WSPÓŁCZESNE RUCHY POLITYCZNE

SKRYPT DLA STUDENTÓW STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Skrypt jest przeznaczony w dużej mierze jako pomoc naukowa i pewien zbiór usystematyzowanych myśli na egzamin u prof. dr hab. S. Stępnia. Został sporządzony na podstawie książki R. Tokarczyka, wykładów prof. Stępnia, notatek z ćwiczeń i własnych przemyśleń. Zapewne jest niedoskonały ale takie już są skrypty, aczkolwiek dołożyłem starań by nie było w nim błędów merytorycznych. Za ewentualne wpadki jak zawsze odpowiedzialności nie biorę, korzystajcie więc z niego z rozwagą i umiarem.

„Zrobiłem co mogłem, kto potrafi niech zrobi lepiej” - aforyzm rzymski

ZAGADNIENIA TEORETYCZNE

Idea polityczna - to pojedyncze, istotne treści określonych ideologii, filozofii ujmowane naukowo w określonych doktrynach politycznych i są elementarnym składnikiem myśli politycznej. Są dziełem nieprzewidywalnych geniuszy. Posiadają funkcje poznawcze (przybliżanie określonych treści poszczególnych form myśli politycznej) i praktyczne (kształtują w pewnym stopniu rzeczywistość). Także na tych dwóch poziomach funkcjonują. Należy pamiętać, że poszczególne idee polityczne są mniej lub bardziej realne.

Ideologia polityczna - pochodzi od greckich słów eidos i logos. Po raz pierwszy założenia ideologii wyłożył A. Destutt de Tracy. Spory wokół sensu ideologii mają wymiar międzynarodowy. Jej istotą zajmowali się m. in. K. Marks, W. Lenin, K. Mannheim, F. Fukuyama. K. Mannheim określił ideologie w sześciu punktach:

• Przeciwstawił ideologie utopiom

• Rozróżnił partykularną i całościową koncepcje ideologii

• Całościowe koncepcje ideologii uznał za przedmiot socjologii wiedzy

• Ideologia posiada prawdę relacjonistyczną zarówno dynamiczną jak i historyczną

• Socjologie wiedzy oparł na oparł na podejściu wartościującym

• Ideologie może tylko zgłębiać jedynie inteligencja nie związana z żadną klasą społeczną

Ideologia jest uporządkowanym zespołem idei politycznych odzwierciedlających świadomość polityczną - poglądy, wierzenia, przekonania - określonej grupy społecznej, zarówno w zakresie opisu rzeczywistości społecznej jak i postulowanych kierunków. Ideologia porządkując ogromną kompleksowość świata społecznego, nadaje mu sens czegoś prostego i zrozumiałego dla niemal wszystkich ludzi. Ideologia racjonalizuje i pobudza emocje, opisuje i postuluje, integruje lub dezintegruje określone grupy społeczne. Należy podkreślić, iż im prostsza ideologia tym ma większe szanse na przyciągnięcie większej liczby zwolenników

Doktryna - to naukowe ujęcie różnych form myśli politycznej - idei, ideologii, filozofii i teorii, które mogą być wykorzystywane przez ruchy polityczne jako programy ich działania. Przedmiotem doktryn politycznych pozostaje myśl o głównych treściach czy też wartościach politycznych wyrażana ideami człowieka, wolności, równości, sprawiedliwości, społeczeństwa, państwa, gospodarki czy zmian. Doktryny polityczne często splatają się z niektórymi wątkami doktryn etycznych, religijnych, prawnych i ekonomicznych.

Funkcje doktryn politycznych:

- tłumaczą świat w sposób prosty

- kształtują świadomość społeczną

- określają schemat poznania rzeczywistości

- głoszą pewne wartości

- integrują osobowość jednostki

- kształtują tożsamość grupową i jednostkową

- wyznaczają cele działania

- legitymizują istniejący porządek społeczny lub dążenie do niego

Ruch polityczny - jest mniej lub bardziej zorganizowanym dążeniem jego uczestników do zdobycia, utrwalenia i wykorzystania władzy politycznej w celu realizacji programu zbiorowości społecznych, które reprezentuje.

Klasyfikacja ruchów politycznych

1. określona ideologia

• liberalne

• konserwatywne

• chadeckie

• komunistyczne

• socjaldemokratyczne

• agralne

• anarchistyczne

• narodowe

• nacjonalistyczne

2. głównego adresata

• grupa etniczna

• ogół społeczeństwa

• społeczność międzynarodowa

• grupa społeczna

3. instytucji

• partie polityczne

• państwo (np. dotyczy polityki zagranicznej)

4. stosunku do istniejącej rzeczywistości

• reakcyjne (gloryfikują przeszłość)

• konserwatywne (status quo)

• reformistyczne (zmiany stopniowe)

• rewolucyjne

• utopijne

5. lokalizacja na scenie politycznej

• lewica (racjonalizm, postęp, równość, sprawiedliwość społeczna, pozytywizm prawniczy, interwencjonizm, dobro)

• prawica (interwencjonizm, ład społeczny, godność, rodzina, Ojczyzna, naród, religia, elitaryzm, prawo naturalne)

• centrum (łączy w dużej części postulaty tych dwóch)

Ruch społeczny

Powstaje gdy większa grupa ludzi uświadomi sobie nie korzystność pewnej sytuacji. Wyznaczany jest cel zbiorowości. Trudno go zdefiniować, dlatego wskazuje się na jego cechy:

- spontaniczność poczynań

- masowość i zespołowość działań

- musi być celowy

- są zjawiskami historycznymi

- są generalnie pozarządowe

- jest ideologizowany

Ruch polityczny a społeczny

- każdy ruch polityczny jest ruchem społecznym

- ruchy polityczne mają wyższy stopień artykulacji celów

- ruchy polityczne mają bardziej sprecyzowane i skuteczne metody działania

- posiadają rozbudowaną strukturę organizacyjna

- ruchy polityczne mają duże środki finansowe

- ruchy polityczne dążą do realizacji celów traktując dojście do władzy jako środek do tego

Relacje między nimi

- polityczne zawierają się w społecznych

- polityczne są reprezentowane przez partie polityczne. Partie są częścią ruchu politycznego np. partia i związek zawodowy

Program polityczny

Mają one bardzo krótką żywotność - są na kilka lat. Jest to zespół funkcjonalnie i pragmatycznie powiązanych idei politycznych, które przy pomocy ruchu politycznego zakładają skuteczną ich realizacje. Wszystkie treści na poziomie programu przyjmują formę postulatu.

LIBERALIZM

1. Nazwa i pojęcie

Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa liberalis co oznacza wolność. Początkowo liberalizm miał znaczenie apolityczne. Swoje korzenie ma w Oświeceniu, choć duży wpływ na jego powstanie mieli tzw. nominaliści w Średniowieczu. Uważali oni byty jednostkowe za obiektywne, realne i istniejące. Nawiązywali do nich Machiavelii, Hobbeas, Kartezjusz, Spinoza. Po raz pierwszy słowo to zostało użyte w 1812 w Kortezach Hiszpańskich. Pierwszą doktrynę liberalną stworzył J. Locke w „Dwa traktaty o rządzie”. Trudno jest zdefiniować liberalizm w sposób bardzo krótki. Kryje on w sobie nie jasności z desygnatami. Jest używane w kilku znaczeniach:

• określenie postawy społecznej np. liberalny nauczyciel

• myśli politycznej

• ruch polityczny np. partie liberalne jako nazwa własna

• określenie frakcji w partii np. liberalna frakcja w PZPR

• ustrój państwa np. liberalna demokracja

• metoda refleksji nad życiem

• ideologia doktryny

Liberalizm odnosi się do wielu sfer życia społecznego stąd możemy rozmawiać o liberalizmach politycznych, ekonomicznych, kulturowych. Wspólnym mianownikiem dla nich jest światopogląd budowany na idei indywidualizmu. Człowiek podejmując decyzje powinien je podejmować tak by nie ograniczać wolności innych osób. Dla liberała na świecie nie ma nic pewnego. Liberalizm odchodzi od arystoteleskiej koncepcji polityki (dobro wspólne).

