ZARZĄDZENIE Nr 9 DYREKTORA CENTRALNEGO ZARZĄDU ZAKŁADÓW KARNYCH

z dnia 24 lipca 1987 r. w sprawie przeciwdziałania podkulturze więziennej

W związku z § 5 i 17 zarządzenia Nr 49/75/CZZK Ministra Sprawiedliwości 2 dnia 15 sierpnia 1975 r. w sprawie zakresu i organizacji pracy penitencjarnej zarządza się, co następuje:

§ l. Wprowadza się do stałej praktyki penitencjarnej wytyczne w sprawie przeciwdziałania podkulturze więziennej, stanowiące załącznik do zarządzenia.

§ 2. W aresztach śledczych i zakładach karnych należy dokonać weryfikacji dotychczasowych programów przeciwdziałania i zwal­czania negatywnych przejawów podkultury więziennej wprowa­dzając w nicli niezbędne zmiany i uzupełnienia. § 3. Wytyczne należy odpowiednio stosować w ośrodkach przy­stosowania społecznego.

§ 4. Problematykę wytycznych należy uwzględniać w działalności szkoleniowej i kontrolnej jednostek organizacyjnych więzien­nictwa.

§ 5. Wytyczne wchodzą w życie z dniem podpisania i zastępują Wytyczne z dnia 2 kwietnia 1975 r. w sprawie przeciwdziałania i zwalczania negatywnych przejawów podkultury więziennej.

Dyrektor Generalny w Ministerstwie Sprawiedliwości

gen. Stanisław JABŁONOWSKI

3 —

l. WSTĘP

j

Zjawiska podkultury więziennej stanowią nadal istotny czynnik osłabiający skuteczriość prowadzonego w zakładach karnych od­działywania penitencjarnego, dlatego też przeciwdziałanie ich destrukcyjnym wpływom na skazanych i tymczasowo aresztowa­nych musi iść w parze z doskonaleniem całokształtu pracy peni­tencjarnej oraz konsekwencją i kompleksowością podejmowanych przedsięwzięć.

W świetle dotychczasowych doświadczeń stwierdza się, że ostrość występowania, dynamika i rozmiary podkulturowych zja­wisk zależą nie tylko od stopnia izolacji osadzonych, lecz są także

wynikiem zakresu i .form pracy resocjalizacyjnej konkretnego

z a kład li.

Rozwojowi podkultury więziennej sprzyja zwłaszcza pasywność, schematyzm, a także zbiurokratyzowanie działalności penitencjar­nej. Okazuje się bowiem, iż przy zastosowaniu twórczych, nie-rutynowych i specjalnie ukierunkowanych zabiegów wychowaw­czych, szczególnie wobec osób przebywających po raz pierwszy w zakładach penitencjarnych zwłaszcza w początkowej fazie ich izolacji zjawiska podkulturowe udaje się ograniczyć do szczątko­wych rozmiarów.

Ewidentny związek jaki występuje pomiędzy intensywnością oddziaływań, a jakością zjawisk podkulturowych w środowisku osób pozbawionych wolności, spowodował potrzebę znowelizowa­nia obowiązujących od 1975 r. wytycznych w sprawie przeciw­działania i zwalczania negatywnych przejawów podkultury wię­ziennej, które nie tracąc na swej aktualności wymagały niezbęd­nych korekt i uzupełnień spowodowanych nowymi doświadcze­niami, zmianami w obowiązujących przepisach i warunkach wykonywania kary pozbawienia wolności.

Niniejsze wytyczne nie zmieniające istoty, określonego przez poprzednie, systemu przeciwdziałania i zwalczania negatywnych przejawów podkultury przestępczej akcentują konieczność kon­centrowania wysiłków nie na objawowym traktowaniu zjawisk podkultury ale na wywołaniu w podkulturze głębiej sięgających zmian, a zwłaszcza pozbawienia jej społecznej bazy swoistej atrakcyjności. Chodzi więc zarówno o oddziaływania na sferę jej' dewiacyjnej ,,ideologii" jak i podejmowanie skuteczniejszych przedsięwzięć ukierunkowanych ofensywnie na ograniczenie licz­by osób nią ,,skażonych" lub uwikłanych w podkulturowe związki i zależności. Czynności rozpoznawcze i kontrolne środowiska osób pozbawionych wolności, rejestracja przejawów podkultury prefe­rowana w praktyce niektórych jednostek penitencjarnych winny być nie celem a środkiem służącym podejmowaniu zamierzonych

oddziaływań. Powinny one zmierzać do wywołania zmian neutra­lizujących i eliminujących zjawiska podkultury.

W tekście „Wytycznych" zrezygowano z dotychczas używanego terminu „drugie życie", w związku z jego wieloznacznością. Tak samo, z uwagi na charakter więzi pomiędzy osadzonymi, którzy tworzą grupy funkcjonujące według zasad narzuconych im przez podkulturę — grupy te określane są ,,strukturą nieformalną", nie mają bowiem większości cech nieformalnej grupy społecznej.

