliwy był przydział zadań roboczych i właściwe ro:t'--czanie wyników pracy. Taką organizację i warunki pracy milczy egzekwować również od pozawięziennych zakładów pracy zatrudniających skazanych.
4.14. Działające w zakładach karnych szkoły zawodowe i ogoli:,' kształcące współpracują z kierownictwami tych zakładów w przeciwdziałaniu i neutralizowaniu ngeatywnych przejawów podkul-tury więziennej, zwłaszcza przez niedopuszczanie do tych przejawów na terenie szkoły oraz przez wskazywanie skazanym w szkodliwość społeczną, wynikającą z uczestniczenia \v podkult.ur/ :• więziennej i na konsekwencje nieakceptowanycli społecznie zachowań.
W tym celu należy:
4.14.1 w procesie dydaktyczno-wychowawczym, eksponować treści nauczania zawarte w przedmiotach humanistycznych, które dotyczą współżycia społecznego, obrazują przejawy szczególnego
— 14 —
szacunku dla ludzkiej szlachetności, tolerancji i bezinteresowności w pomocy innym, nawiązując przy tym do negatywnych zjawisk obserwowanych we wzajemnym współżyciu skazanych, do wyrażanych i ukrywanych przez nich przekonań i poglądów, jak również wskazujących na potrzebę wyznaczania sobie w życiu powszechnie akceptowanych celów, ,
4.14.2 w czasie lekcji aktywizować uczniów przy realizowaniu tych fragmentów materiału nauczania, w których zawarte treści są sprzeczne z wyznawanymi przez nich poglądami i prezentowanymi postawami,
4.14.3 szczególnie w szkole bezwzględnie egzekwować obo.wiązek posługiwania się poprawnym językiem polskim,
4.14.4 stosownie do przedmiotu nauczania i tematu zajęć, podejmować takie formy organizowania pracy lekcyjnej, które uczą zbiorowego współdziałania i wzajemnego pomagania sobie, w szczególności prowadzić zajęcia w zespołach uczniów.
Zespoły i pracę uczniów w klasie organizować w taki sposób aby nie sprzyjała ona preferowaniu eksploatatorskich i dyskryminacyjnych postaw aktywnych uczestników podkultury więziennej, lecz by je deprecjonowały.
4.15. Pracowników przywięziennych zakładów pracy i nauczycieli należy włączać do aktywnego udziału w przeciwdziałaniu i neutralizowaniu negatywnych przejawów podkultury więziennej. Pracowników tych i nauczycieli należy zapoznawać z mechanizmami rządzącymi zjawiskiem podkultury więziennej oraz instruować w zakresie najskuteczniejszych sposobów zapobiegania i neutralizowania negatywnych zjawisk w zakładzie pracy i w szkole,
4.16. W działalności oświatowo-wychowawczcj należy szczególnie za pośrednictwem pogadanek, dyskusji, rozmów zbiorowych i indywidualnych, wskazywać skazanym aspoleczność norm i zasad podkultury więziennej, jej szkodliwość i zagrożenie dla poczucia bezpieczeństwa wszystkich skazanych, a szczególnie dla ich adaptacji społecznej.
Wskazane jest przy tym wykorzystywanie nagrań z rozmów ze skazanymi, którz^y zer^/ali z podkulturą, fragmentów ]istóv;, p'y psów, artykułów prasowy d j, a także \vyroków skazującycL zapadłych wobec skazanych, którzy dopuścili się przestępstw w czasie odbywania kary pozbawienia wolności.
4.17. Należy skazanym stwarzać konkurencyjne w stosunku do działań struktur nieformalnych możliwości kolektywnego „wyżycia się" w zespołach zainteresowań, zespołach sportowych, artystycznych, w kolektywie klasowym, w różnego rodzaju formach współzawodnictwa w miejscu pracy, w szkole, w oddziale, wy-
— 15 —
pelniając jednocześnie w maksymalnym stopniu wolny czas skazanych.
Do pracy w grupowych zajęciach należy włączać osoby o różnym stopniu ,/powiązania z podkulturą więzienną (z wyjątkiem prowodyrów) dając im możliwość przeżycia wspólnie sukcesu z zespołowo wykonanego zadania. Sprzyja to tworzeniu więzi społecznie akceptowanych i eliminowaniu konfliktów międzyosobowych.
W czasie wykonywania wspólriych zadań należy wskazywa^ skazanym nie tylko na cele odległe ale i bliskie, etapowe, cu sprzyja kształtowaniu tak istotnej z resocjalizacyjnego punktu widzenia umiejętności osiągania zadowolenia z samego procesu wykonywania społecznie użytecznej pracy.
d.18. \V stosunku do skazanych opornych na oddziaływanie i • socjalizacyjne ze względu na ich silne związki z podkulturą więzienną należy zwiększyć częstotliwość rozmów indywidualnych. a także oddziaływań odpowiednio ukierunkowanych członków ich rodzin. Czynności te powinny być szczególnie nasilone w początkowym okresie odbywania kary jak również przy okazji dokonywania okresowych ocen postępów w procesie resocjalizacji, ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie oraz w okresu.' przed zwolnieniem z zakładu karnego.