Elementy składowe liberalizmu:

Na elementy składowe liberalizmu składają się:

1. filozoficzna koncepcja liberalizmu

- indywidualistyczna koncepcja człowieka i społeczeństwa

- swoiście pojmowany egalitaryzm

- wiara w postęp

b) koncepcja polityczno-teoretyczna liberalizmu

- suwerenna jednostka jako podmiot praw (autonomia jednostki)

- wolność, własność, bezpieczeństwo

- prawo do szczęścia

- władza polityczna pochodzi od naturalnych uprawnień jednostek

- władza polityczna ma ograniczony charakter

- zakres władzy rządzących i zakres zobowiązań obywateli mają charakter konsensualny. Chodzi o zgodę.

- idea ustroju konstytucyjnego

- społeczeństwo i państwo stanowią organizację dobrowolną. Ze społeczeństwem mamy do czynienia wtedy gdy powstaje państwo

- zasada podziału władzy

Etapy rozwoju liberalizmu

Przeszedł on przez 4 fazy rozwoju:

Etap 1:

XVII w. - połowa XIX w. (Wiosna Ludów) - liberalizm klasyczny

Przedstawiciele J. Locke, A. Smith, J. Bendon, Monteskiusz, D. Diderot, Voltaire, B. Konstant, J.S. Mill. Mocno akcentowali naturalne uprawnienia jednostki. Równość wobec praw natury ale nie wobec innych sfer życia.

Można go podzielić na 2 fazy:

- liberalizm arystokratyczny

- liberalizm mieszczański

Etap 2:

Połowa XIX w. - 1914 r. liberalizm demokratyczny

Przedstawiciele: T. Fate, T. Jefferson, A. Jackson, A. Lincoln (amerykanie - ich liberalizm podążył inną drogą), J.S.Mill, A. de Torcqueville, H. Kelsen, K. Popler, J. Acton, H. Spencer, J. Jelinek.

Główne jego cechy:

- prymat praw wolnej jednostki

- koncepcja państwa prawnego. Wolność pozytywnym użytkiem

- ustrój państwa demokratyczny

- społeczeństwo nie jest sumą jednostek lecz sumą grup

- rozwój bezpłatnej oświaty

Etap 3:

1918 - lata 70 XX w. - liberalizm socjalny

Przyczynami były:

- wojny światowe

- kryzys ekonomiczny

- ostre konflikty społeczne

Wypracował liberalną koncepcje państwa dobrobytu. Był on rozwinięciem liberalizmu demokratycznego. Przedstawiciele: L. von Stein, T. Green, J. Hobson, J. Keynes, F.D. Roosvelt, J. Galbraith, A. Perlo.

Etap 4:

Był w opozycji do liberalizmu socjalnego i rozwijał się równolegle do niego.

Jego okres trwania przypada na okres od lat 30 XX w. aż do teraz. Jest zwany neoliberalizmem. Sensu stricto jest to jeden z nurtów wykształconych w II połowa XX w., sensu largo są to wszystkie nurty, które funkcjonują w liberalizmie w dobie współczesnej.

W ramach liberalizmu są następujące szkoły myślenia

- liberalizm konserwatywny (jest to praktycznie neoliberalizm), sięga do I fazy rozwojowej (Reagan, Thatcher)

- libertarianizm - jest jeszcze bardziej radykalny

- ordoliberalizm - liberałowie niemieccy

- liberalizm socjalny

2. Idee liberalizmu

Indywidualizm

Ukazuje jednostkę jako autonomiczną niepodzielną całość, sama w sobie jest ona najwyższą wartością, której celom podporządkowane są inne wartości i instytucje przedmiotowe (społeczne i polityczne). Liberalizm przyjmuje posesoryjną teorię indywidualizmu w której granice ciała jednostki są przedłużane jej zdolnościami. Jednostka dzięki swoim zdolnościom, rozumowi, na zasadzie wolności i równości decyduje samodzielnie o swoim losie. W swojej najczystszej postaci liberalny indywidualizm sprzeciwia się wszelkim autorytetom religijnym i politycznym, które podporządkowują jednostkę odpowiednim władzom. Takie podejście było krzewione przez liberalizm klasyczny. A. Smith twierdził, że działając dla siebie działamy dobrze dla innych. Społeczeństwo jest tu abstrakcją i nie jest czymś naturalnym, interes jednostki ma dominować. Z czasem skrajność tej idei została złagodzona przez liberalizm socjalny wyraźnie dryfując w kierunku indywidualizmu uspołecznionemu.

Wolność

Jest najwyższą wartością przedmiotową, służącą do realizacji celów przez jednostkę. Przyjmowanie za oczywistość faktu, że wolność jest sednem liberalizmu i łączy jego zwolenników jest błędem, bowiem liberalizm stworzył różne koncepcje wolności. W teorii pojawiają się 2 pojęcia wolności

a) pozytywna - ma swoje źródło w starożytności. Jej istotą jest to, że wolność to jest wolność do robienia dobrze, a nie źle. Jest to sztuka rządzenia samym sobą. Państwo powinno ukierunkowywać człowieka. Rozwijana była w liberalizmie demokratycznym i socjalnym

b) negatywna - chodzi tu o to by zapewnić człowiekowi wolność od przemocy. Domaga się niczym nie nieograniczonego rozwoju własności prywatnej. Wolność pozytywna i negatywna tworzy zewnętrzną wolność polityczną. Liberalizm uznaje wolność za istotę człowieczeństwa.

Społeczeństwo

Poszczególne nurty liberalizmu mają różne poglądy na temat istoty społeczeństwa i państwa osiągniętych na gruncie umowy społecznej. Według liberalizmu klasycznego umowa społeczna i społeczeństwo są konwencjonalnymi fikcjami nie mającymi pokrycia w rzeczywistości. Ten skrajny pogląd nie podzielają pozostałe nurty liberalizmu. Stoją one na stanowisku, że skoro kapitalistyczna industrializacja przyczyniła się do bezrobocia, ubóstwa i epidemii to społeczeństwo powinno służyć poszerzeniu możliwości faktycznego korzystania z wolności przez większy krąg osób. We wszystkich jednak nurtach liberalizmu społeczeństwo nie zyskuje rangi autonomiczności, jest jedynie środkiem samorealizacji jednostek ludzkich.

Równość

Zdaniem liberalizmu równość może mieć miejsce w sferze prawnej, politycznej i socjalno-ekonomicznej. Z punktu widzenia prawa dostęp do pełnienia ról w społeczeństwie nie może być utrudniony. Prawo powinno być równe dla wszystkich Pierwsi liberałowie odrzucali natomiast możliwość istnienia wolności politycznej. Dopiero pojawienie się nowych nurtów politycznych zmieniło nastawienie liberałów. Jeszcze bardziej sceptycznie odnoszą się oni do równości socjalno-ekonomicznej i w ten pogląd w dalszym ciągu tkwi w ich głowach. Liberałowie widzą sprzeczność pomiędzy wolnością a równością. Dla nich wolność jest ważniejsza, bo jest naturalna. Musi być nieco nierówno gdyż należy zachować wolność społeczną. Równość narusza też zasadę sprawiedliwości. Sprawiedliwość społeczna jest realizowana za pomocą rynku. Liberałowie jednak dostrzegają potrzebę wyrównywania poziomu życia.