Zjawiska podkulturowe wyrażają się w szczególności:

1) zunifikowanymi poglądami osadzonych i narzuconymi im schematami myślenia i działania tworzącymi lub wzmacniający­mi dyskryminacyjne, a także antagonistyczne podziały środowiska osób pozbawionych wolności. Odznaczają się one również wrogim nastawieniem do organizacji i instytucji państwowych, partii po­litycznych, organizacji młodzieżowych, a głównie do funkcjona­riuszy SW, MO, członków ORMO, organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, itp.,'

2) w systemie uznawanych przez osadzonych norm grupowy .ź, zakazów i nakazów oraz sankcji sprzecznych lub odmiennych od powszechnie funkcjonujących w społeczeństwie,

3) w używanym pod rygorem sankcji oraz obwarowanym na­kazami i zakazami języku, którego słowa i zwroty mają inne znaczenie od przyjętego w poprawnej polszczyźnie,

4) w magicznym myśleniu i rytualnych działaniach osadzonych przypisujących niektórym osobom, częściom ciała ludzkiego, przedmiotom, słowom i zwrotom „nieczysty" skażający wpływ na otoczenie i kalające właściwości, a także zabronione sankcjami dotykanie i posługiwanie się nimi,

5) w takich szkodliwych zachowaniach skierowanych przeciwko sobie lub innym osobom, które nie wynikają z motywacji włas­nych ale przede wszystkim z narzuconych przez podkulturę nonn oraz nakazanych wzorów postępowania,

6) w przewadze zachowań o charakterze negatywnym - ;d zachowaniami społecznie pozytywnymi, wyrażającymi się głow­nie w:

— eksploatatorskiej postawie wobec osób nie . wiązanych ze strukturą nieformalną, segregacji i dyskrymim :'ji osadzonych nie przynależnych do organizacji,

— lansowaniu brutalnych oraz sadystycznych wzorów zachowań homoseksualnych i permanentnym maltretowaniu psychicz­nym i fizycznym ofiar tej formy przemocy. Uznając przeciwdziałanie zjawiskom podkultury więziennej za bardzo ważną, ale jednocześnie trudną dziedzinę pracy resocjali­zacyjnej — niniejsze wytyczne stanowić powinny inspiracjo do doskonalenia isniejącej w tej mierze praktyki.

2. Czynności związane z przyjęciem do aresztu śledczego oraz pobytem tymczasowo aresztowanego w areszcie śledczym.

2.1. Przyjęcie tymczasowo aresztowanego do aresztu śledczego powinno przebiegać sprawnie i wykluczać nieplanowane kontakty z innymi tymczasowo aresztowanymi.

2.2. Przy osadzaniu tymczasowo aresztowanego w celi przejścio­wej należy uwzględnić poza formalnymi kryteriami rozmieszcze­nia, w miarę możliwości również dające się ustalić niezwłocznie cechy jego osobowości oraz stopień związania się z podkulturą przestępczą.

Ustalenia te pracownik rozmieszczenia odnotowuje' w teczce osobopoznawczej.

Osadzenie w celi przejściowej konsultowane jest w miarę moż­liwości z wychowawcą, inspektorem działu ochrony i psycho­logiem.

Tymczasowo aresztowany młodociany nie może przebywać w celi przejściowej dłużej niż 24 godziny.

2.3. W czasie przebywania tymczasowo aresztowanego w celi przejściowej, wychowawca zobowiązany jest zapoznać się z akta­mi i ustalić dane niezbędne do właściwego osadzenia tymczasowo aresztowanego, a zwłaszcza:

2.3.1 pogłębić wstępne ustalenia dotyczące jego ewentualnych powiązań z podkulturą przestępczą na wolności,

2.3.2 zorientować się w ewentualnej ,,grypserskiej" przeszłości tymczasowo aresztowanego i pełnionych rolach,

2.3.3 ustalić, czy ze względu na swoje cechy charakterologiczne, fizyczne i ociężałość umysłową może stać się przedmiotem znęca­nia i wykorzystywania do posług osobistych przez innych tym­czasowo aresztowanych,

2.3.4 odnotować w teczce osobopoznawczej ustalenia dotyczące podatności na wpływy podkulturowe i uwagi co do sposobu dal­szego osadzenia.

2.4. Przeniesienie tymczasowo aresztowanego z celi przejściowej do właściwej ccii może nastąpić tylko na wniosek wychowawcy,

"." rni-;:,;p - .'.'l ••y:¹-'',- ^/^/•.i^nic.iły •/. in^pckT.orcrn. działu ochrony i psychologiem. Należy przy tym uwzględnić obok kryteriów io.'-malnych i ustaleń wychowawcy, potrzebę zabezpieczenia pra­widłowego toku postępowania karnego.

2.5. Kolejne przemieszczenia tymczasowo aresztowanych w celach uzgadnia si^ę z wychowawcą i inspektorem działu ochrony.

2.6. Niedopuszczalne jest odrębne osadzanie w celach tymczasowo aresztowanych, uczestniczących w działalności podkulturowej i w niej nie uczestniczących.

2.7. Przy rozmieszczeniu tymczasowo aresztowanych w celach, konieczne jest uwzględnianie stopnia ich podatności na wpływy podkultury więziennej. Tymczasowo aresztowanych wykazujących tendencje do ulegania tym wpływom należy umieszczać w celach z przewagą osadzonych dezaprobujących zasady podkultury.

Tymczasowo aresztowanych młodocianych należy wyłącznie osadzać w celach z odpowiednio dobranymi dorosłymi, pierwszy raz karanymi.

