POWSTANIE AKADEMII KRAKOWSKIEJ

owstanie Uniwersytetów stanowiło przełom w rozwoju nauki średniowiecznej (i nie tylko średniowiecznej). Pierwsze Uniwersytety powstały w XII w. Były to: Uniwersytet w Bolonii i Uniwersytet w Paryżu. Ich cechy i organizacja miały być dziedziczone przez niemal wszystkie późniejsze średniowieczne uczelnie. W pewnym oderwaniu od tych wzorców funkcjonowały uniwersytety angielskie - powołany w 1214 Oxford i w 1231 Cambridge.

niwersytet Paryski i Boloński różniły się między sobą sposobem organizacji oraz dziedzinami wiedzy, na które kładziono główny nacisk. Paryż był "królestwem teologii", natomiast Bolonia była "królestwem prawa". Przyczyn takiego stanu rzeczy było kilka. Po pierwsze, Uniwersytet Paryski powstał z połączenia szkół zależnych od kościoła, podlegał papieżowi a kadra uczelni i studenci utrzymywali się z benificjów. Kościół miał więc tutaj dużą kontrolę nad sposobami i treścią nauczania. Dlatego też w Paryżu rozwijała się głównie teologia i scholastyczna filozofia.

Paryż był miastem sławnym już w wieku XII z wysokiego poziomu teologii i logiki, której nauczano m.in. w szkole katedralnej zależnej od biskupa oraz w szkole kanoników regularnych na wzgórzu św. Genowefy - w dwóch najsławniejszych z wielu szkół paryskich. Szkoły paryskie ok. roku 1200 łączą się w społeczność scholarów, uzyskując status uniwersytecki. Pierwsze statuty znane są od 1215 roku - daty zatwierdzenie ich przez legata papieskiego. Uniwersytet paryski, ze względu na znaczenie dla chrześcijaństwa i Kościoła, na ilość studentów uzyskujących wykształcenie teologiczne, był zbyt ważną uczelnią by kontrolę jej można było pozostawić biskupowi. Podlega ona papieżowi, zaś władzę bezpośrednią sprawuje kanclerz uniwersytetu.^1

czelnia Paryska była tzw. korporacją mistrzów, co znaczy tyle, że to raczej mistrzowie - nie scholarzy - wybierali władzę uczelni, tworzyli prawa, zarządzali majątkiem, opracowywali metody nauczania i decydowali o tym, czego uczono.

niwersytet w Bolonii natomiast był tzw. korporacją scholarów, uczyła się tam głównie młodzież z zamożnych rodzin, które płaciły za studia. Student zatem miał duży wpływ na wszystkie te decyzje, które w Paryżu należały do mistrzów. Taki sposób finansowania czynił nauczanie w Bolonii bardziej niezależnym od wpływów ze strony kościoła. Rozwijała się tutaj nie tyle teologia co nauki prawne, głównie zaś prawo rzymskie.

Europie Środkowej pierwszym Uniwersytetem był Uniwersytet Praski, który powstał w roku 1348. Jego istnienie miało okazać się bardzo ważne dla Akademii Krakowskiej.

tudium Generale w Krakowie powołano 12 maja 1364 za sprawą starań
Kazimierza Wielkiego. Nowo powstała Akademia Krakowska nie posiadała wydziału teologii i była wzorowana na uczelniach włoskich a zatem to raczej scholarzy niż mistrzowie sprawowali władzę. Podobnie jak na uniwersytetach włoskich w Krakowie podstawowym przedmiotem zainteresowania miały być nauki prawne. Chęć stworzenia wysoko wykwalifikowanej kadry administracyjnej była zresztą jednym z głównych powodów powołania Akademii. Uczelnia nie zdołała jednak spełnić pokładanych w niej nadziei, w roku 1370 podupadła a środowisko naukowe przeniosło się na inne uczelnie - w większości do Pragi.

łaściwe losy Uniwersytetu Jagiellońskiego rozpoczynają się z chwilą odnowienia uczelni w roku 1400². Wielki w tym udział miała królowa Jadwiga oraz Władysław Jagiełło, zaś pierwszym rektorem został Stanisław ze Skarbimierza. Uniwersytet powołany w 1400 różnił się od tego z 1364. Po pierwsze była to uczelnia "pełna" - z czterema wydziałami, w tym z teologią, która wówczas była uważana za królową nauk. Odnowiona Akademia Krakowska oparta była na wzorcach paryskich (inaczej niż powołana w 1364) a więc to mistrzowie kształtowali życie uczelni. Wydział teologii i paryski charakter uniwersytetu bardzo pasowały do celów, jakie stawiano przed Akademią Krakowską. Powołana ona była bowiem - jak czytamy w tekście odnowienia Studium Powszechnego - m.in. po to:

[...] aby mieszkańców i poddanych ziem naszych litewskich, tych zwłaszcza, którzy w zastarzałym pozostając błędzie ciemności, byli naszymi towarzyszami, a których przyjęciem wiary katolickiej do łona Świętej Matki Kościoła przywiedliśmy z woli Tego, który niebiańskimi i ziemskimi rzeczami rozporządza i włada, przyzwyczajeniem, praktyką i poznaniem uczynków nabożnych, bez których wiara sama jest próżna na synów światła nawrócić z pomocą i współdziałaniem tych, których umysły mądrości i nauki pełność ozdobiła, to jest ludzi w podstawach i tajnikach pisma biegłych, których radą także tron królewski się umacnia, a cnotliwymi ich czynami Rzeczpospolita stale w zdrowie i siły wzrasta.