Prawo

Wszystkie nurty liberalizmu uznają prawo naturalne i jego konkretyzacje, nie mniej jednak mają odmienne poglądy na jego istotę. Liberalizm klasyczny koncepcje prawnonaturalne obraca przeciwko feudalizmowi. Następnie po jego zwycięstwie stały się ostoją kapitalizmu. Kluczowym warunkiem rozwoju jednostki ludzkiej jest naturalne prawo do własności prywatnej, życia, wolnością i bezpieczeństwa

Gospodarka

Zawiera 3 główne zasady:

- własność prywatna

- wolna konkurencja

- wolność działalności gospodarczej

Podglądy doktrynalne liberalizmu w tej dziedzinie są wynikiem myśli A. Smitha. Liberałowie twierdzili, że państwo opiekuńcze pozbawia człowieka wolności, kreatywności itp. Domagano się więc jego redukcji. Liberałowie są jednak w stanie zaakceptować liberalne państwo opiekuńcze. Uważali, że trzeba zmienić zasady funkcjonowania takiego państwa. Nie może być ono przymusem, nie może mieć monopolu na usługi publiczne, które powinny opierać się na mechanizmach rynkowych, zakres wydatków państwa musi być adekwatny do możliwości podatkowych. Dostrzegają też potrzebę działalności organizacji pozarządowych. W gospodarce państwo powinno mieć funkcje stabilizacyjną (stopa bezrobocia max 4%, inflacja ok. 1.5%, wzrost PKB min 3%, stabilność kursów walutowych, względna równowaga budżetu państwa)

Państwo

Liberalizm nie identyfikuje się z jedną formą ustroju politycznego. Monarchia czy republika nie mają dla nich znaczenia o ile nie mają one postaci dyktatury lub autorytaryzmu. Liberalna demokracja jest swoistym mariażem liberalizmu i demokracji. W literaturze naukowej mamy kilka modeli demokracji, które można sprowadzić do klasycznego ujęcia i ideologii substancjalnej. Różnią się one odmiennym pojmowaniem wolności. W XX w. J. Schumpeter utworzył model demokracji proceduralnej. Rozwinął go R. Dahl. Twierdził on, że:

• wybrani przedstawiciele sprawują konstytucyjną kontrolę nad działaniami rządu

• przedstawiciele ci są wybieralni i usuwalni

• są wybierani w wolnych i uczciwych wyborach

• wszyscy dorośli mają prawo głosu

• większość z nim ma bierne prawo wyborcze

• mogą krytykować siły rządzące

• dostęp do informacji

• obywatele dysponują uprawnieniami do tworzenia niezależnych organizacji lub stowarzyszenia.

Przeciwnicy tego ujęcia zauważają, że oprócz procesu decyzyjnego i sposobu sprawowania władzy, powinien istnieć pewien zespół trwałych wartości.

Zmiany

W liberalizmie mają zawsze charakter ewolucyjny, nigdy rewolucyjny. Postęp w odchodzeniu od tego co stare i gorsze zawsze powinien towarzyszyć człowiekowi. Rozwój uzasadnia istnienie społeczeństwa, państwa i prawa. W poszukiwaniu lepszych rozwiązań lepiej jest błądzić, bowiem dzisiejszy błąd może jutro okazać się prawdą.

Idee i wartości liberalizmu - podsumowanie

• Indywidualistyczna koncepcja człowieka i społeczeństwa

• Wyprowadzona z prawa naturalnego podmiotowe uprawnienia jednostki

• Prawo do życia, bezpieczeństwa i szczęścia

• Wolność nie jest wolnością nieograniczoną

• Równość i sprawiedliwość

• Kapitalistyczna gospodarka oparta na własności prywatnej

• Wiara w postęp

3. Liberalizm konserwatywny (często zwany neoliberalizmem)

Zrodził się w opozycji do faszyzmu i komunizmu. Na jego powstanie wpływ miał również kryzys parlamentaryzmu okresu międzywojennego. W latach 70 doszły kolejne uwarunkowania: kryzys państwa opiekuńczego. Początki tego nurtu można powiązać ze spotkaniami liberałów dotyczącymi refleksji nad drogą przemian i rozwoju liberalizmu (W. Lippman). Wyłoniła się szkoła „austriacka” (L. von Mises) i „chicagowska” (M. Friedmann, J. Buchanan). Po II WŚ myśl Lippmana kontynuowało stowarzyszenie Mount Pelerin. Głosili oni, że podstawą wolności jest wolny rynek. W skład stowarzyszenia wchodzili m. in. R. Aron i I. Berlin. Zajmowali się ideami wolności. Propagowali oni negatywne rozumienie wartości i antyegalitaryzm sfery socjalnoekonomicznej.

4. Libertarianizm

Powstał w USA w latach 70 XX w. i był początkowo kojarzony z nurtem neoliberalizmu. Później jednak jego sens zawężono do myśli L. von Misesa. Libertarianie postulowali minimalizowanie wpływu władzy państwowej na życie jednostki, aż do jej całkowitego zniesienia i zastąpienia mechanizmami wolnorynkowi. Zrodził się on na skrzyżowaniu liberalizmu z anarchizmem. Występował nurt umiarkowany (J. Rawls, R. Nozick) i radykalny (M. Rothbard). Nurt umiarkowany libertarianizmu często granicy z liberalizmem demokratycznym. Opowiada się za minimalną funkcją państwa, ale bez eliminacji jego roli. Aby państwo mogło sprawdzi funkcjonować powinna istnieć właściwa polityka społeczna która szanowałaby wolność przekonań, wypowiedzi i działań jednostki nawet w tych najbardziej drażliwych sferach. Rawls rozwinął liberalną ideologię państwa opartego na zasadzie sprawiedliwości społecznej. Jego oponentem był Nozick głoszący koncepcje państwa minimalnego. Z kolei libertarianizm radykalny głosił wolność absolutną (swoimi postulatami był zbliżony do anarchizmu). Państwo uważał za mafie świata współczesnego. Rothbard dostrzegał możliwość zniesienie instytucji państwa i zastąpienia go niczym nieskrępowanym systemem wolnorynkowym.

5. Ordoliberalizm

Nurt stworzony w Niemczech w latach 20 XX w. Nazwa wywodzi się od publikacji naukowej „Ordo”. Zakłada, że państwo nie może całkowicie wycofać się z polityki socjalnej, choć byli w opozycji do liberalizmu socjalnego. Twierdzili też, że rynek nie może być pozostawiony tak jak to było w wieku XIX. Państwu przysługuje rola porządkująca. Propagowali politykę antymonopolową. Proponowali też by słowo konkurencja zastąpić wyrazem słowem współzawodnictwo. Współtwórcą ordoliberalizmu był Muller-Armack i stworzył on podstawy dla koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. Opiera się ona na nauce społecznej Kościoła (odwołanie do solidaryzmu) i jej zwolennikiem był W. Roepke (civitas humanum). Politykiem, który odwoływał się do tej koncepcji był L. Erhard. Ordoliberalizm stał się podstawą programu politycznego CDU/CSU.

6. Partie polityczne i ich wpływy społeczne

Partie polityczne są główną formą organizacyjną ruchu liberalnego. Kolebką w sensie doktryny jest dla nich Wielka Brytanie (ugrupowanie Wigów). Masowo zaczęły powstawać w XIX w. (Belgia, Szwecja, Szwajcaria, Francja). Początkowo miejsce liberałów na scenie politycznej znajdowało się na lewicy. Popierała ich klasa średnia. Z pozycji lewicowej w kierunku centrum zepchnęło ich dopiero pojawienie się ruchu socjalistycznego. Wśród partii liberalnych możemy mówić o dwóch nurtach:

• Liberalno-konserwatywnym

• Liberalno-centrowe

Liberałowie od 1945 r. zdobywają ok. 11% w wyborach. Największe poparcie mają w Finlandii, Danii i Szwajcarii, najmniejsze w Austrii, Norwegii i we Włoszech. Wpływy rządowe liberałów są jednak wyższe niż wyborcze. W Europie Środkowo-Wschodniej ruch liberalny zaczął się odradzać dopiero po upadku komunizmu. Liberalizm był popierany przez mieszczaństwo i przedsiębiorców, których było mało.