2.8. Po przeniesieniu tymczasowo aresztowanego do właściwej celi, wychowawca przeprowadza z nim rozmowę wstępną, zgodnie z wymogami zawartymi w odrębnych przepisach, a ponadto powinien:

2.8.1 poinformować o negatywnych skutkach udziału w podkullu-rze więziennej, pouczając, iż do rozstrzygania konfliktów między tymczasowo aresztowanymi upoważniona jest wyłącznie admi­nistracja' aresztu,

2.8.2 przestrzec przed dyscyplinarnymi konsekwencjami narusza­nia regulaminu w areszcie i odpowiedzialnością karną w razie pobicia współosadzonego, znęcania się nad nim, wymuszania po­sług i świadczeń lub dokonywania innych przestępstw,

2.8.3 uświadomić, że poinformowanie władzy dysponuJąo. ;

o udziale w podkulturze więziennej może stanowić negatywie przesłankę ocenną przy wyrokowaniu,

2.8.4 zorientować się w potrzebach socjalno-bytowych i kłopotach osobistych tymczasowo aresztowanego, wskazać na możliwości udzielenia mu pomocy oraz poinformować o kompetencjach osób przełożonych.

2.9 W kolejnych rozmowach z tymczasowo aresztowanym d;o.^ . należy, biorąc pod uwagę wyniki rozmów i obserwacji przepro­wadzonych uprzednio, do pogłębienia rozpoznania stopnia zwią­zania tymczasowo aresztowanego z podkulturą więzienną i cha­rakterem pełnionej przez niego roli i pozycji w strukturze nieformalnej.

W rozmowach indywidualnych konieczne jest argumentowanie i stosowne zilustrowanie przykładami, mechanizmów funkcjono­wania struktury nieformalnej, jej szkodliwości i negatywnych skutków dla osobistego interesu tymczasowo aresztowanego.

Wskazane jest wyraźne i konkretne uzasadnianie przyczyn dezaprobaty podkultury więziennej przez personel penitencjarny.

2.10. Należy zapobiegać niepożądanym kontaktom osób dłużej przebywających w areszcie, posiadających większe doświadczenie więzienne i przejawiających tendencje do wywierania różnego rodzaju presji na wspólosadzonych z nowoprzyjętymi.

Do opieki nad nowoprzyjętymi, którzy ujawniają podatność na

destrukcyjne oddziaływania, należy wykorzystywać tymczasowo aresztowanych posiadających odpowiednie predyspozycje psy­chofizyczne.

2.11. W przypadku ujawnienia prób nakłaniania tymczasowo aresztowanego do uczestnictwa w grupach, które nie są przewi­dziane w ustalonym porządku, wychowawca podejmuje przed­sięwzięcia interwencyjne, zarówno wobec nakłaniającego jak też nakłanianego. Interwencja powinna mieć charakter dyscyplinują­cy i uświadamiający.

2.12. W wypadku trudności w bliższym rozpoznaniu tymczasowo aresztowanego lub potwierdzeniu podejrzeń co do jego podkultu-rowych powiązań z innymi aresztowanymi należy zwiększyć częstotliwość obserwacji oraz tworzyć warunki sprzyjające głęb­szemu rozpoznaniu jego przynależności do określonej grupy i pełnionej w niej roli.

U\VAG}A: l. Dalsze postępowanie z tymczasowo aresztowanymi powinno przebiegać wg zasad ustalonych w części 3—6 z zabezpieczeniem prawidłowego toku postępo­wania karnego.

2. Zasady postępowania z tymczasowo aresztowanymi, o których mowa w części 2, odnoszą się również do skazanych i ukaranych osadzonych w oddziale kar­nym aresztu śledczego.

3. Czynności związane z przeniesieniem skazanego do zakładu karnego.

3.1. Należyte, sprzyjające prawidłowemu przebiegowi dalszej resocjalizacji przygotowanie transportu skazanego do właściwego zakładu karnego wymaga ścisłego współdziałania wszystkich służb w areszcie śledczym, szczególnie zaś działu ewidencji i zatrudnie­nia, działu penitencjarnego i działu ochrony. Istotne jest przede wszystkim:

3.1.1 dokonanie, w miarę niezwłocznie po skazaniu nieprawomoc­nym, odpowiedniej klasyfikacji skazanego,

3.1.2 przekazanie przez dział ewidencji i zatrudnieni?- imien­nych wykazów skazanych przewidzianych do zgłoszenia do transportu, działom: penitencjarnemu, ochrony i służby zdrowia,

3.1.3 zgłoszenie przez zainteresowane działy wszystkich uwag wskazujących na udział poszczególnych skazanych w podkulturze więziennej i pełnione w niej role.

Zgłoszone uwagi odnotowuje się na odwrocie wykazu transpor- _ towego, przeznaczonego dla zakładu docelowego, '^iM

-9 - " . -j ^

3.1.4 odnotowanie przez dział ewidencji i zatrudnienia decyzji komisji penitencjarnej, dotyczących zakwalifikowania skazanych dorosłych dla potrzeb wychowawczego oddziaływania na środo­wisko w zakładach karnych dla młodocianych.

3.2. W-wypadku organizowania transportu zbiorowego nalezy zadbać o szczególnie staranny dobór umieszczonych we wspólnej celi transportowej lub samochodzie tak aby zapobiec ewentualne­mu znęcaniu się jednych skazaiiyeh nad drugimi.

Z młodocianymi umieszczać wspólnie dorosłych wytypowanych do kształtowania środowiska wychowawczego.

O prawidłowe rozmieszczenie skazanych na podstawie adnotacji w wykazie transportowym zadbać należy również w miejscach ewentualnego etapowego przebywania w czasie trwania trans­portu.