4.19. W celu kształtowania między skazanymi więzi pozytywnych, wspomagających proces resocjalizacji i eliminowania negatywnych oraz usuwania bądź łagodzenia konfliktów międzyosobowych i międzygrupowych należy umiejętnie wykorzystywać politykę nagradzania i karania dyscyplinarnego.
4.19.1 Przy przyznawaniu nagród należy mieć na względzie })i;z-. -de wszystkim fakt, że tworzeniu społecznie akceptowanych więzi między skazanymi, zajmującymi różne a nawet przeciwstawi.'' pozycje w strukturze nieformalnej sprzyja wyrażenie aprobat y dla całej grupy (uczniów tej samej klasy szkolnej, członków grupy roboczej, współmieszkańców celi) za wspólne wywiązywanie się z nałożonych obowiązków lub za wspólne wykonanie, ;--.-modzielnie podjętych, społecznie akceptowanych zadań.
Likwidowaniu, a co najmniej osłabianiu więzi społecznie ,;.;
akceptowanych, sprzyja natomiast przyznawanie indywidualny cli nagród. Indywidualne nagradzanie zbliża skazanego do administracji (grup społecznie akceptowanych) osłabiając jednocześnie jego więź z grupą przestępczą i czyniąc go bardziej podatnym na oddziaływania resocjalizacyjne.
4.19.2 Przy stosowaniu kar dyscyplinarnych należy mieć uj względzie, by skazany odczuł karę dyscyplinarną przede wszystkim jako potępienie określonego .zachowania się, a nie następstw o
— 16 —
faktu przynależności do określonej grupy skazanych. Należy u mieć na względzie, by kara dyscyplinarna nie była wyrazem generalnego potępienia, by nie wytwarzała u skazanego przekonania, że administracja nie żywi żadnej nadziei na jego poprawę. W poczuciu całkowitego potępienia skazani mają tendencję do silniejszego wiązania się z podkulturą więzienną.
Dezaprobata wyrażana przez administrację w stosunku do zachowania się osób silnie związanych z podkulturą więzienne, zwłaszcza prowodyrów struktur nieformalnych, powinna mieć, tam gdzie to jest możliwe, jednocześnie charakter ośmieszający i wskazujący na ich infantylny sposób postępowania, nie licujący z postawą człowieka dojrzałego.
4.20. Konflikty jakie zachodzą między skazanymi należącymi do odmiennych grup powinny być rozstrzygane szczególnie wnikliwie i rozważnie bez preferowania którejkolwiek z nich.
Przy rozpatrywaniu wniosków o wymierzenie kary d^'"; c;;; ' narnej należy też mieć na uwadze, że:
4.20.1 skazani często dezinformują administrację zakładu karnego co do rzeczywistego przebiegu zdarzeń i w zależności od sytuacji w strukturze nieformalnej:
a) ukrywają w imię solidarności grupowej faktycznych sprawcóv;
przekroczenia i wskazują jako sprawców skazanych nie należących do struktury nieformalnej albo,
b) zezwalają na przyznawanie się do przekroczeń i ponoszenie odpowiedzialności dyscyplinarnej , przez skazanych, którzy w ten sposób chcą zbliżyć się do struktury nieformalnej lub zyskać, manifestując wobec niej lojalność, większy prestiż,
4.20.2 skazani mogą zmniejszać dolegliwość niektórych kar dyscyplinarnych przez udzielanie sobie różnorodnej pomocy, .zmierzającej do łagodzenia warunków odbywania kary m.in. prze.:
przekazyw^anie papierosów, dostarczanie dodatkowej żywności, itp.
4.21. Do udziału w przeciwdziałaniu i neutralizowaniu negatywnych przejawów podkultury więziennej należy pozyskiwać rodziny skazanych, zwłaszcza rodziny młodocianych, m.in. przez Informowanie o:
,^\.':'- ooowi^zkaci"; ; uprawmemacn s^az^nych,
4.21.3 pozytywnych lub negatywnych przejawach zachowania skazanych,
4.21.4 niebezpieczeństwach i konsekwencjach związków skazanego z podkulturą przestępczą i więzienną.
W tym celu wykorzystuje się możliwość korespondencji. rozmów szczególnie w związku z udzielanymi widzeniami, okre-
— 17 —
sowymi spotkaniami rodzin uczniów szkół zawodowych i rozpatrywaniem przez sąd penitencjarny wniosków o warunkowe przedterminowe zwolnienie.