7. Organizacje międzynarodowe liberalizmu

Główne założenia Międzynarodówki Liberalnej

• Dążenie do umacniana struktur demokratycznych na świecie

• Umacnianie rządów państwa

• Wolność mediów

• Zmiany proporcji wydatków publicznych, inwestycje społeczne

• Ograniczenie handlu bronią

• Zwalczanie przestępczości zorganizowanej

• Przeciwdziałanie konfliktom i przemocy

• Utworzenie międzynarodowego sądu dla przestępców wojennych

• Rozwój samorządów

• Wspieranie wolnego rynku i handlu

By pomagać socjalnie, zdaniem liberałów potrzebny jest wzrost gospodarczy, który wygeneruje środki na te cele. Bardzo ważny jest rozwój edukacji.

W Unii Europejskiej liberałowie chcą by Parlament Europejski pełnił taką rolę jak parlamenty narodowe poszczególnych państw UE. Komisja Europejska miałaby być odpowiedzialna przed PE. Już w 1977 opracowali projekt Konstytucji dla WE. W wyborach do PE w 2004 uzyskali prawie 10% głosów co przełożyło się na 85 miejsc w PE.

8. Główni przedstawiciele liberalizmu

• Wielka Brytania - J. Locke, A. Smith, J. Bentham, J. Mill, H. Spencer, J. M. Keynes, F. von Hayek, I. Berlin

• Francja - V. de Gournay, Monteskiusz, D. Diderot, A. de Torcqueville, E. Faguet, R. Aron,

• USA - T. Paine, T. Jefferson, A. Jackson, F. Roosvelt, A. Berle, W. Lippmann, L von Mises, M. Friedmann, J. Rawls, R. Nozick.

• Niemcy - W. von Humboldt, R. Von Mohl, L. Von Stein, W. Eucken, W. Roepke, A. Muller-Armack

• Polska - A. Popławski, S. Leszczyński, H. Kołłataj, S. Staszic, A. Świętochowski

KONSERWATYZM

1. Nazwa i pojęcie

Nazwa konserwatyzm pochodzi od słowa conservare co po łacinie oznacza zachowywanie, pozostawianie bez zmian. W znaczeniu pochodnym nie jest nazwa ta nie jest związana z ideologią, lecz z oznaczeniem człowieka, który jest niechętny zmianom. Konserwatyści obawiają się, że przez zmiany zachwiany zostanie dotychczasowy porządek. Słowo to ma często pejoratywne znaczenie. W naukach społecznych konserwatyzm oznacza:

• Postawę społeczną określającą przywiązanie do pewnych wartości

• Myśl polityczną

• Ruch polityczną

Konserwatyzm nie wykształcił oryginalnej myśli politycznej. Można ją uwzględniać w trzech wymiarach:

- ideologii arystokratyzmu

- ideologii wyrażającej interesy określonej grupy społecznej

- ideologii sytuacyjnej - nie wiąże się z żadną ideologią, jest kurczową obroną każdego porządku społecznego

Pojawiał się on w pewnych okresach rozwoju. Jako doktryna narodził się pod koniec XVIII w. Jest swoistym dzieckiem Rewolucji Francuskiej. Chciał zachować tradycyjny ład ekonomiczny, społeczny i polityczny. Byli w ostrym konflikcie z liberałami. Konserwatyzm zaczął dojrzewać po 1815 r. gdy główną rolę zaczął odgrywać F. de Chaetembeu popierając monarchie. Tylko w konserwatyzmie nurtu status quo występuje sprzeciw wobec jakichkolwiek zmian. Reszta nurtów jest zachowawcza. Konserwatyzm nie do końca słusznie jest utożsamiany z reakcją, gdyż tylko 1 z nurtów jest taki.

2. Idee i wartości konserwatyzmu

Człowiek

Konserwatyzm wskazuje na uniwersalne umysłowe i moralne cechy jego natury. Jest w przeciwieństwie do liberalnego indywidualizmu, odrzuca racjonalizm, domaga się historycznej analizy natury człowieka. Powątpiewa w racjonalność wszystkich ludzkich działań, szczególnie w polityce. Uważa, że człowiek posiada dwa rodzaje rozumu praktyczny (wyżej ceniony, jest osadzony w historii i tradycji, posługuje się doświadczeniem) i teoretyczny (logiczne prawdy świata idei). Konserwatyzm powątpiewa również w moralne kwalifikacje człowieka, bowiem ludzie na ogół są egoistami, leniwi i podatni na korupcje. Na wolność zasługuje więc jedynie człowiek mądry i dobry.

Tradycja

Przenika całą ideologię konserwatyzmu i jest jego jednym z najważniejszych czynników składowych. Żywi on głęboki szacunek dla szeroko rozumianej tradycji chronionej przez zachowawcze elity społeczne. Tradycja jest wyrazem mądrości grupowej więc bardziej zasługuje na zaufanie niż mądrość jednostek.

Antyegalitaryzm

Naturalna nierówność ludzi jest zdaniem konserwatyzmu jest faktem nie do uniknięcia, a to ma przełożenie na gospodarkę, społeczeństwo i państwo. Ta sytuacja jest wynikiem chwiejnego racjonalnie i moralnie człowieka.

Społeczeństwo

Jest ono organiczne, hierarchiczne i wspólnotowe. Organiczna cecha społeczeństwa uznaje je za naturalną całość powiązanych ze sobą elementów na wzór żywego elementu. Z tych cech wynika prymat interesu społeczeństwa nad interesem jednostki. Zdrowe społeczeństwo jest wynikiem wspólnot rodzinnych opartych na rodzinie, która jest tworzona przez związek kobiety i mężczyzny. Role żony, męża, dzieci określa tradycja a przypomina o nich Kościół i szkoła. Patriarchalna rodzina jest najmocniejszym siedliskiem naturalnej hierarchii i autorytetu.

Prawo

Zajmuje ważne miejsce w konserwatyzmie i jest odmiennie pojmowane niż w liberalizmie. Nie jest ono prawem naturalnym, jest ono legalnym ustępstwem wspólnoty na rzecz jednostki. Prawo rozwiązując problemy wspólnoty najlepiej rozwiązuje problemy jednostki. Problemy prawa są zawsze rozważane w związku z interesami wspólnoty, społeczeństwa i państwa. W takim świetle ukazuje dwa najważniejsze prawa - do wolności i do własności prywatnej. Wolność realna jest wyznaczana przez granice posłuszeństwa obywateli względem prawa i autorytetu. Z kolei prawo do własności nakłada na uprawnionego odpowiedzialność i obowiązki wobec społeczeństwa.

Gospodarka

W ideologii konserwatyzmu ścierają się 2 poglądy. Z jednej strony tradycjonaliści i paternaliści sprzeciwiają się wolnemu rynkowi, z drugiej zaś liberalni konserwatyści aprobują mechanizmy wolnorynkowe. Jedni i drudzy przyznają, że własność prywatna tworzy podstawę gospodarki dobrze funkcjonującego społeczeństwa. W swoich poglądach są tu zbliżeni do poglądów św. Tomasza. Konserwatyzm zdaje się jednak nie dostrzegać problemu bezrobocia czy ubezpieczenia społecznego, z nieufnością podchodzą do wielkiego kapitału i cywilizacji przemysłowej.