3.3. Zbiorowe transporty skazanych do zakładowy karnych .. ;.-zamkniętego, a w szczególności dla młodocianych należy organi­zować w taki sposób aby w jednym dniu lub w kilkudniowych odstępach czasu nie kierować więcej niż jeden transport.

3.4. Należy przekazywać funkcjonariuszom ^ł konwojującym oprócz uwag zamieszczonych w wykazach transportowych — ni •:<-:-liwie pełne informacje o dotychczasowym zachowaniu się ^ooo--nych, wskazywać imiennie ujawnionych prowodyrów strukior nieformalnych, pouczając o najwłaściwszym sposobie reagowania na ewentualne ekscesy w czasie trwania transportu.

Informacje te oraz uwagi o zachowaniu się skazanych w czasie transportowania, dowódca konwoju przekazuje bezpośrednio p.' przybyciu na miejsce przeznaczenia osobom przyjmującym ska­zanych.

3.5. W czasie przyjmowania transportu zbiorowego w zakłacoo;:;

karnym oprócz dowódcy zmiany, pracownika działu ewidencji i zatrudnienia niezbędna jest obecność wychowawców oraz ko­misji penitencjarnej, w celu przeprowadzenia w miarę potrzeby, niezbędnych rozmów, rozstrzygnięcia konfliktów jakie miały miejsce w czasie transportu i należytego rozmieszczenia ^:o-zanych.

okazanych ni:' należy osadzać w cciacn pi/zejścicwych iu:-, oych miejscach czasowego zakwaterowania lecz bezpośrednio w celach w oddziałach mieszkalnych gdzie uprzednio przygoto­wano dla nich miejsca.

4. Czynności związane z odbywaniem przez skazanego kary w zakładzie karnym. ,

4.1. Niezwłocznie po przybyciu skazanego do zakładu karnego — 10 —

.'-.ychowawca jest obowiązany przeprowadzić rozmowę ze skaza­nym, wyczerpującą dyspozycje zawarte w odrębnych przepisach, a ponadto powinien:

1.1.1 wskazać, iż wobec skazanych organizatorów, aktywnych uczestników i pełniących role przywódcze w strukturach niefor­malnych naczelnicy zakładów karnych nic będą wnioskowali u udzielenie warunkowego przedterminowego zwolnienia, a wobec recydywistów o zamianę orzeczonego w wyroku ,ops. Przestrzega­nie przez skazanego norm, zasad i obyczajów podkultury więzien­nej uwzględniane będzie jako ujemna przesłanka w ocenach postępów w procesie resocjalizacji i odnotowywane w opiniach.

LI. 2 zorientować się w sytuacji socjalno-bytowej skazanego

i. udzielić mu ewentualnej pomocy, między innymi w celu unie­zależnienia go od innych okazanych.

4.2. Niezbędne jest stałe obserwowanie zachowań skazanych, uwarunkowanych podkulturowo jak również analizowanie i oce­nianie stanu swoistej ideologii, uznawanej przez uczestników struktury nieformalnej celem wychowawczej ingerencji w nią oraz wpływania na zmianę jej form i treści.

d.3. Szczególnie wskazane jest nasilenie oddziaływań na .skaza­nych biernie, deklaratywnie akceptujących normy i zasady pod-kulturowe i nie uwikłanych głębiej w nieformalne związki i zależności.

^/-.^it.. Należy stworzyć system obiegu, infnormacji zarówno o za­chowaniach skazanych będących przejawami ich uzależnień pod-.nilturowych jak też o aktualnym stanie i dynamice podkultury nięziennej.

V'/ celu zapewnienia dopływu niezbędnych informacji, należy:

l".'!.l prowadzić obserwację skazanych w różnych miejscach ich nrzcbywania i w różnych sytuacjach w zakładzie, ,np. w celi — , odczas sprzątania, wykonywania dyżurów porządkowych, spo­żywania posiłków, w czasie wolnym od zajęć, w czasie wchodzenia nmkcjonariusza do celi, itp., w łaźni, podczas spaceru, w miejscu nr^cy, w szkole,

•'••n? zwracać nwapc ra symptomy podkuitnry •więzień.n.; j, :-',a-" xo\vno wskazujące na możliwość dokonania przestępstwa wobec współosadzonego, lub na sprowadzenie go do roli 'poszkodowanego oraz na tworzone przez skazanych dyskryminujące i antagoni-styczne podziały środowiska, a także odmienne od przyjętych w poprawnym języku słowa i zwroty. Symptomami takimi są :;'nnvyczaj:

; w celi — częstsze pełnienie dyżurów porządkowych, zmiana miejsca spania, nie spożywanie posiłków przy stole, odrębne przechowywanie naczyń stołowych, zmiana odzieży, trzymanie

— 11 —

się na uboczu lub odsuwanie skazanego przy wchodzeniu prze­łożonego do celi, wymuszanie posług osobistych, przyznawanie się do wszystkich przekroczeń popełnionych w celi lub wska­zywanie przez pozostałych na jednego ze współmieszkańców jako winnego tych przekroczeń, odmawianie wyjścia na spacer lub do łaźni,

b) w czasie spaceru — próby nielegalnego porozumiewania się. łączenie się w grupy, odtrącanie z grupy, uniemożliwianie kontaktu z funkcjonariuszami,

c) w łaźni — wymuszanie pomocy w myciu, ślady pobicia na ciele, nowe tatuaże,

d) w miejscu pracy — utrudnianie pracy, zmuszanie do odstę­powania części efektów pracy, uniemożliwianie współpracują­cym podnoszenia wydajności pracy, psucie maszyn i urządzeń,

e) w szkole — prowokujące zachowanie wobec nauczyciela, złośliwe przeszkadzanie w prowadzeniu lekcji, niedopuszczanie do osobistego kontaktu z nauczycielem w czasie przerw itp.,

