MARCELA PUZIO
SUM, DORADZTWO, GR. D 1
ROK I, SZCZECIN
ZJAWISKO KULTURY,JEJ UPOWSZECHNIA-
NIE I FORMY
ANTROPOLOGIA KULTUROWA - WYKŁADY
DR BOGUMIŁ ŁUCZAK
SPIS TREŚCI:
DEFINICJE KULTURY
CECHY KULTURY
KATEGORIE I PŁASZCZYZNY ZJAWISK KULTUROWYCH
UPOWSZECHNIANIE KULTURY
FORMY UPOWSZECHNIANIA KULTURY
PODOBIENSTWA I RÓŻNICE KULTURY I CYWILIZACJI
BIBLIOGRAFIA
PRZYPISY KOŃCOWE
1. DEFINICJE KULTURY
Aby odpowiedzieć na stwierdzenie zawarte w temacie pracy, należy wyjaśnić dwa podstawowe pojęcia, które zawierają się w stwierdzeniu powyżej, a mianowicie: kultura i cywilizacja. Kiedy słowo kultura pojawiło się po raz pierwszy w językach europejskich, nie miało jeszcze takiego znaczenia jakie ma dzisiaj:
Pierwotnie łaciński termin cultura wiązał się z uprawą roli i oznaczał przekształcenie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka.
Cyceron ( 106-43 p.n.e. ) w ,,Rozprawach tuskulańskich” użył słowa cultura, na określenie filozofii. rozszerzył jego użycie na zjawiska intelektualne filozofię kulturą ducha. Z tym najwcześniejszym rozumieniem kultury łączyło się wyobrażenie wewnętrznego wysiłku zmierzającego do przekształcenia sfery ludzkiego myślenia w sposób analogiczny do przeobrażeń, jakim ludzka praca poddawała naturalną strukturę gleby, zewnętrzny świat przyrody. Kultura w tym sensie przenośnym - i pochodne od niej wyrażenie kult - podobnie jak uprawa w pierwotnym rozumieniu, oznaczała zawsze kulturę czegoś: kulturę ducha, umysłu, kult bogów lub przodków.
Termin kultura pojawiło się prawdopodobnie po raz pierwszy w języku angielskim dopiero w 1510 r. Oznaczał on ,,rozmyślny wysiłek zmierzający do rozwinięcia jakości jakiegoś przedmiotu.” Można więc mówić o „kulturze pszenicy” albo o „kulturze rzemiosł”, nie można natomiast mówić o „kulturze jako takiej”.
W XVII w. Voltaire użył słowa kultura jako rezultat kształcenia i doskonalenia umysłu. Wkrótce określano tak poziom osiągnięty przez wykształcenie jednostki, dobre maniery, znajomość sztuki i nauk.
Zgodnie z definicją Adelunga z 1774 roku kultura jest to ,,uszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu, tak, że słowo to oznacza zarówno oświecenie i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę, uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów”.
W XVIII w. Werder określa kulturę jako doskonalenie się jednostki albo kwalifikacji, techniki i umiejętności, których jednostka nabiera w toku doskonalenia się, z tym że, że do osiągnięć tych włącza się zarówno technikę jak i intelektualną stronę życia.
W połowie XIX w. - Klemm („ojciec nauki antropologicznej”) uważał kulturę za obyczaje, rzemiosła i umiejętności, życie domowe i publiczne w czasie pokoju lub wojny, religię, naukę i sztukę.
Edward Burnett Taylor w swojej definicji z 1871 roku napisał,, kultura, czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa”. Jedne z tych faktów odznaczają się materialnością (sztuka), inne wiążemy z władzami poznawczymi - intelektem, z psychiką i wyobrażeniami, z wytworzonymi z biegiem lat wzorami i normami, które wprowadzają jakiś porządek w życie społeczności (np. wiedza, prawa, obyczaje, religia).
Antonina Kłoskowska formułuje takie określenie: kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań .
J. Szczepański uważa że: kultura jest to ogół wytworów działalności ludzkiej materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.
Encyklopedia Popularna w haśle ,kultura podaje, że jest to ,,całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów, przekazywany z pokolenia na pokolenie; w skład tak pojętej kultury wchodzą nie tylko wytwory materialne i instytucje społeczne, ale także zasady współżycia społecznego, sposoby postępowania, wzory, kryteria ocen estetycznych i moralnych przyjęte w danej zbiorowości i wyznaczające obowiązujące zachowania” .
Przedstawione tu definicje miały podłoże socjologiczne. Następne definicje kultury według kilku autorów będą zmierzały w kierunku artystycznym.
P. Rozmysłowicz uważa, że kultura artystyczna to całokształt procesów i zjawisk duchowej i praktycznej działalności człowieka dotyczącej tworzenia, rozpowszechniania i wykorzystania dzieł sztuki lub przedmiotów materialnych, posiadających wartość artystyczną. Inaczej mówiąc, przez kulturę artystyczną rozumieć możemy zespół kryteriów, podziałów i nawyków oraz zasad funkcjonowania wytworów o charakterze artystycznym w określonej epoce, w społeczeństwie lub grupie społecznej.