Państwo

Wspiera się na ideach nierówności, hierarchii, autorytetu, władzy i elitaryzmu. Ludzie dzielą się na przywódcą i przewodzonych. Ponieważ nie wszyscy ludzie mają zdolności władze, władzę powinni sprawować tylko osoby do tego predestynowane wywodzące się z arystokracji świeckiej lub duchowej. Czerpią oni swoją władze z jedynego źródła jakim jest Bóg. Władza polityczna powinna cieszyć się autorytetem i powinna z niej wynikać hierarchia. Jednak nawet konserwatyści dostrzegają, że rządzący mogą być ułomni stąd nie rozciągają nad władzą państwową jakiegoś specjalnego blasku. Konserwatyści zaciekle krytykują demokracje i rozwiązania przez nią stworzone. Uważają, że rząd powinien być silny by móc mieć kontrole wewnętrzną i zewnętrzną.

Zmiany

Konserwatyści nie sprzeciwiają się zmianom, ale głoszą, że muszą mieć one charakter ciągły, powolny, przemyślany i ewolucyjny. Mimo zmian powinien być zachowany związek z tradycją i historią.

Główne wartości konserwatyzmu - podsumowanie

- antyindywidualistyczna koncepcja człowieka wzięta od Arystotelesa

- niedoskonałość ludzkiej natury. Odrzuca racjonalizm

- tradycja

- antyegalitaryzm

- idea społeczeństwa organicznego

- koncepcja narodu i tradycji narodowej

- wolność interpretowana w sposób pozytywny

- prawo powinno służyć wspólnocie

- prawa człowieka ograniczają zobowiązania

- hierarchia, autorytet władzy, elitaryzm

- przywiązanie dużej roli do religii

3. Nurty konserwatyzmu

Nurty konserwatyzmu możemy dzielić według kryterium

a) stosunku do zmian

b) czynnika stabilizującego ład społeczny

Według kryterium stosunku do zmian wyróżniamy

• Konserwatyzm status quo - sprzeciwia się zmianom. Szuka argumentów mających uzasadnić ponadczasowość istniejącego porządku. Chce udowodnić, że próba zmiany porządku jest sprzeczna z naturą.

• Konserwatyzm rewolucjonistyczny - zwolennicy tradycyjnego ładu dostrzegają zmiany i zaczynają je akceptować jako zmiany nieuchronne i naturalne. Może on wchodzić w koalicje z innymi ugrupowaniami. Przedstawiciele to E. Berg, L. Salisbury.

• Konserwatyzm reformistyczny - pojawił się pod koniec XIX w. Często jest nazywany konserwatyzmem socjalnym. Przedstawiciele to: L. Stein, O. von Bismarck (zapoczątkował państwo opiekuńcze)

• Konserwatyzm radykalny - sprzeciwiał się upadku monarchii, rozwojowi demokracji, sekularyzacji państwa. Odwracali się od państwa poszukując prawdziwej rzeczywistości. Przykładem byli francuscy rojaliści oraz L. Strauss, T. Mann.

Według kryterium czynnika stabilizującego ład społeczny wyróżniamy:

• Konserwatyzm organiczny - podstawą jest organiczna budowa społeczeństwa. Cechuje go podejście deistyczne (deizm to filozofia głosząca, że Bóg istnieje ale nie interesuje się ludźmi)

• Konserwatyzm metafizyczny - punktem odniesienia jest kwestia relacji między światem a Bogiem. Innowacje to praktycznie grzech przeciw woli Bożej. Cechuje go teokratyczność. Papież jest traktowany jako namiestnik Boga i powinien mieć prymat władzy. Przedstawiciele to: L .de Bonart, J. Cortez. Wersja nieteokratyczna tego nurtu widziała suwerena w państwie a nie w papieżu, ale to państwo jest instrumentem Boga

• Konserwatyzm społeczno-kulturowy - podstawią ładu jest system tradycyjnych wartości. Te wartości powinny być dziedziczone.

• Konserwatyzm decyzjonistyczny - pożądany ład miał być zapewniony przez dyktatora. Przedstawicielem był K. Schmidt.

Współczesne nurty konserwatyzmu

• Nowy konserwatyzm - USA. Pierwszym, który go tak zdefiniował był P. Vierech. Krytykował liberalizm, relatywizm moralny i komunizm

• Neokonserwatyzm - był próbą połączenia liberalizmu i konserwatyzmu. Przedstawiciele to: R. Reagan, M. Thatcher

• Konserwatyzm paternalistyczny

4. Konserwatyzm brytyjski i amerykański

Wielka Brytania

Losy konserwatyzmu brytyjskiego są nierozerwalnie połączone z istnieniem brytyjskiej Partii Konserwatywnej. Ojcem brytyjskiej myśli konserwatywnej był E. Burke. Swoje poglądy wyrobił sobie analizując trzy wielkie rewolucje: angielską, amerykańską i francuską. Bez wątpliwości uważał, że arystokracja powinna dzierżyć ster rządów w państwach choćby z racji wykształcenia czy dziedzicznego posiadania ziemi. Zdecydowanie wypowiadał się przeciw równości, uważał, że ludzie niżej urodzeni powinni być pozbawieni dostępu do władzy. Twierdził, że władza sprawowana przez elity powinna być poddana kontroli utrwalonych układów społecznych. Uważał, że zmiany są potrzebne ale zmiany muszą być przeprowadzane rozważnie. W polityce opowiadał się za obserwacją, nie zaś za spekulacjami. W Wielkiej Brytanii kształtował się także nurt konserwatyzmu paternalistycznego (S. Coleridge, J. Chamberlain, H. Macmillan). Był on reakcją na rosnące wpływu socjalizmu i liberalizmu socjalnego. Jeszcze innym nurtem był konserwatyzm liberalny (S. Northcote, E. Powell). Współcześnie poczytne miejsce na piedestale myśli brytyjskiego konserwatyzmu zajmuje M. Thatcher. Przesycała swój konserwatyzm populizmem. Krytykowała państwo opiekuńcze i rozbudowany aparat biurokratyczny jako pochodną tego systemu. Podkreślała, że Partia Konserwatywna otworzy się na klasy średnie dopuszczając ich większy udział we władzy. Dążyła do ograniczenia interwencjonizmu. Thacheryści głosili hasło społeczeństwa odpowiedzialnego i próbę powiązania tej odpowiedzialności z tradycją i obowiązkami wobec przyszłych pokoleń. Nurt ten doprowadził do poprawy koniunktury, napędził gospodarkę, ale jednocześnie był przyczyną wystąpień i strajków społecznych.

USA

Odznacza się innym rodowodem niż jego europejskie odpowiedniki. Jest ideologią wszystkich grup społecznych, które chcą zachować swój statut wypracowany dzięki liberalizmowi. Pozostaje on w zasadzie w zgodzie z liberalizmem. Odznacza się wąskim pragmatyzmem i defensywną polityką (odmiennie niż w Europie). Przyczyną jego powstania było rozczarowanie liberalizmem. Nigdy on nie stanowił spójnej całości, nie mniej jednak możemy w nim wyróżnić dwa podstawowe nurty: indywidualistyczny (W. Sumner, G. Santayana, P. Viereck) i organiczny (W. Kendall, J. McCarthy, B. Goldwater). Konserwatyzm indywidualistyczny w warstwie filozoficzno-politycznej opiera się na poglądach J. Locke'a a w warstwie ekonomicznej na myśli liberalizmu manchesterowskiego. Kiepskie wyniki uzyskiwane przez konserwatyzm indywidualistyczny doprowadziły do powstania po II WŚ konserwatyzmu organicznego. Ten nurt konserwatywny w szczególności krytykował odrzucanie interwencjonizmu państwowego.

Neokonserwatyzm

Został utworzony przez byłych liberałów, którzy stwierdzili, że liberalizm utracił swoje wpływy w latach 60 i 70 XX w. Charakteryzuje się konserwatyzmem w zakresie polityki fiskalnej i zagranicznej oraz w kwestiach socjalnych stanowiskiem zbliżonym do stanowiska liberalizmu socjalnego. Nie odrzuca nowoczesnej kultury Zachodu. Twierdzi, że wzrost ekonomiczny na kapitalistycznym wolnym rynku, korygowany w razie potrzeby przez państwo umożliwia dostępność do dobrobytu i kultury dla większości społeczeństwa. Przedstawicielami myśli neokonserwatywnej są I. Kristol, F. Fukuyama, B. Barber, D. Rumsfeld.