4.4.3 analizować różnorodne wytwory skazanych, w szczególności grypsy, teksty więziennych piosenek, wierszy i opowiadań, wy­powiedzi i głoszonych przez nich haseł, zwracać uwagę na stan kształtowanych przez podkulturę więzienną poglądów i przekonań, a także propagujących ją sloganów i usprawiedliwiających argu­

mentów,

, .4.4 dokonywać w miarę potrzeby niezbędnych przemieszczeń skazanych między celami, oddziałami mieszkalnymi, grupami ro­boczymi, stanowiskami pracy, szczególnie jeśli jest to konieczne dla rozbicia istniejących negatywnych więzi i dla stworzenia lep­szych warunków ujawniania powiązań wewnątrzgrupowych oraz służy kształtowaniu więzi pozytywnych lub zamierzonym i wy­chowawczo ukierunkowanym oddziaływaniom poprzez grupę.

Próby nawiązywania nowych kontaktów między -skazanymi i ustalania zmienionych miejsc pobytu, przekazywanie wzajem­nych informacji, próby nielegalnych choćby kilkugodzinnycn przemieszczeń (zmiany cel) i organizowania bojkotu poszczegól­nych skazanych, pozwalają ustalić również prowodyrów struktur nieformalnych i osoby poszkodowane.

4.5. Wychowawcy wspólnie z inspektorami działu ochrony do­konują systematycznych ustaleń dotyczących ról pełnionych przez skazanych w podkulturze więziennej, szczególnie dotyczy to ról przywódców i osób poszkodowanych.

4.6. Informacje i ustalenia dotyczące prowodyrów przekazywane są w formie aktualizowanych na bieżąco • wykazów bądź kart informacyjnych, oddziałowym oddziałów mieszkalnych, którzy udostępniają je konwojentom bądź dowódcom konwoju w miejs­cach zatrudnienia osadzonych.

— 12 —

W przypadku transportowania prowodyra jego kartę informa­cyjną, dołącza się do wykazu transportowanych.

Wychowawca przekazuje bieżące informacje i zalecenia doty­czące prowodyrów, pracownikom dozoru technicznego gospo­darstw i przedsiębiorstw; przywięziennych oraz nauczycielom.

4.7. Prowodyrów struktury nieformalnej należy objąć aktywnymi oddziaływaniami profilaktyczno-wychowawczymi oraz podejmo­wać wobec nich niezbędrie zabiegi socjotechniczne, zmierzające do obniżenia ich pozycji i zneutralizowania prestiżu a także popular­ności w środowisku. Izolowanie ich od reszty skazanych bądź przeniesienie do innego zakładu powinno być ostatecznością.

4.8. Prowodyrów należy zatrudniać tylko na stanowiskach pracy umożliwiających ścisłą kontrolę co do ilości i jakości wykonywa­nej pracy oraz uniemożliwiających niekontrolowane kontakty z innymi skazanymi. Niewskazane jest powierzanie im stanowisk funkcyjnych, chyba że jest to uzasadnione, celowe i kontrolowane zamierzenie wychowawcze.

Zmiany stanowisk zatrudnienia prowodyrów uzgadniane winny być z wychowawcą oraz inspektorem działu ochrony.

4.9. Prowodyrów struktury nieformalnej i innych skazanych aktywnie uczestniczących w podkulturze więziennej, wobec któ­rych stosowane uprzednio środki oddziaływania okazują się nie­skuteczne, należy poddać badaniom psychologiczno-penitencjar-nym, w celu ustalenia indywidualnego programu dalszego oddzia­ływania resocjalizacyjnego.

4.10. Skazanych młodocianych i młodszych wiekiem, wykazują­cych duży stopień niezrównoważenia psychicznego, łatwo ulega­jących negatywnym sugestiom współskazanych, należy osadzać wspólnie ze skazanymi dorosłymi lub starszymi wiekiem, którzy swoim zrównoważeniem, i pozytywną postawą potrafią zmniej­szać negatywny wpływ otoczenia. W tym celu ze skazanymi dorosłymi prowadzić systematyczną i ukierunkowaną pracę, zmierzającą do uświadomienia im szkodliwości zjawiska podkul-tury więziennej oraz sposobów przeciwstawiania się jej negatyw­nym przejawom. W miarę potrznby huormować Ci osadach poakultury oraz zachowaniach członków Gtriiktur nieformalnych ukierunkowanych na przeciwstawianie się administracji więzien­nej i eksploatowanie współskazanych.