5. Postępowanie w wypadku przestępstw będących przejawem podkultury więziennej.
5.1. W wypadku ujawnienia przejawów podkultury więziennej noszących znamiona przestępstwa:
5.1.1 naczelnik zakładu karnego składa do jednostki nadrzędnej meldunek o nadzwyczajnym wypadku oraz wszczyna niezwłocznie postępowanie wyjaśniające, które powinno być zakończone v/ jak najkrótszym terminie,
5.1.2 komisja penitencjarna powinna dokonać okresowej ocmy postępów w procesie resocjalizacji sprawców przekroczenia oraz rozważyć w szczególności przeniesienie ich do surowszego rygoru i wydanie stosownych zaleceń w sprawie oddziaływania wychowawczego wobec nich,
5.1.3 naczelnik zakładu karnego powinien wymierzyć oprawcom stosowną karę dyscyplinarną, przedsięwziąć środki zapobiegające możliwości powtórzenia się takich przejawów zachowania się skazanych i zapewnić osobom poszkodowanym i świadkom czyni;
przestępczego niezbędne warunki bezpieczeństwa.
Naczelnik zakładu karnego, w zależności od rodzaju i stopnia społecznego niebezpieczeństwa czynu ponadto powinien;-
a) w sprawach ściganych z oskarżenia publicznego —-- v.'ystąpk' do prokuratora ze względu na miejsce położenia zakład j karnego z wnioskiem o wszczęcie postępowania karnego. Szczególną uwagę zwrócić należy na wypadki przestępstw z art. 184 kk polegających na fizycznym i moralnym znęcaniu się jednych skazanych nad drugimi, pozostającymi z uwagi im wspólne zamieszkiwanie w celi w przemijającym stosunku zależności od sprawcy,
b) w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego — zawiack.-mić właściwego prokuratora o przestępstwie i uzasadnić, wynikający'm.in. ze związku przestępstwa z podkuUurą więzienną, interes społeczny, przemawiający za wszczęciem postępowania karnego przez prokuratora, w trybie art. 50 ^ 2 k.p.k,
c) w sprawach ściganych na wniosek pokrzywdzonego — przeprowadzić rozmowę z pokrzywdzonym i zorientować go w sytuacji prawnej związanej z możliwością złożenia wniosku o ściganie sprawców przestępstwa. O popełnieniu takich przestępstw należy informować prokuratora i organa nadzoru penitencjarnego.
— 18 —
Naczelnik zakładu karnego powinien zabezpieczyć niezbędne dowody i udzielić organom prowadzącym postępowanie karne stosownej pomocy, a w przypadku przedłużania się postępowania karnego występować o jego przyspieszenie.
Naczelnik zakładu karnego powierza wyznaczonemu funkcjonariuszowi prowadzenie dokumentacji i ewidencji związanej z przestępstwami popełnionymi przez skazanych.
6. Czynności organizacyjne.
6.1. Podstawą kompleksowego przeciwdziałania zjawiskom pod-
kultury więziennej jest konkretny, realny — uwzględniający specyfikę zakładu karnego i zgodnie z potrzebami aktualizowany program (harmonogram) przedsięwzięć, zawierający zadania dla poszczególnych służb, funkcjonariuszy i pracowników cywilnych.
Zadania wynikające z programu powinny być ściśle realizowane zaś stan ich realizacji i efektywności winny być przedmiotem systematycznego nadzoru, kontroli i ocen kierownictwa zakładu karnego.
Zadania dla poszczególnych funkcjonariuszy i pracowników cywilnych należy opracować w formie szczegółowych instrukcji.
6.2. Ujawnione w zakładzie karnym fakty i prawidłowości związane z podkulturą więzienną jej destrukcyjne skutki oraz doświadczenia, wynikające z zapobiegania i neutralizowania negatywnych przejawów podkultury powinny być przedmiotem systematycznych analiz i służyć usprawnianiu działalności w tym zakresie. W tym celu m.in.:
6.2.1 naczelnik organizuje w zależności od potrzeb nie rzadziej jednak niż raz w miesiącu narady funkcjonariuszy działu penitencjarnego i ochrony,
C.2.2 dział penitencjarny wspólnie z działem ochrony co najmniej raz w roku, przedkładają na posiedzenie kierownictwa zakładu karnego pisemną analizę przeciwdziałania podkulturze więziennej,
rwzględniajpcn dynamikę i rozmiary zjawiska oraz ocenę podejmowanych przedsięwzięć profilaktycznych, zawartych v'.'^ wc/c^ niej opracowanym programie, który jest aktualizowany o y/nioski i zalecenia ustalone na posiedzeniu kierownictwa.
Opracowali: Akceptował:
kpt. Jó^ef Rejman I 2?-ca Dyrektora
ppłk Jan Kucharski Centralnego Zarządu Zakładów Karnych
ppłk Jerzy Rybarczyk płk mgr Stanisław Wrona
— 19 —