5. Partie polityczne i ich wpływy

Konserwatywne partie polityczne są związane z brytyjskim ugrupowaniem Torysów. Należą one do najstarszych na świecie. Nowe partie konserwatywne to np. ruch gaulistowski. Do partii konserwatywnych należy także partia republikańska w USA. Liczące się partie poza Europą to Partia Reformistyczna w Kanadzie, Partia Liberalno-Demokratyczna w Japonii i Likud w Izraelu. Partie konserwatywne odgrywają dużą role w państwach gdzie nie ma partii chadeckiej (wyjątkiem jest Irlandia).

Partie konserwatywne możemy podzielić na partie

• Duże - Irlandia, Grecja, Wielka Brytania, Portugalia

• Średnie - Hiszpania, Włochy, Dania, Norwegia, Szwecja

Ostatnio głosy oddawane na konserwatystów są coraz mniejsze.

Przed wojną konserwatyzmowi sprzyjała duża ilość chłopstwa. Jednak konserwatyzm takich państwach nie był silny. Innym czynnikiem mogącym wspierać konserwatyzm lecz mającym charakter obosieczny był antykomunizm. Samo pojęcie konserwatyzm było kojarzone pejoratywnie i konserwatyści woleli unikać takiego określenia.

Kryteria konserwatyzmu

- nazwa partii

- przynależność do struktur międzynarodowych

- analiza założeń ideowo-programowych

- nastroje w życiu politycznym i praktyka polityczna

W państwach Europy Środkowo-Wschodniej partie konserwatywne można określić poprzez takie wartości jak: tradycja, duma narodowa, wiara, wspólnota, nienaruszalność własności prywatnej, ojczyzna, demokracja, obywatelskość.

Są trzy grupy partii konserwatywnych w Europie Środkowo-Wschodniej:

- Rumunia, Litwa, Estonia, Bułgaria - 1 partia reprezentuje ruch konserwatywny, ewentualnie federacja partii

- Chorwacja, Słowacja, Słowenia, Rosja - ruch konserwatywny nie odgrywa większej roli lub nawet go nie ma

- Polska - wiele drobnych partii konserwatywnych

Siła polityczna

- do 15% - ugrupowania małe (Estonia, Ukraina, Rosja)

- 15% - 30% - ugrupowania średnie

- powyżej 30% - partie duże (Albania, Bułgaria, Czechy)

Można powiedzieć, że mniej więcej co trzeci rząd jest konserwatywny.

6 . Struktury międzynarodowego konserwatyzmu

Jest nią Międzynarodowa Unia Demokratyczna. Powstanie tej międzynarodówki poprzedzało rozwijanie się struktur regionalnych. Konserwatyści odgrywają dość istotną rolę w PE.

7. Przedstawiciele konserwatyzmu na świecie

• Wielka Brytania - E. Burke, S. Coleridge, B. Disraele, J. Chamberlain, H. Cecil, E. Benn, M. Thatcher

• Niemcy - J. Fichte, G. von Hugo, K. Von Savigny, G. Hegel, O. Spengel, A. Mohler, R. Altman

• Francja - J. de Maistre, L. de Bonald, Ch. Marras, C. de Gaulle, A.de Benoit (ideolog Nowej Prawicy)

• USA - W. Sumner, A. Canergie, P. Viereck, W. Kendall, B. Goldwater

• Polska - J. Woronicz, H. Rzewuski, K. Drucki-Lubecki, A. Czartoryski, A. Zamoyski, A. Wielopolski, K. Krzywicki. W. Jaworski.

SOCJALIZM

1. Nazwa i pojęcie

Pochodzi od łacińskich słów sociare i socialis co oznacza łączenie ludzi i ich społeczny charakter. Łączenie się ludzi może mieć charakter emocjonalny lub racjonalny jak np. umowa społeczna. Dla socjalizmu bardziej istotne są różnice między więziami społecznymi niż więziami politycznymi. Za ojców pojęcia socjalizm możemy uznać G. Giulianiego, R. Owena i P. Leroux. Socjalizm jest przeciwstawnością liberalizmu, lecz ma pewne powiązania z komunizmem. Socjalizm wyrósł z gwałtownego sprzeciwu wobec krzewionego przez liberalizm indywidualizmu, który miał być źródłem wszelkich konfliktów. Przyznawał on suwerenność całemu społeczeństwu i chce reprezentować jego interesy (liberalizm analogicznie ale dla jednostki!). Socjalizm głosił to co społeczne czyli społeczna władza, społeczne ubezpieczenie, własność społeczna, sprawiedliwość społeczna etc. Miał on nastawienie antykapitalistyczne. Podkreśla swoje związki z pracą kolektywną i własnością społeczne. Socjalizm podobnie jak liberalizm był w opozycji do konserwatyzmu. Związki socjalizmu i komunizmu możemy dostrzec w głoszeniu ideologii kolektywizmu (wspólnota własności, produkcji, podziału i dóbr). Nie należy jednak utożsamiać socjalizmu z komunizmem. Dzieli ich między innymi stosunek do kapitalizmu, socjaliści bowiem chcą prosocjalnych przeobrażeń kapitalizmu na drodze ewolucyjnej. Różnice występują także w podejściu do władzy (socjaliści są za przejmowanie władzy w wyniku demokratycznych wyborów i akceptuje demokratyczne mechanizmy wyborcze oraz instytucje państwa) i do własności (socjaliści chcą budować własność społeczną na różne sposoby, także z wywłaszczaniem kapitalistów ale za rekompensatą).

Istnieje wiele rodzajów socjalizmu. I tak wyróżniamy:

- socjalizm utopijny i naukowy

- socjalizm teoretyczny i praktyczny

- socjalizm państwowy (elastyczny) i samorządowy (wspólnotowy)

- socjalizm kolektywistyczny i demokratyczny

- socjalizm chrześcijański i świecki

- socjalizm polski, angielski, niemiecki, francuski etc.

Socjalizm tworzył także hybrydy: socjalizm agralny, narodowy socjalizm (tu socjalizm był tłumiony) i socjalizm rynkowy

2. Źródła i ewolucja

Nie sposób jest ustalić dokładnej daty powstania socjalizmu. Poglądy socjalistyczne pojawiały się już w dziełach Platona czy w księgach Starego i Nowego Testamentu. Wielu badaczy socjalizmu jest jednak zgodny co do tego, że socjalizm i komunizm dojrzewały wspólnie. Koniec XVIII wieku zdaje się rozdzielać losy obu tych ideologii. Wtenczas socjaliści utopijni postulowali społeczną własność środków produkcji, podczas gdy komuniści posuwali się znacznie dalej. Nowoczesna ideologia socjalizmu jest wynikiem rewolucji francuskiej i rewolucji przemysłowej. Ta pierwsza była jednak tylko triumfem burżuazji, nie poprawiała zaś losu proletariatu. Z kolei rewolucja przemysłowa przyspieszyła rozwój proletariatu skoncentrowała go w miastach i zrodziła konflikty na linii przemysłowcy-robotnicy. Głównym motorem rozwoju socjalizmu stały się trudności socjalne proletariatu, za które obarczony został kapitalizm. Początki ewolucji socjalizmu wiążą się z postaciami Marksa i Engelsa. Starali się oni odgraniczyć to co komunistyczne od tego co socjalistyczne. Odnosili się do socjalizmu raczej z niechęcią krytykując jego relatywnie łagodną postawę i uważając go jedynie za etap przejściowy na drodze do komunizmu. Wspólne losy obu ideologii kontynuowały I Międzynarodówka (1864-1876) i II Międzynarodówka (1889-1914). Rewolucja bolszewicka w 1917 na zawsze już rozdzieliła oba ruchy. Nurt socjalistyczny i zarazem reformistyczny pozostał w zachodniej Europie skupiając się w Międzynarodowej Wspólnocie Pracy Partii Socjalistycznych (od 1921), która w 1951 r. została przekształcona w Międzynarodówkę Socjalistyczną.