4.11. Skazanym, którzy ze względu na swoje cechy charakterolo­giczne, fizyczne i ociężałość umysłową mogą stać się przedmiotem znęcania i wykorzystywania do posług osobistych, należy zapew­nić osobiste bezpieczeństwo. W tym celu należy, m.in.:

4.11.1 osadzać ich w celach wspólnie ze skazanymi poprawnie

zachowującymi się, starszymi wiekiem,

— 23 —

4.11.2 wyznaczać dla tych skazanych cele mieszkalne w takim miejscu oddziału (niekoniecznie w jednym oddziale), by umożli­wiały częstszą kontrolę, zwłaszcza w porze wieczorowej i nocnej,

4.11.3 wyprowadzać skazanych z celi, głównie dla przeprowadze­nia spaceru, kąpieli, udziału w zajęciach oświatowo-wychowaw-czych w warunkach gwarantujących im bezpieczeństwo i uniknię­cie kontaktów z prowodyrami struktury nieformalnej,

4.11.4 kierować skazanych do pracy w miejscu i warunkach za­pewniających możliwość stałej obserwacji i nadzoru ze strony dozorujących funkcjonariuszy lub personelu cywilnego zakładu pracy, bądź też opieki ze strony odpowiednio dobranych współ-skazanych,

4.11.5 unikać przemieszczania w miejscu pracy, jak też zmian ich zakwaterowania,

4.11.6 poddać badaniom psychologiczno-penitencjarnym i zapow-nić im niezbędną opiekę specjalistyczną.

4.12. Skazanych nie związanych z podkulturą więzienną i tych, którzy chcieliby związek ten zerwać, należy maksymalnie izolo­wać od wpływu prowodyrów i stwarzać warunki gwarantujące ochronę przed ewentualną zemstą aktywnych uczestników pod-kultury.

Trudności w adaptacji tych skazanych w miejscu przyszh ?.;r zamieszkania i w zerwaniu z podkulturą przestępczą, powinny być brane pod uwagę w trakcie organizowania pomocy postpeni­tencjarnej.

4.13. Przywięzienne zakłady pracy mają obowiązek stwarzać taką organizację i warunki pracy, by nie zachodziła możliwość wymu­szania przez skazanych odstępowania efektów cudzej pracy, bv sprawiedliwy był przydział zadań roboczych i właściwe ro:t'--czanie wyników pracy. Taką organizację i warunki pracy milczy egzekwować również od pozawięziennych zakładów pracy zatrud­niających skazanych.

4.14. Działające w zakładach karnych szkoły zawodowe i ogoli:,' kształcące współpracują z kierownictwami tych zakładów w prze­ciwdziałaniu i neutralizowaniu ngeatywnych przejawów podkul-tury więziennej, zwłaszcza przez niedopuszczanie do tych prze­jawów na terenie szkoły oraz przez wskazywanie skazanym w szkodliwość społeczną, wynikającą z uczestniczenia \v podkult.ur/ :• więziennej i na konsekwencje nieakceptowanycli społecznie za­chowań.

W tym celu należy:

4.14.1 w procesie dydaktyczno-wychowawczym, eksponować treści nauczania zawarte w przedmiotach humanistycznych, które do­tyczą współżycia społecznego, obrazują przejawy szczególnego

— 14 —

szacunku dla ludzkiej szlachetności, tolerancji i bezinteresowności w pomocy innym, nawiązując przy tym do negatywnych zjawisk obserwowanych we wzajemnym współżyciu skazanych, do wyra­żanych i ukrywanych przez nich przekonań i poglądów, jak rów­nież wskazujących na potrzebę wyznaczania sobie w życiu pow­szechnie akceptowanych celów, ,

4.14.2 w czasie lekcji aktywizować uczniów przy realizowaniu tych fragmentów materiału nauczania, w których zawarte treści są sprzeczne z wyznawanymi przez nich poglądami i prezentowa­nymi postawami,

4.14.3 szczególnie w szkole bezwzględnie egzekwować obo.wiązek posługiwania się poprawnym językiem polskim,

4.14.4 stosownie do przedmiotu nauczania i tematu zajęć, podej­mować takie formy organizowania pracy lekcyjnej, które uczą zbiorowego współdziałania i wzajemnego pomagania sobie, w szczególności prowadzić zajęcia w zespołach uczniów.

Zespoły i pracę uczniów w klasie organizować w taki sposób aby nie sprzyjała ona preferowaniu eksploatatorskich i dyskry­minacyjnych postaw aktywnych uczestników podkultury więzien­nej, lecz by je deprecjonowały.

4.15. Pracowników przywięziennych zakładów pracy i nauczycieli należy włączać do aktywnego udziału w przeciwdziałaniu i neutra­lizowaniu negatywnych przejawów podkultury więziennej. Pra­cowników tych i nauczycieli należy zapoznawać z mechanizmami rządzącymi zjawiskiem podkultury więziennej oraz instruować w zakresie najskuteczniejszych sposobów zapobiegania i neutra­lizowania negatywnych zjawisk w zakładzie pracy i w szkole,

4.16. W działalności oświatowo-wychowawczcj należy szczególnie za pośrednictwem pogadanek, dyskusji, rozmów zbiorowych i in­dywidualnych, wskazywać skazanym aspoleczność norm i zasad podkultury więziennej, jej szkodliwość i zagrożenie dla poczucia bezpieczeństwa wszystkich skazanych, a szczególnie dla ich adaptacji społecznej.

Wskazane jest przy tym wykorzystywanie nagrań z rozmów ze skazanymi, którz^y zer^/ali z podkulturą, fragmentów ]istóv;, p'y psów, artykułów prasowy d j, a także \vyroków skazującycL zapadłych wobec skazanych, którzy dopuścili się przestępstw w czasie odbywania kary pozbawienia wolności.

4.17. Należy skazanym stwarzać konkurencyjne w stosunku do działań struktur nieformalnych możliwości kolektywnego „wy­życia się" w zespołach zainteresowań, zespołach sportowych, ar­tystycznych, w kolektywie klasowym, w różnego rodzaju formach współzawodnictwa w miejscu pracy, w szkole, w oddziale, wy-

— 15 —

pelniając jednocześnie w maksymalnym stopniu wolny czas ska­zanych.