Według I. Wojnara mianem kultury określa się także swoistą aktywność duchową człowieka, pewien zakres norm moralnych. [...] Kultura, to tyle co kultura artystyczna, szeroko pojęta sztuka, różne jej dziedziny ( literatura, sztuki piękne, muzyka, teatr, kino). Kultura to także sposób życia człowieka, i jego pracy, to określona postawa zarówno ludzkich zbiorowości, jak i jednostek.
T. Kostyrko kulturę artystyczną pojmuje jako fragment (rodzaj, typ) kultury symbolicznej. Obejmuje ona sterujące realizacją zjawisk artystycznych i estetycznych, w tym dzieł sztuki, normy, które ujawniają się przez praktykę artystów, twórców nieprofesjonalnych, krytyków i odbiorców.
Podsumowując cytowane definicje, możemy zauważyć, że siłą twórczą, a zarazem bodźcem do wszelkich działań kulturalnych jest człowiek i w efekcie końcowym wszystko się do niego sprowadza.
Gdyby podjąć próbę usystematyzowania wszystkich głównych sposobów badania kultury, to można stwierdzić, że dają się one podzielić na dwie zasadniczo odmienne grupy i wiążące się z nimi dwa różne sposoby badania zjawiska kultury:
W pierwszej grupie znaczeń kultura jest pewną własnością ludzkich zbiorowości. Obejmuje ona te wszystkie cechy, które wyróżniają zbiorowości ludzkie od innych zbiorów organizmów społecznie nie ukształtowanych i niepowiązanych w system stosunków społecznych.
Drugi sposób badania kultury różni się od pierwszego tym, że interesuje się przede wszystkim treścią kultury, a nie jej „ludzkim podłożem”.
Antonina Kłoskowska wymienia sześć sposobów definiowania kultury:
Typ definicji opisowo wyliczający - traktuje on kulturę jako określony zbiór przedmiotów, a definiowanie kultury sprowadza się do wyliczenia jej części składowych. Kryterium tego zaliczania pewnych składników życia społecznego do obszaru kultury nie jest tu wyrażne sformułowane; kryterium to ma charakter intuicyjnego założenia.
Definicje historyczne - kładą one nacisk na czynniki tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego; dla określenia kultury używają takich określeń jak: dziedzictwo, tradycja, dorobek. Kulturę definiuje się tutaj jako charakterystyczny dla człowieka rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom. Minione doświadczenia człowieka wyraża się w „świecie przedmiotowym”, a przekazywane jest kolejnym pokoleniom w drodze wychowania i nauczania.
Definicje normatywne - akcentują podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wartościom i modelom. Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a podporządkowanie się tymże normom jako właściwość zachowań kulturowych. Kultura jest tu pojmowana jako zespół norm obowiązujących członków danej społeczności i warunkujących jej trwanie.
Definicje psychologiczne - skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury; analizują mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości przez tę zbiorowość uznawanych za oraz wpływ kultury na kształtowanie osobowości jednostek. Szczególny nacisk jest położony w tych definicjach na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury.
Definicje strukturalne - interesują się przede wszystkim strukturą danej kultury, tzn. zasadniczymi elementami tej kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami. Zazwyczaj wymienia się cztery kategorie elementów kultury: materialno-techniczne, społeczne, ideologiczne i psychiczne. Definicje tego typu badają specyficzną strukturę konkretnych kultur - nie dotyczą kultury w ogóle.
Definicje genetyczne - skupiają się na genezie kultury. W tym typie definicji można wyróżnić dwie odmiany:
- Pierwsza dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłania się jednych (wyższych) jej form z form innych (niższych, wcześniejszych).
- Druga dotyczy wyłaniania się kultury z natury (wyjaśnia związki między naturą a kulturą, różnice i przeciwieństwa między nimi). Kulturę traktuje się tu jako sumę wytworów zachowań ludzkich powstałych w wyniku aktywności człowieka, przy czym jedni autorzy akcentują bardziej aktywność intelektualną, a inni aktywność fizyczną.
Kulturę można opisywać w ujęciu wartościującym i opisowym:
Wartościujące ujęcie kultury zawiera ocenę kultur poszczególnych zbiorowości ludzkich. Kultura w tym ujęciu jest pojmowana jako zjawisko podlegające procesowi rozwoju w toku dziejów i osiągające w procesie rozwoju coraz wyższy stopień, jako zjawisko kumulujące się, stopniowalne.
Opisowe, czyli neutralne pojęcie kultury rozumie ją jako zespół wielu zróżnicowanych zjawisk, których wzajemne powiązania i uwarunkowania mogą być przedmiotem opisu i analizy, ale nie wartościowania.
Wyróżnia się także atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury:
W znaczeniu atrybutywnym kultura jest cechą stałą, czyli właśnie atrybutem ludzkości jako całości (ujęcie globalne) lub poszczególnego człowieka jako przedstawiciela gatunku ludzkiego (ujęcie jednostkowe). W sensie atrybutywnym można mówić tylko o kulturze, nigdy o kulturach.