awrócenie Litwy było więc jedną z ważniejszych motywacji odnowienia Akademii Krakowskiej. Jednocześnie w owym czasie narastał konflikt polsko - krzyżacki. Połączenie Polski z Litwą było dla zakonu niewygodne. W swoich początkowych latach Akademia Krakowska stała się miejscem intelektualnego fermentu związanego z tym sporem. Chodziło o krzyżacką doktrynę prawną Henryka z Suzy, w myśl której innowiercy stoją poza prawem. Doktryna ta pozwalała zadekretować wojny krzyżackie jako "wojny sprawiedliwe". Dla Polaków sytuacja tego typu była nie do przyjęcia. Polemikę z krzyżackim rozumieniem wojny sprawiedliwej podjęli prawnicy krakowscy, na czele z pierwszym rektorem UJ Stanisławem ze Skarbimierza oraz z Pawłem Włodkowicem. Osiągnięcia "krakowskiej szkoły prawnej" stały się glebą, na której wyrosła polska doktryna tolerancji religijnej. Dzięki niej - kiedy w XVI wieku Europa była areną religijnych walk - Polska stała się oazą religijnej tolerancji w wyniku czego napływali tutaj licznie prześladowani w Europie innowiercy.

o odnowieniu Akademia Krakowska niemal od razu stała się silnym ośrodkiem naukowym o dużym zasięgu oddziaływania. Szczęśliwe dla Uczelni okazały się problemy na Uniwersytecie Praskim związane z napiętą sytuacją wynikającą z działalności Husa i sporów między nacją niemiecką i czeską. Kiedy przebywanie w Pradze stało się niebezpieczne, wielu uczonych i studentów z Pragi przybyło do Krakowa. Wymienić w tym miejscu można chociażby: Hieronima z Pragi, Jana Szczekne, Jana Isnera, Mikołaja z Gorzkowa, Bartłomieja z Jasła i wielu, wielu innych. To właśnie przybysze z Pragi zbudowali w dużej mierze potęgę Akademii Krakowskiej w pierwszym jej okresie. Prestiż uczelni wzrastał przez cały XV wiek. Wiek XVI przyniósł upadek poziomu nauczania i stopniową marginalizację UJ.

<< WSTECZ * GÓRA STRONY * DALEJ >>

[1] Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej, Warszawa 1986, s.191.

[2] Nazwa Uniwersytet Jagielloński nie była w XV w. używana - jest to nazwa późniejsza. Kiedy mówimy o początkach krakowskiej uczelni, powinniśmy określać ją np. jako "Studium Generale" albo "Akademia Krakowska". Pomimo tego pozwalam sobie niekiedy na używanie nazwy "Uniwersytet Jagielloński" lub skrótu "UJ", dlatego, że jest to wygodne uproszczenie, które posiada dodatkowo taką zaletę, że nazwa jest łatwo identyfikowana oraz często wyszukiwana. Mam nadzieję, że nie będzie to raziło osób zawodowo zajmujących się problematyką

SCHOLASTYKA I SPOSÓB NAUCZANIA NA UNIWERSYTETACH ŚREDNIOWIECZNYCH

ieki średnie w rozpowszechnionym wyobrażeniu to "wieki ciemne", okres zniewolenia nauki przez religię, filozofii przez teologię, nauk empirycznych przez spekulację. Obraz taki - jak postaram się wykazać - nie jest do końca prawdziwy.

łowa "scholastyka" używa się na określenie średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, zogniskowanej w szkołach (katedralnych, biskupich) oraz na uniwersytetach. Powyższe określenie scholastyki jest najbardziej rozpowszechnione ale zarazem minimalistyczne, ponieważ używa się słowa "scholastyka" także na określenie średniowiecznej metody nauczania oraz średniowiecznej metodologii uprawiania działalności "naukowej". Działalność "naukowa", do której odnosi się słowo "scholastyka", była skierowana intencjonalnie na uzgodnienie dogmatów wiary z filozofią oraz rozumem (co wyraża się często słowami Anzelma: fides quaerens intellectum - wiara poszukująca zrozumienia). Z czasem słowa "scholastyka" zaczęto używać na określenie wszelkich rozumowań nadmiernie abstrakcyjnych i formalnych (wg czyichś kryteriów). W tym znaczeniu "scholastyka" używana jest jako określenie pejoratywne. Niegdyś pejoratywny wydźwięk miało również słowo "gotyk"¹. Używanie słów "gotyk" oraz "scholastyka" w znaczeniu pejoratywnym jest oczywiście skutkiem renesansowej i oświeceniowj wrogości wobec kultury średniowiecznej. Obecnie słowo "scholastyka" traci pejoratywny charakter, natomiast słowo "gotyk" całkowicie już ten charakter straciło. Warto zauważyć w tym miejscu, że na współczesny paradygmat naukowy składa się m.in. ścisłość i formalizm. Osobiście uważam, że scholastyka miała pewien wpływ na ukształtowanie się takiego paradygmatu. To, że średniowieczna "nauka" nie jest nauką wg dzisiejszych kryteriów demarkacji nie oznacza, że jest zupełnie bezużyteczna i należy o niej zapomieć².

---