Do pracy w grupowych zajęciach należy włączać osoby o róż­nym stopniu ,/powiązania z podkulturą więzienną (z wyjątkiem prowodyrów) dając im możliwość przeżycia wspólnie sukcesu z zespołowo wykonanego zadania. Sprzyja to tworzeniu więzi społecznie akceptowanych i eliminowaniu konfliktów międzyoso­bowych.

W czasie wykonywania wspólriych zadań należy wskazywa^ skazanym nie tylko na cele odległe ale i bliskie, etapowe, cu sprzyja kształtowaniu tak istotnej z resocjalizacyjnego punktu widzenia umiejętności osiągania zadowolenia z samego procesu wykonywania społecznie użytecznej pracy.

d.18. \V stosunku do skazanych opornych na oddziaływanie i • socjalizacyjne ze względu na ich silne związki z podkulturą wię­zienną należy zwiększyć częstotliwość rozmów indywidualnych. a także oddziaływań odpowiednio ukierunkowanych członków ich rodzin. Czynności te powinny być szczególnie nasilone w począt­kowym okresie odbywania kary jak również przy okazji dokony­wania okresowych ocen postępów w procesie resocjalizacji, ubie­gania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie oraz w okresu.' przed zwolnieniem z zakładu karnego.

4.19. W celu kształtowania między skazanymi więzi pozytywnych, wspomagających proces resocjalizacji i eliminowania negatyw­nych oraz usuwania bądź łagodzenia konfliktów międzyosobo­wych i międzygrupowych należy umiejętnie wykorzystywać po­litykę nagradzania i karania dyscyplinarnego.

4.19.1 Przy przyznawaniu nagród należy mieć na względzie })i;z-. -de wszystkim fakt, że tworzeniu społecznie akceptowanych więzi między skazanymi, zajmującymi różne a nawet przeciwstawi.'' pozycje w strukturze nieformalnej sprzyja wyrażenie aprobat y dla całej grupy (uczniów tej samej klasy szkolnej, członków grupy roboczej, współmieszkańców celi) za wspólne wywiązywa­nie się z nałożonych obowiązków lub za wspólne wykonanie, ;--.-modzielnie podjętych, społecznie akceptowanych zadań.

Likwidowaniu, a co najmniej osłabianiu więzi społecznie ,;.;

akceptowanych, sprzyja natomiast przyznawanie indywidualny cli nagród. Indywidualne nagradzanie zbliża skazanego do admini­stracji (grup społecznie akceptowanych) osłabiając jednocześnie jego więź z grupą przestępczą i czyniąc go bardziej podatnym na oddziaływania resocjalizacyjne.

4.19.2 Przy stosowaniu kar dyscyplinarnych należy mieć uj względzie, by skazany odczuł karę dyscyplinarną przede wszyst­kim jako potępienie określonego .zachowania się, a nie następstw o

— 16 —

faktu przynależności do określonej grupy skazanych. Należy u mieć na względzie, by kara dyscyplinarna nie była wyrazem generalnego potępienia, by nie wytwarzała u skazanego przeko­nania, że administracja nie żywi żadnej nadziei na jego poprawę. W poczuciu całkowitego potępienia skazani mają tendencję do silniejszego wiązania się z podkulturą więzienną.

Dezaprobata wyrażana przez administrację w stosunku do zachowania się osób silnie związanych z podkulturą więzienne, zwłaszcza prowodyrów struktur nieformalnych, powinna mieć, tam gdzie to jest możliwe, jednocześnie charakter ośmieszający i wskazujący na ich infantylny sposób postępowania, nie licujący z postawą człowieka dojrzałego.

4.20. Konflikty jakie zachodzą między skazanymi należącymi do odmiennych grup powinny być rozstrzygane szczególnie wnikli­wie i rozważnie bez preferowania którejkolwiek z nich.

Przy rozpatrywaniu wniosków o wymierzenie kary d^'"; c;;; ' narnej należy też mieć na uwadze, że:

4.20.1 skazani często dezinformują administrację zakładu karnego co do rzeczywistego przebiegu zdarzeń i w zależności od sytuacji w strukturze nieformalnej:

a) ukrywają w imię solidarności grupowej faktycznych sprawcóv;

przekroczenia i wskazują jako sprawców skazanych nie na­leżących do struktury nieformalnej albo,

b) zezwalają na przyznawanie się do przekroczeń i ponoszenie odpowiedzialności dyscyplinarnej , przez skazanych, którzy w ten sposób chcą zbliżyć się do struktury nieformalnej lub zyskać, manifestując wobec niej lojalność, większy prestiż,

4.20.2 skazani mogą zmniejszać dolegliwość niektórych kar dyscyplinarnych przez udzielanie sobie różnorodnej pomocy, .zmie­rzającej do łagodzenia warunków odbywania kary m.in. prze.:

przekazyw^anie papierosów, dostarczanie dodatkowej żywności, itp.

4.21. Do udziału w przeciwdziałaniu i neutralizowaniu negatyw­nych przejawów podkultury więziennej należy pozyskiwać ro­dziny skazanych, zwłaszcza rodziny młodocianych, m.in. przez Informowanie o:

,^\.':'- ooowi^zkaci"; ; uprawmemacn s^az^nych,

4.21.3 pozytywnych lub negatywnych przejawach zachowania skazanych,

4.21.4 niebezpieczeństwach i konsekwencjach związków skazanego z podkulturą przestępczą i więzienną.