W znaczeniu dystrybutywnym kultura jest rozumiana jako zbiór cech kultury określonej zbiorowości. W tym znaczeniu termin kultura może być używany zarówno w liczbie mnogiej jak i pojedynczej, ale w każdym przypadku należy uściślić, o jaką kulturę chodzi. Sposób przypisania kultury określonej zbiorowości może mieć charakter konkretny lub typologiczny. Konkretny sposób istnieje wówczas gdy mówimy o kulturze konkretnego społeczeństwa (np. kultura francuska, polska itd.). Typologiczny natomiast, gdy mówimy o kulturze związanej ze zbiorowością określonego typu (np. kultura robotnicza). Kultury w sensie dystrybutywnym pojęte konkretnie mają swój wymiar czasowy i przestrzenny, są bowiem wytworem zbiorowości, które zajęły określone miejsce w historii; kultury te pojawiły się w jakimś miejscu i czasie, trwają lub zaginęły wraz ze zbiorowością, która je stworzyła. Kultura w sensie dystrybutywnym, ale pojęta typologicznie, też może mieć charakter czasoprzestrzenny, ale w tym przypadku trudno określić gdzie i kiedy pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu.
Jeśli kulturę rozumiemy jako całokształt materialnego i niematerialnego dorobku ludzkości, wówczas pojęcie dobra kultury obejmuje zarówno rzeczy i usługi, jak i dobra niematerialne, a także zachowania, zjawiska etyczne itd. Dobra kultury dzieli się na: dobra instrumentalne (pośrednie), stanowiące środki do osiągnięcia innych dóbr i dobra autoteliczne (bezpośrednie), będące celem samym w sobie. Jedno i to samo dobro w różnych sytuacjach może spełniać funkcję raz dobra instrumentalnego, a raz autotelicznego (np. wykształcenie może być celem samym w sobie, a może być również środkiem do osiągnięcia innych celów).
2. CECHY KULTURY
Cechy kultury są charakteryzowane następującymi zjawiskami:
Kultura jest związana z człowiekiem. Jest on jej twórcą, a zarazem odbiorcą: jest przez nią kształtowany, w niej wyraża i zaspokaja swe potrzeby.
Kultura jest zjawiskiem społecznym. Kultura jest związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia. Kultura powstaje i rozwija się w jakiejś społeczności i dzięki stycznością społecznym. W ramach zbiorowości kultura jest przekazywana w czasie i przestrzeni. W każdej strukturze zawarte są różnice kulturowe, związane ze zróżnicowanie pełnionych ról społecznych. Ponadto w każdej społeczności istnieją zróżnicowania wynikające z odmienności indywidualnych temperamentów, osobowości, życiowych doświadczeń.
Kultura jest zjawiskiem powtarzalnym. Do kultury mogą należeć tylko te zjawiska, które charakteryzują się powtarzalnością. Aby jakiś „wynalazek” ludzki mógł stać się elementem kultury, musi być: zachowany, utrwalony i przekazany następnym pokoleniom. S. Czarnowski: O kulturze mówimy wtedy, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany, gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie, gdy staje się dorobkiem trwałym zbiorowości ludzkiej, nie przyzwyczajeniem poszczególnej jednostki czy jej mniemaniem osobistym.
Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych. Kultura jest przekazywana na drodze wychowywania i uczenia się. Wszystkie czynności kulturowe są wyuczone, a więc wyłączona zostaje z kultura klasa zachowań instynktowych.
Kultura ma wymiar czasowy, charakteryzuje się rozciągłością w czasie ma swoją historię; rozwija się, przeżywa rozkwit lub upadek zależnie od warunków ekonomicznych i społecznych.
Kultura jest dorobkiem wielu pokoleń, żadne pokolenie nie tworzy kultury od nowa. Zjawiska kulturowe są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Mechanizmy zmian kulturowych to:
- ewolucja (proces przeobrażeń, przechodzenia do stanów bardziej złożonych; proces ewolucji polega na ciągłej kumulacji dorobku form kulturowych); pojęcie ewolucji w kulturze jest obiektem sporu: jedni twierdzą, że wewnętrzne prawa rozwoju są odmienne od praw ewolucji; według innych są one identyczne bądź podobne do nich.
- adaptacja do określonego środowiska,
- dyfuzja (proces zmieszania się różnych kultur, przejmowania cech jednej przez drugą, zachodzący wskutek kontaktu tych kultur, np. podboju, wymiany handlowej).
Kultura ma wymiar przestrzenny. W toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się wraz z jego przemieszczaniem się. Odnosi się to do kultury zarówno w sensie atrybutowym (cecha gatunku ludzkiego) jak i dystrybutywnym (zbiór cech kulturowych określonej zbiorowości).
Kultura jest systemem. Każda kultura ma własną, wewnętrzną logikę. Jest całością, której części składowe są powiązane ze sobą. Między elementami kultury zachodzi proces integracji. W każdym systemie kultury wyróżnia się cztery kategorie elementów: materialno - techniczne, społeczne, ideologiczne i psychiczne. Badając kulturę danej społeczności należy badać: poszczególne jej elementy, ich powiązania, ale przede wszystkim należy badać jakie znaczenia są im przypisywane w myślach i działaniach członków zbiorowości, w ramach, której one występują. O swoistości i odmienności kultury społeczeństwa nie decydują wytwory materialne, artystyczne ani idee - bo mogą one być wspólne dla wielu społeczeństw - lecz znaczenia jakie się im przypisuje. Powiązania elementów kultury tworzą swoiste kody znaczeniowe zrozumiałe tylko dal tych, którzy im nadają znaczenie i nimi się posługują.