3. Idee socjalizmu

Idee socjalizmu charakteryzują się znaczną rozciągłością co sprawia, że często jego założenia i twierdzenia nawzajem się wykluczają. Przyczyną takiego stanu faktycznego jest przedmiot zainteresowania socjalizmu jakim jest społeczeństwo i jego skomplikowane struktury. Ponadto brak w socjalizmie jednego wykładu jego ideologii na kształt Manifestu Komunistycznego

Społeczeństwo

Są to najściślej ze sobą powiązane kolektywy - zrzeszenia od lokalnych po ogólnoludzkie. Im głębsze powiązania tym wyższy poziom uspołecznienia człowieka co jest miarą jego człowieczeństwa. W socjalistycznym społeczeństwie prymat przyznaje się kwestiom socjalnym rozwiązywanym poprzez właściwy podział dóbr. Socjalizm krytykuje pod tym względem kapitalizm za to że jest zaprzeczeniem właściwej organizacji społeczeństwa, gdyż nie jest w stanie rozwiązać problemów społecznych. Socjalizm podkreśla potrzebę aktywności organizacyjnej przy tworzeniu społeczeństwa

Człowiek

Preferuje kolektywistyczną koncepcję człowieka. Miarą jego człowieczeństwa jest poziom uspołecznienia zależny od głębi i liczby więzi społecznych. Prymat zawsze zachowuje interes społeczny. Jest to koncepcja optymistyczna bowiem wierzy w rozum człowieka usadowiony w społeczeństwie bez względu na cechy ludzi różniące. Idee człowieka wyróżnia więc: prometeizm, historyzm, egalitaryzm, perfekcjonizm i kosmopolityzm

Gospodarka

Porusza zagadnienia związane z koncentracją kapitału przez jednostki i rozdzielaniem go między wszystkich członków społeczeństwa. Formy własności warunkuje także obok zasad wytwórczości, podziału czy konsumpcji także ustrój polityczny. Najwyższa i niekontrolowana koncentracja kapitału występuje w kapitalizmie, który cechuje wyzysk, nędza i zniewolenie. Początkowo socjalizm postulował zniesienie własności prywatnej, później jednak obserwując fiasko tej koncepcji w państwach realnego socjalizmu zaczął postulować przewagę własności społecznej nad prywatną. Taka sytuacja zmusiła go do przyjęcia kapitalistycznych zasad wolnego rynku.

Państwo

Wg socjalizmu jest złem koniecznym i najlepiej by było gdyby nie istniało. Odgrywa ono rolę co najwyżej środka, któremu stawia się wysokie wymagania wyrażane ideą demokracji. Jego głównym celem jest zaspokajanie potrzeb społeczeństwa. Praktyka powiązała socjalizm z różnymi formami państwa od demokratycznego do totalitarnego.

Prawo

Jest tylko środkiem do realizacji socjalistycznych celów. Podobnie jak do państwa podchodzi do niego nieufnie, o wiele bardziej woląc go zastąpić normami moralnymi. Prawo socjalistyczne powinno opierać się na ideach równości i sprawiedliwości co powinno mieć przełożenie na te cechy w sferze społecznej. Koncepcja równości nie jest tu jednak w pełni egalitarna bowiem socjalizm postuluje hasło „każdemu podług jego pracy”. Oznacza to, że dotyczy ona tylko ludzi pracy, nie regulując koncepcji równości dla niepracujących. Aby przezwyciężyć ten problem wprowadzono dodatkowo hasło „każdemu według jego potrzeb”. Jako ciekawostkę możemy powiedzieć, że oba hasła znalazły się w Konstytucji ZSRR.

Wolność

Wolność jest uwarunkowana wcześniej wspomnianymi ideami. Skoro interes jednostki ustępuje interesowi ogółu to także ograniczeniu ulega wolność jednostki. Pełną szansą dla realizacji wolności politycznej a następnie społecznej jest własność społeczna. Do ochrony wolności społecznej wzywa jedynie państwo socjalistyczne. Stąd prawo pojmowane w sposób egalitarny jawnie kłóci się z wolnością bowiem arbitralnie ogranicza możliwość różnicowania osiągnięć. Ponadto wolność stoi w sprzeczności z kolektywistycznym charakterem socjalizmu.

Zmiany

Dopuszcza szerokie spektrum dróg do socjalistycznego ustroju społecznego. Socjalizm z jednej strony odrzuca spontaniczność jako drogę do socjalizmu, ale nie godzi się także na drogę rewolucyjną. Za właściwą drogę uznaje stopniowe reformy polityczne i gospodarcze, godząc się również na pozostałe drogi o ile byłyby one skuteczne.

4. Rewizjonizm Bernsteina i narodziny socjaldemokracji

Rewizjonizm w nurcie socjalistycznym był związany z działalnością niemieckich socjalistów i programem II Międzynarodówki. Odnosi się do zmian społecznych przewidując, że stopniowe reformy polityczne i ekonomiczne doprowadzą do transformacji ustroju kapitalistycznego w socjalistyczny. Nazwa rewizjonizm nabiera swojego właściwego znaczenia po odniesieniu jej do marksizmu. Podstawowa różnica pomiędzy rewizjonizmem a marksizmem polega na różnicy poglądów w stosunku co do dróg wiodących do socjalizmu. Rewizjonizm postulował reformy, marksizm rewolucje. Przywódcą i ideologiem rewizjonizmu był E. Bernstein, który swoje poglądy wyłożył w pracy Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji. Odrzucał on filozofię Marksa jako idealistyczną, przestarzałą i zdradliwą oraz tożsamą z filozofią Hegla. Wskazywał, że Marks popełnił błąd wierząc w rewolucje, bowiem zwycięstwo socjalizmu może zostać osiągnięte tylko na drodze długotrwałych reform w ramach kapitalizmu. Wykazywał, iż kapitalistyczna ekonomika systematycznie powoduje wzrost płac robotników co może w końcu doprowadzić do wyeliminowania wyzysku. Dostrzegał złagodzenie walki klas i głosił potrzebę umocnienie tzw. pierwiastka socjalistycznego (związki zawodowe, spółdzielczość i samorząd terytorialny) w ramach kapitalizmu. Poglądy Bernsteina spotkały się z dziką krytyką marksistów i doprowadziły do rozbicia II Międzynarodówki.

Spory rewizjonistów i marksistów doprowadziły do wyłonienia się nurtu zwanego centryzmem (Kautsky, Bauer, Adler). Starając się utrzymać jedność ruchu socjalistycznego utworzyli Międzynarodówkę 2 i ½ (skojarzenia są tu chyba oczywiste) w 1921.