W tym celu wykorzystuje się możliwość korespondencji. rozmów szczególnie w związku z udzielanymi widzeniami, okre-

— 17 —

sowymi spotkaniami rodzin uczniów szkół zawodowych i roz­patrywaniem przez sąd penitencjarny wniosków o warunkowe przedterminowe zwolnienie.

5. Postępowanie w wypadku przestępstw będących przejawem podkultury więziennej.

5.1. W wypadku ujawnienia przejawów podkultury więziennej noszących znamiona przestępstwa:

5.1.1 naczelnik zakładu karnego składa do jednostki nadrzędnej meldunek o nadzwyczajnym wypadku oraz wszczyna niezwłocz­nie postępowanie wyjaśniające, które powinno być zakończone v/ jak najkrótszym terminie,

5.1.2 komisja penitencjarna powinna dokonać okresowej ocmy postępów w procesie resocjalizacji sprawców przekroczenia oraz rozważyć w szczególności przeniesienie ich do surowszego rygoru i wydanie stosownych zaleceń w sprawie oddziaływania wycho­wawczego wobec nich,

5.1.3 naczelnik zakładu karnego powinien wymierzyć oprawcom stosowną karę dyscyplinarną, przedsięwziąć środki zapobiegające możliwości powtórzenia się takich przejawów zachowania się ska­zanych i zapewnić osobom poszkodowanym i świadkom czyni;

przestępczego niezbędne warunki bezpieczeństwa.

Naczelnik zakładu karnego, w zależności od rodzaju i stopnia społecznego niebezpieczeństwa czynu ponadto powinien;-

a) w sprawach ściganych z oskarżenia publicznego —-- v.'ystąpk' do prokuratora ze względu na miejsce położenia zakład j karnego z wnioskiem o wszczęcie postępowania karnego. Szczególną uwagę zwrócić należy na wypadki przestępstw z art. 184 kk polegających na fizycznym i moralnym znęcaniu się jednych skazanych nad drugimi, pozostającymi z uwagi im wspólne zamieszkiwanie w celi w przemijającym stosunku za­leżności od sprawcy,

b) w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego — zawiack.-mić właściwego prokuratora o przestępstwie i uzasadnić, wynikający'm.in. ze związku przestępstwa z podkuUurą wię­zienną, interes społeczny, przemawiający za wszczęciem postę­powania karnego przez prokuratora, w trybie art. 50 ^ 2 k.p.k,

c) w sprawach ściganych na wniosek pokrzywdzonego — prze­prowadzić rozmowę z pokrzywdzonym i zorientować go w sytuacji prawnej związanej z możliwością złożenia wniosku o ściganie sprawców przestępstwa. O popełnieniu takich prze­stępstw należy informować prokuratora i organa nadzoru penitencjarnego.

— 18 —

Naczelnik zakładu karnego powinien zabezpieczyć niezbędne dowody i udzielić organom prowadzącym postępowanie karne stosownej pomocy, a w przypadku przedłużania się postępowania karnego występować o jego przyspieszenie.

Naczelnik zakładu karnego powierza wyznaczonemu funkcjo­nariuszowi prowadzenie dokumentacji i ewidencji związanej z przestępstwami popełnionymi przez skazanych.

6. Czynności organizacyjne.

6.1. Podstawą kompleksowego przeciwdziałania zjawiskom pod-

kultury więziennej jest konkretny, realny — uwzględniający specyfikę zakładu karnego i zgodnie z potrzebami aktualizowany program (harmonogram) przedsięwzięć, zawierający zadania dla poszczególnych służb, funkcjonariuszy i pracowników cywilnych.

Zadania wynikające z programu powinny być ściśle realizowane zaś stan ich realizacji i efektywności winny być przedmiotem systematycznego nadzoru, kontroli i ocen kierownictwa zakładu karnego.

Zadania dla poszczególnych funkcjonariuszy i pracowników cywilnych należy opracować w formie szczegółowych instrukcji.

6.2. Ujawnione w zakładzie karnym fakty i prawidłowości zwią­zane z podkulturą więzienną jej destrukcyjne skutki oraz do­świadczenia, wynikające z zapobiegania i neutralizowania nega­tywnych przejawów podkultury powinny być przedmiotem syste­matycznych analiz i służyć usprawnianiu działalności w tym zakresie. W tym celu m.in.:

6.2.1 naczelnik organizuje w zależności od potrzeb nie rzadziej jednak niż raz w miesiącu narady funkcjonariuszy działu peni­tencjarnego i ochrony,

C.2.2 dział penitencjarny wspólnie z działem ochrony co najmniej raz w roku, przedkładają na posiedzenie kierownictwa zakładu karnego pisemną analizę przeciwdziałania podkulturze więziennej,

rwzględniajpcn dynamikę i rozmiary zjawiska oraz ocenę podej­mowanych przedsięwzięć profilaktycznych, zawartych ^v'.'^ wc/c^ niej opracowanym programie, który jest aktualizowany o y/nioski i zalecenia ustalone na posiedzeniu kierownictwa.

Opracowali: Akceptował:

kpt. Jó^ef Rejman I 2?-ca Dyrektora

ppłk Jan Kucharski Centralnego Zarządu Zakładów Karnych

ppłk Jerzy Rybarczyk płk mgr Stanisław Wrona

— 19 —