Kultura jest mechanizmem adaptacyjnym człowieka. Spełnia rolę pośrednika między człowiekiem, a środowiskiem przyrodniczym, w którym on żyje.
3. KATEGORIE I PŁASZCZYZNY ZJAWISK KULTUROWYCH
W każdym zjawisku kulturowym można wyróżnić cztery zasadnicze aspekty : materialny, behawioralny, psychologiczny, aksjonormatywny.
Płaszczyzna materialna - wszystkie zjawiska kulturowe mają jakiś wymiar materialny. Nawet zjawiska kulturowe pozornie oderwane od świata przedmiotów mają swój wymiar materialny: powstały dzięki istnieniu przedmiotów materialnych, które były niezbędne do ich stworzenia (np. płótno i farby w sztukach plastycznych).
Płaszczyzna behawioralna - zjawiska kulturowe są nierozerwalnie związane z zachowaniami motorycznymi - które mogą być zewnętrzne (wszystkie czynności związane z tworzeniem i odbiorem dzieła kulturowego) lub wewnętrzne (przeżycia i uczucia) - albo werbalnymi (wypowiedzi).
Płaszczyzna psychologiczna - według niektórych uczonych zasadniczą warstwę zjawisk kulturowych stanowi płaszczyzna psychologiczna, a więc wartościowanie, oceny, postawy, motywy, znaczenia nadawane przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom. Przy takim rozumieniu każdy przedmiot i każde zachowanie ludzkie mogą otrzymać jakieś znaczenia i w ten sposób stać się elementami kultury.
Płaszczyzna aksjonormatywna - można też wyróżnić w kulturze normy i wartości.
A. Kłoskowska wyróżniła w obrębie kultury globalnej trzy kategorie : kulturę bytu, kulturę społeczną i symboliczną:
kultura bytu - obejmuje ona działania i wytwory techniczne związane
z produkcją , dystrybucją i usługami , służące zaspokajaniu naturalnych bytowych potrzeb człowieka,
kultura społeczna - „charakteryzuje się ona tym , że podmiotem i przedmiotem kulturalnie określonych działań są tutaj sami ludzie, że regulujący wpływ kultury odnosi się w tym przypadku do żadnych innych substancji lub wartości, lecz do stosunku, ról i układów ludzi w ich wzajemnych powiązaniach lub jest to kultura społecznego współżycia ludzi między sobą i społecznych struktur normujących stosunki między grupami ludzi w procesach pracy, konsumpcji i zabawy. W skład tak rozumianej kultury wchodzą: komunikowanie służące organizacji ludzkich stosunków, podział władzy, własność, dostęp do dóbr, funkcji i pozycji społecznych,
kultura symboliczna - to sfera czynności, wartości i przeżyć autotelicznych nie związanych z zaspokajaniem potrzeb człowieka jako istoty biologicznej i jako członka społeczeństwa . Czynności autoteliczne to „działania, których wykonywanie jest źródłem zadowolenia jednostki„ . Czynności te ktoś lubi wykonywać z uwagi na nie same, a nie ze względu na uzyskane korzyści. Do sfery kultury symbolicznej należą zjawiska kultury ( związane głównie z religią, sztuką, zabawą i nauką ), które spełniają funkcje estetyczne, poznawcze i ludyczne . Kulturę symboliczną nazywa się nieraz kulturą niematerialną albo duchową.
UPOWSZECHNIANIE KULTURY
Przez upowszechnianie kultury D. Jankowski rozumie ,,intencjonalnie organizowane oddziaływanie służące kształtowaniu, rozwijaniu potrzeb i zainteresowań kulturalnych oraz stymulowaniu i wspomaganiu jednostek i małych grup społecznych do rozwijania i sublimacji swojej aktywności kulturalnej (recepcyjnej, współtwórczej i twórczej, zabawowej i rekreacyjnej)”.
Zdaniem S. Krzemień - Ojaka, upowszechnianie kultury bywa bardzo pojemne: jest w stanie objąć wszystkie czynności, mające na celu poszerzenie skali i przyśpieszenia tempa życia kulturalnego. Upowszechniać można kulturę, która jest wytworzona i gotowa, podatna na udostępnianie i popularyzację. Dawna czy nowa czeka na odbiorcę, który - dotarłszy do niej - skorzystałby z jej dobrodziejstw i poddał się jej wpływowi.
Pewną konkretyzację pojęcia upowszechniania, niosą dwa wspomniane już terminy: udostępnianie i popularyzacja.
Udostępnianie kojarzy się z ofertą, z której uczestnicy życia kulturalnego mogą skorzystać, lecz nie są do tego ani przymuszani, ani zobowiązani.
Popularyzacja jest czynnością zmierzającą do rozszerzenia zasięgu oddziaływania dóbr kultury, zwłaszcza przez ułatwienie odbiorcy kontaktu ze zjawiskami kulturalnymi. Niekiedy oznacza próbę wyposażenia odbiorcy kompetencje, bez których ten kontakt z dziełem jest niemożliwy lub utrudniony.
S. Szuman w swoim dziele ,,O sztuce i wychowaniu estetycznym„ pisze, że większość analiz procesu upowszechniania kultury prowadzi do wyłowienia w nim dwu kategorii działaniowych: udostępniania i uprzystępniania.
Udostępnianie kultury wyraża się w zadbaniu o to, aby składające się na nią dzieła sztuki stały się przedmiotem bezpośredniego oddziaływania na odbiorcę. Ten bezpośredni kontakt z określonym dziełem literackim, muzycznym czy plastycznym jest koniecznym warunkiem ich poznania, doznawania czy też przeżywania.
Uprzystępnianie polega na udzielaniu odbiorcom skutecznej pomocy w odkrywaniu, poznawaniu i odczuwaniu estetycznych cech i wartości utworów artystycznych składających się na kulturę. To forma pośrednia pomiędzy dziełami kultury i sztuki a ich odbiorcami.
T. Aleksander uważa, że upowszechnianie kultury to rozkrzewianie i propagowanie wartości przyjmowanych bezinteresownie, po to aby znalazły się one w zasięgu odbiorców i zostały przez nich przyjęte jako własne oraz pozostawiły po sobie w ich osobowości pozytywny ślad. W codziennej praktyce wychowania i kształcenia dorosłych upowszechnianie kultury to popularyzowanie takich elementów jak: literatura, teatr, taniec, plastyka, śpiew, malarstwo, rzeźba, grafika, rysunek, rzemiosło artystyczne, architektura, obyczajowość, sport i rekreacja.
Według T. Tyblewskiego jedną z postaw prokulturowych jest postawa ciągłego uczestnictwa w kulturze. Własny rozwój, będący rezultatem styczności z kulturą oraz przeżywania jej piękna, doskonałości i wielkości, ale też jej niedoskonałości i szpetoty, powinien prowadzić do powstawania i utrwalania potrzeby, ciągłego uczestnictwa w życiu kulturalnym według najdoskonalszych, nie zaś tylko najbliższych wzorów, w stylu właściwym nie tylko dla własnej grupy społecznej ile dla wyobrażeń o ideale kulturowym.
W. Panek uważa, że upowszechnianie kultury muzycznej to przede wszystkim kształtowanie odpowiednich postaw artystycznych i społecznych, pozwalających na właściwe - z estetycznego punktu widzenia - przyswajanie dóbr kultury. Aby dziś efektywnie upowszechniać wartości muzyczne, by dotrzeć z nimi do wrażliwości odbiorcy lub by tę wrażliwość rozwinąć, trzeba po pierwsze: dokładnie poznać zbiorowość słuchaczy, ich tradycję słuchową i kontekst kulturowy, w jakim żyją; po drugie: do rozbudzonego informacyjnie obywatela drugiej połowu XX wieku, który ma najbardziej rozbudowany zmysł wzroku, nie można podchodzić li tylko ze słuchowym materiałem informacyjnym, bowiem będzie on odczuwał niedosyt, a zatem należy - w zależności od poznania pierwszej odpowiedzi, czyli potencjalnego słuchacza - wrysować prezentowane dzieło w ogólniejszy kontekst kultury muzycznej; po trzecie i najważniejsze: chcąc upowszechniać muzykę (konkretne dzieło lub dzieła), musimy upowszechniać kulturę muzyczną, czyli brać pod uwagę zespół zjawisk ogólnokulturowych, muzyce tej towarzyszących.
FORMY UPOWSZECHNIANIA KULTURY
Rozmaite formy upowszechniania kultury realizowane do połowy XIX wieku, wykształcone i ukształtowane w wiekach poprzednich - [...] - były wytworem kultury feudalnej, w której komunikacja kulturowa w zasadzie miała miejsce w pierwszym układzie, to znaczy w bezpośrednich kontaktach typu ,,face to face”.
T. Aleksander dokonał analizy procesu upowszechniania kultury, na podstawie której przedstawię jej formy.
Przez formę upowszechniania kultury rozumieć będziemy rodzaj działania kulturalnego lub artystycznego wyodrębniony pod względem programowym, organizacyjnym i metodycznym. Istotnymi więc elementami formy są: określone treści, odpowiednia struktura, porządek czynności na to upowszechnianie się składających oraz zastosowane przy tym metody. Elementy te można przyjąć za kryterium klasyfikacji form upowszechniania kultury.
Formy upowszechniania kultury podzielono na dwie grupy: formy oświatowe oraz formy artystyczne.
Formy oświatowe
Studium wiedzy o kulturze - popularyzowanie wiedzy na wysokim poziomie. W ramach cykli tematycznych odbywają się wykłady, spotkania z twórcami kultury i sztuki, pokazy i konkursy artystyczne, zajęcia artystyczne. Organizatorem tej formy są: domy i ośrodki kultury, muzea, Towarzystwa Wiedzy Powszechnej oraz niektóre regionalne Towarzystwa Kultury.
Kursy artystyczne - cechą kursu jest krótkość nauczania i konkretność programu. Organizatorem kursów są najczęściej instytucje i stowarzyszenia kultury.
Odczyty - jest to forma, za pomocą której przekazuje się słuchaczom metodą podającą pewnego zespołu nowych w zasadzie wiadomości w umownej jednostce czasu w celach dydaktycznych. Nie zalicza się do nich wykładów przed koncertami muzycznymi, spektaklami, itp.
Spotkania z rzeczoznawcami i twórcami różnych dziedzin kultury: muzykami, historykami sztuki, architektami, plastykami, aktorami, literatami.
Pozostałe formy z tej grupy to: wycieczki krajoznawcze, czytelnictwo książek, itp.
Formy artystyczne
Wieczory literackie, organizowane przez domy kultury, biblioteki, muzea, kluby, galerie.
Koncerty i występy zespołów muzycznych - są to różnorodne imprezy muzyczne, na których program składają się występy solistów, chórów, zespołów wykonujących muzykę kameralną i symfoniczną. Koncerty dzieli się na różne kategorie. Biorąc pod uwagę za kryterium podmiotu instrument muzyczny, za pomocą którego zostały wykonane, można wśród nich wyodrębnić np. recital fortepianowy, skrzypcowy, gitarowy, itp. Niektórzy dzielą też koncerty ze względu na rodzaj upowszechnianej muzyki, wyodrębniając koncerty muzyki dawnej i współczesnej. Jeszcze inni dzielą je według typu muzyki, wyróżniając koncerty muzyki lekkiej i poważnej, jazzowej, country, kościelnej, oratoryjnej. Popularną formą upowszechniania kultury są festiwale muzyczne będące w zasadzie serią koncertów określonego rodzaju muzyki. Celem ich jest przegląd, ochrona i dokumentowanie określonego typu muzyki.
Spektakle teatralne.
Występy różnego typu zespołów wykonujących muzykę lekką i rozrywkową - głównie wokalno - instrumentalnych (estradowych, pieśni i tańca, regionalnych, grup folklorystycznych). Organizują je najczęściej przedsiębiorstwa estradowe, domy i ośrodki kultury, kluby, a także cyrki. Są to zarówno występy zespołów zawodowych i amatorskich.
Wystawy i ekspozycje dzieł sztuki.
Wizualne formy upowszechniania kultury to pokazy i demonstracje sposobu wykonywania różnych czynności - głównie artystycznych. Pokazowi temu z reguły towarzyszyć winno objaśnienie słowne. Są to pokazy twórców ludowych.
Upowszechnianie kultury realizuje się także poprzez organizowanie amatorskiego ruchu artystycznego. Amator to miłośnik określonej dziedziny kultury, człowiek zaangażowany w nią, pragnący bezinteresownie przyswajać wiedzę i umiejętności w tej dziedzinie. Tam, gdzie amatorstwo ze swej natury wymaga zespołowego uprawiania określonych zajęć, mamy do czynienia z tendencją do amatorstwa zespołowego. Przykładem są chóry, grupy instrumentalne, zespoły teatralne, pieśni i tańca, folklorystyczne i filmowe.
Upowszechnianie dokonuje się również za pośrednictwem wydawnictw prasowych i poprzez film.
6. PODOBIENSTWA I RÓŻNICE KULTURY I CYWILIZACJI
Ewa Polak, politolog i teoretyk cywilizacji, wyróżniła 11 podstawowych typów relacji między kulturą a cywilizacją:
1) cywilizacja i kultura jako pojęcia tożsame;
2) cywilizacja i kultura jako dwa odmienne porządki, dotyczące innego typu zjawisk, kultura utożsamiona została ze sferą duchową twórczości ludzkiej, cywilizacja z materialną;
3) cywilizacja jako wyższe lub najwyższe stadium kultury;
4) cywilizacja jako antynomia kultury, stanowiąca zagrożenie jej bytu;
5) cywilizacja jako zjawisko szersze w sensie przestrzennym niż kultura, cywilizacja składa się z wielu kultur;
6) kultura jako zjawisko szersze w sensie czasowym niż cywilizacja, co oznacza, że każde społeczeństwo uczestniczy w kulturze, ale niekoniecznie w cywilizacji, która pojawia się dopiero na określonym etapie rozwoju społecznego;
7) cywilizacja jako byt uniwersalizujący, a kultura partykularyzujący;
8) cywilizacja jako struktura mierzalna i podlegająca prawom postępu, kultura zaś przeciwnie, niemierzalna i nie podlegająca prawom postępu, co oznacza, że cywilizacja kumuluje swoje osiągnięcia, jej rozwój dokonuje się na bazie dotychczasowego rozwoju nauki, techniki i gospodarki, kulturę natomiast charakteryzuje zmienność i zastępowalność, co uniemożliwia m.in. porównanie różnych kultur;
9) cywilizacja jako siła postępu kulturowego, ogranicza się tu cywilizację do postępu technicznego, który wpływa na różne aspekty życia zbiorowości ludzkiej, np. systemy wartości, obyczajowość, style życia, itp.
10) kultura jako czynnik sprawczy przemian cywilizacyjnych;
11) kultura i cywilizacja jako system naczyń połączonych, gdzie kultura wyraża wnętrze człowieka a cywilizacja świat zewnętrzny, świat ludzkich wytworów, między kulturą a cywilizacją zachodzi w tym ujęciu tzw. sprzężenie zwrotne.
Ogólnie definiując cywilizacje można powiedzieć, że są to większe i bardziej złożone kultury. Jest to ogólna definicja, która zawiera w sobie definicję szczegółową.
Charakterystycznymi kryteriami odnoszącym się do kultury i cywilizacji są:
Zasięg kultury, to jest liczba jej „nosicieli”; gdyby jednak należało brać pod uwagę jedynie pojemność, nie wiadomo byłoby, gdzie przeprowadzić linię pomiędzy „cywilizacjami” a „kulturami pierwotnymi” - czy dopiero milion musi dzielić wspólną kulturę na to, byśmy mogli ją nazwać cywilizacją?
Stopień złożoności - przyjęcie tezy, że cywilizacja to tyle, co kultura życia miejskiego. Ale jak zdefiniować miasto? Tu znowu jego progowa wielkość lub gęstość zaludnienia byłyby kryteriami całkowicie arbitalnymi. A jednak jest pewna cecha miasta, która wydaje się znamienna i od której zależy wiele charakterystycznych zjawisk, jakie zwykło się wiązać z wyobrażeniem cywilizacja. Jest to mianowicie ta okoliczność, że mieszkańcy miasta w większej części nie zajmują się produkowaniem żywności. To właśnie uwolnienie od konieczności wytwarzania własnymi rękami swego pożywienia pozwoliło mieszkańcom miast poświęcić cały swój czas specjalizacji i co za tym idzie, komplikowaniu kultury; ono też umożliwiło im podróże, handel i zbrojny podbój sąsiednich obszarów, prowadzący do rozszerzenia zasięgu ich kultury. Również pismo, choć napotkać je można i poza miastami, musiało zostać wynalezione i rozwinięte przez specjalistów, wolnych od konieczności wydatkowania swojej energii na zaspokojenie pierwszych potrzeb.
Przyjmijmy więc, że cywilizacja to kultura miast, czyli aglomeracji domostw, których wielu mieszkańców nie trudni się produkowaniem żywności.
Początki cywilizacji mogą mieć miejsce przed pojawieniem się miast; miasta muszą wszakże pojawić się w późniejszych fazach rozwoju, w przeciwnym bowiem razie danej kulturze odmówimy miana cywilizacji.
Próbę przezwyciężenia panującego chaosu terminologicznego, przy jednoczesnym nie narzucaniu jednej optyki, powziął wybitny polski historyk filozofii Władysław Tatarkiewicz, który zaproponował, aby „W tych warunkach ten, kto pisze o kulturze i cywilizacji, jest wolny: może je interpretować i jedną od drugiej odmieniać jak chce, byle wskazując dwa wyrazy, jakie ma do rozporządzenia, uwydatnił istotne różnice desygnatów”, dodając jednocześnie: „Niech cywilizacja oznacza to wszystko, co ludzkość stworzyła, dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia, i co wielu ludziom jest wspólne, a kultura - te przeżycia i czynności poszczególnych ludzi, którzy wydali cywilizację i z cywilizacji korzystają. Cywilizacja czyni, że świat dzisiejszy jest różny od pierwotnego, a kultura, że ludzie dzisiejsi są od pierwotnych różni”.
Znanych jest osiem wyraźnie zidentyfikowanych i powszechnie uznawanych cywilizacji: egipską, babilońską, chińską, indyjską, klasyczną, peruwiańską, środkowoamerykańską i zachodnioeuropejską. Każda więc cywilizacja powstała na „ bazie „ kultury , lecz nie każda kultura może być uznana za cywilizację .
Jeśli natura pozbawiana jest wartości,
to można z nią robić, co się chce,
można jej używać aż do unicestwienia.
A wszystko to dzieje się pod patronatem
wielkości człowieka i wielkości kultury…
P. Jaroszyński (1993)
BIBLIOGRAFIA
Aleksander T.: Proces upowszechniania kultury;[w:] Szkoła w procesie przemian edukacyjnych, pod red. J. Włodek - Chronowskiej, Kraków : nakład UJ - 1992 - /Z. Naukowe UJ;[t:] 1073, Praca Pedagogiczna - Zeszyt 15.
Bańka J.: Filozofia cywilizacji. Katowice 1986-1991.
Encyklopedia Popularna PWN, wydanie piętnaste, Państwowe Wydawnictwo Naukowe-Warszawa 1982.
Encyklopedia Socjologii Warszawa 1998 T1.
Filipiak M: Socjologia kultury. Zarys zagadnień. Lublin 1996.
Golka M.: Elementy wiedzy o kulturze; [w:] Menedżer kultury, pod red. M. Iwaszkiewicza, Ośrodek badania rynku - Warszawa- Poznań 1995.
Jankowski D.: Zróżnicowane rozumienie upowszechniania kultury i jego współczesna wykładnia. [w:] Współczesne dylematy upowszechniania kultury; pod red. J. Gajdy, Lublin 1991
Jędrzychowska M.: W poszukiwaniu tego, co łączy; [w:] Ojczyzna Polszczyzna 1995, nr 1.
Kargul J.: Od upowszechniania kultury do animacji kulturalnej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1997.
Kłoskowska A,: Kultura masowa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe - Warszawa 1980.
Kłoskowska A.: Socjologia kultury, Warszawa 1983.
Kłoskowska A.: Kultury narodowe u korzeni. Warszawa 1996.
Kostyro T.: O zasadności i sposobie użycia pojęcia kultury artystycznej; [w:] Studia estetyczne t.19 - 1982.
Kroeber A. L.: Istota kultury, Warszawa 1973.
Krzemień - Ojak S.: Upowszechnianie kultury; [w:] Oświata i Wychowanie 1986 nr 42.
Majewski E.: Nauka o cywilizacji, t. 1-4, Warszawa 1908-1923.
Nowicka E.: Świat człowieka- świat kultury. Warszawa 2001.
Olszewska-Dyoniziak B.: Człowiek- Kultura- Osobowość. Wstęp do klasycznej antropologii kulturowej, Wrocław 2001.
Panek W.: Upowszechnianie kultury muzycznej, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980.
Rozmysłowicz P.: Kultura artystyczna a kultura estetyczna : jedność a zróżnicowanie [w:] Kultura i Oświata 1988 nr 1.
Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1965.
Tatarkiewicz W.: O filozofii i sztuce. Warszawa 1986.
Tokarczyk R.: Współczesne kultury prawne. Kraków 2005.
Tyblewski T.: Psychospołeczne uwarunkowania uczestnictwa w kulturze; [w:] Litterraria. Teoria literatury - Metodologia - Kultura - Humanistyka, pod red. J. Trzynadlowskiego, t, IX, Wrocław 1978.
Wojnar I.: Kultura jako wytwory i kultura jako twórczość, [w:] Oświata i Wychowanie. Wersja - B - 1984 nr3.
www.wikipedia.org/wiki/Kultura.pl
PRZYPISY KOŃCOWE
16
A. Kłoskowska, Kultura masowa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe - Warszawa 1980, s.9
M. Golka, Elementy wiedzy o kulturze; [w:] Menedżer kultury, pod red. M. Iwaszkiewicza, Ośrodek badania rynku - Warszawa- Poznań 1995, s.9
A. Kłoskowska, Kultura masowa. Państwowe Wydawnictwo Naukowe - Warszawa 1980, s.14
M. Jędrzychowska, W poszukiwaniu tego, co łączy; [w:] Ojczyzna Polszczyzna 1995, nr 1, s.2
A. Kłoskowska, Kultura masowa. Państwowe Wydawnictwo Naukowe - Warszawa 1980, s.40
J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1965, s.47
Encyklopedia Popularna PWN, wydanie piętnaste, Państwowe Wydawnictwo Naukowe-Warszawa 1982, s.388
P. Rozmysłowicz, Kultura artystyczna a kultura estetyczna : jedność a zróżnicowanie [w:] Kultura i Oświata 1988 nr 1, s.9
I. Wojnar, Kultura jako wytwory i kultura jako twórczość, [w:] Oświata i Wychowanie. Wersja - B - 1984 nr3, s.22
T. Kostyrko, O zasadności i sposobie użycia pojęcia kultury artystycznej; [w:] Studia estetyczne t.19 - 1982, s.53
A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983, s. 34.
S. Czarnowski, Kultura, w: Antropologia kultury, red. A. Mencwel, Warszawa1995, S. 142.
www.lodz.mm.pl/~mzmijska/ szkola/Antropologia%20haslowo.do
D. Jankowski, Zróżnicowane rozumienie upowszechniania kultury i jego współczesna wykładnia. [w:] Współczesne dylematy upowszechniania kultury; pod red. J. Gajdy, Lublin 1991
S. Krzemień - Ojak, Upowszechnianie kultury; [w:] Oświata i Wychowanie 1986 nr 42, s. 35
T. Aleksander, Proces upowszechniania kultury;[w:] Szkoła w procesie przemian edukacyjnych, pod red. J. Włodek - Chronowskiej, Kraków : nakład UJ - 1992 - /Z. Naukowe UJ;[t:] 1073, Praca Pedagogiczna - Zeszyt 15/, s.102 - 103
T. Aleksander, Proces upowszechniania kultury; [w:] Szkoła w procesie przemian edukacyjnych, pod red. J. Włodek-Chronowskiej, Kraków : nakład UJ - 1992 - /Z. Naukowe UJ;[t:] 1073, Praca Pedagogiczna - Zeszyt15/, s. 101
T. Tyblewski, Psychospołeczne uwarunkowania uczestnictwa w kulturze; [w:] Litterraria. Teoria literatury - Metodologia - Kultura - Humanistyka, pod red. J. Trzynadlowskiego, t, IX, Wrocław 1978, s.121
W. Panek, Upowszechnianie kultury muzycznej, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980, s. 74
W. Panek, Upowszechnianie kultury muzycznej, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980, s.27
J. Kargul, Od upowszechniania kultury do animacji kulturalnej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1997, s. 7
T. Aleksander,Proces upowszechniania kultury; [w:] Szkoła w okresie przemian edukacyjnych, pod red. J. Włodek-Chronowskiej, Kraków, nakł. UJ, 1992 - /Z. Naukowe UJ, [t:] 1073. Praca Pedagogiczna Zeszyt 15/, s.107 - 111
www.hist.uni.wroc.pl/konf/pw/teksty/modrzejewski.doc
www.hist.uni.wroc.pl/konf/pw/index9.htm - 17k