Narodziny socjaldemokracji

Idee socjalizmu demokratycznego kształtowały się już w połowie XIX w. W pełni ruch ten mógł się rozwinąć dopiero po II WŚ dzięki aktywnej działalności zachodnioeuropejskich partii socjalistycznych, związków zawodowych i organizacji z nimi związanymi. Główne założenia socjaldemokracji zostały przedstawione w Deklaracji Frankfurckiej z 1951 r. przyjętej przez I Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej. Deklaracja krytykowała komunizm za terror, dyktatorstwo, przemoc oraz kapitalizm za nadmierny wyzysk. W gospodarce proponowali wielosektorowe planowanie i publiczną kontrolę państwa nad mechanizmami rynku. Dużą rolę przywiązywali do pluralizmu ideowego. Twierdzili, że inspiracją polityczną nie musi być marksizm, choć socjaldemokraci nie odcinali się od marksistowskich korzeni. Podkreślali potrzebę rozgraniczenia roli Kościoła od państwa. Dużym przełomem było jednak podkreślenie pozytywnego wpływu chrześcijaństwa w rozwoju idei socjalistycznych. Treści socjaldemokracji zostały wyrażone w ideach demokracji politycznej, gospodarczej, społecznej i międzynarodowej:

• Idea demokracji politycznej - obejmuje zespół środków i metod działania mających na celu urzeczywistnienia socjalizmu poprzez ustrojowe reformowanie kapitalizmu. Zasada demokracji miałaby być realizowana za pomocą wyborów przedstawicielskich warunkach pluralizmu politycznego w sposób tajny, wolny, równy i powszechny. Niezawisłe sądownictwo miałoby czuwać na prawem do bycia w opozycji

• Idea demokracji gospodarczej - polega na potrzebie reformy kapitalizmu w taki ustrój który będzie się kierować potrzebami ogółu, a nie zyskiem jednostki. Podstawowym celem gospodarczym powinno być dążenie do zapewnienia pełnego zatrudnienia, wzrostu produkcji i sprawiedliwego podziału dochodu i majątku. Koncepcja ta jest zbieżna z liberalną koncepcją państwa dobrobytu. Warunkiem istnienia demokracji mieszanej miałoby być współistnienie własności państwowej, grupowej i prywatnej. Realizowałyby one politykę prospołeczną. Załogi pracownicze miałyby partycypować we współrządzeniu przedsiębiorstwami.

• Idea demokracji społecznej - podkreśla znaczenie prawa do pracy, wykształcenia, wypoczynku i opieki lekarskiej. Walczy także o zniesienie wszelkich przejawów dyskryminacji

• Idea demokracji międzynarodowej - wzywa do porzucenia wszelkich form zniewolenia jednych narodów przez inne i do pozostawienia im swobody rozwoju. Akceptuje deklaracje zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych. Wolność jest warunkiem rozwoju ludzkości.

Dokumenty programowe socjaldemokracji

• Deklaracja frankfurcka z 1951 r.

• Świat współczesny - socjalistyczna perspektywa,1962 r.

• Deklaracja zasad, Sztokholm 1989 r.

• Socjaldemokracja w zmieniającym się świecie, Berlin 1992 r.

• Trzy dokumenty przyjęte w Nowym Jorku w 1996 r. - Potrzeba nowego systemu zbiorowej odpowiedzialności, Metody walki o pokój międzynarodowy, Prawa człowieka w XXI w.

• Deklaracja Kongresu Paryskiego z 1999 r.

• Platforma na rzecz rozwoju światowego, 2000 r.

5. Ewolucja socjaldemokracji po II WŚ, poszukiwanie Trzeciej Drogi

Punktem wyjścia jest tu omawiana Deklaracja frankfurcka z 1951 r. Proces odchodzenia od marksizmu został zapoczątkowany przez niemiecką SPD w latach 50 XX w. Przez lata 60 i 70 ruch socjaldemokratyczny lansował koncepcje państwa dobrobytu (welfare state). Dopiero w latach 90 okazało się, że koncepcja państwa dobrobytu zaszła za daleko i państwa zaczęły nie wytrzymywać finansowo obciążeń wynikających z utrzymywania rozwiniętej sfery socjalnej. Międzyczasie dokonały się przeobrażenia w Labour Party w Wielkiej Brytanii i w niemieckiej SPD.

Program Blair - Schroeder Europa: Trzecia Droga/Nowy Środek z 1999 r.

Był inspirowany myślą liberalną i chadecką. Zawiera on wizje zredukowania istniejącego zakresu państwa opiekuńczego. Jednostki zdaniem autorów stały się bierne i oczekują od swoich państw zbyt wiele. Deklarują oni odideologizowanie socjaldemokracji (dostrzegają zacieranie się podziału na lewice i prawice). Za dotychczasowe błędy uważają dążenie do sprawiedliwości społecznej, nie reagowanie na bierność i konformizm, wzrost kosztów pracy. Tytułowa Trzecia Droga to poszukiwanie czegoś między ideą państwa opiekuńczego a tym co głoszą liberałowie. Ścierają się tu dwa podejścia. Pierwsze postuluje państwo opiekuńcze w okrojonym zakresie. Drugie podejście przypomina, że polityka powinna być pragmatyczna.

Jeśli chodzi o ich stosunek do globalizacji są nastawieni ambiwalentnie (dostrzegają plusy i minusy). Mimo, że przepływ kapitału się umiędzynarodowił to regulacje pozostały nadal na poziomie państwowym. Postulują powołanie swoistej Rady Bezpieczeństwa Gospodarczego lub reformę Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Globalizacja może być jednak narzędziem do rozwiązania problemów będących wyzwaniami dla socjaldemokracji

6. Partie polityczne i ich wpływy

Współczesna socjaldemokracja jest jednym z najważniejszych ruchów politycznych w Europie i na świecie. Partie socjaldemokratyczne możemy podzielić na 3 grupy:

a) duże - występują w państwach gdzie zyskują poparcie ponad 30% - Wielka Brytania (Partia Pracy), Szwecja, Malta, Niemcy (SPD), Hiszpania (PSOE), Grecja, Portugalia, Norwegia

b) średnie - gdzie uzyskują w swoich państwach od 15 do 30 % - Belgia, Holandia, Francja, Japonia

c) małe - poparcie poniżej 15% np. Irlandia, Włochy, Islandia.

W latach 1945 - 2000 partie socjaldemokratyczne zyskiwały przeciętnie ok. 31% głosów, zaś co trzeci rząd był kierowany przez socjaldemokracje. Socjaldemokracja zaczęła rozwijać się także poza Europą. Obecnie na 143 partie socjaldemokratyczne 100 działa poza Starym Kontynentem.

Oddzielnym punktem analizy jest ruch socjaldemokratyczny w europejskich państwach postkomunistycznych. I tak drogi rozwoju socjaldemokracji w tych państwach szły trójtorowo:

a) transformacja partii komunistycznych w partie socjaldemokratyczne np. Bułgaria, Litwa, Polska, Węgry, Albania

b) powstanie partii socjaldemokratycznych nawiązujących do tradycji XX-lecia międzywojennego np. PPS w Polsce. Poza Czechami partie te nie odgrywają większej roli na scenie politycznej

c) powstanie nowych partii bez związków z przedwojennym ruchem socjalistycznym np. Polska (Unia Pracy), Słowenia, Węgry, Estonia.

W tych państwach partie socjaldemokratyczne uzyskiwały średnio 14% głosów.

Międzynarodowy ruch socjalistyczny jest skupiony w istniejącej od 1951 r. Międzynarodówce Socjalistycznej.

7. Czołowi przedstawiciele socjalizmu

• Wielka Brytania - T. Morus (prekursor myśli socjalistycznej), R. Owen (socjalizm osiągnięty droga reform społecznych, przechodzenie od własności prywatnej do koorpetywów), D. Ricardo, J Gray, J. Bray, S. Webb, Stowarzyszenie Fabianów (stopniowość i jednolitość procesów gospodarczych), C. Attlee, W. Beveridge,

• Francja - H. Saint-Simon (socjalizm industrialny), C. Fourier (tworzenie wspólnot wytwórczych zwanych falansterami), J. Blanc (prekursor socjalizmu demokratycznego) , P. Proudhon (socjalizm wolnościowy), G. Mollet, F. Mitterand

• Polska - W. Gutkowski, A.Schaff, L. Rzewuski, Z. Świętosławski (na emigracji utworzył Gromady Ludu Polskiego), J. Lelewel, B. Limanowski, I. Daszyński, K. Niedziałkowski (dwaj ostatni - socjalizm demokratyczny)

• Niemcy - M. Hess, F. Lassalle, L. Bretano, E. Bernstein, M. Adler, W. Brandt

• USA - H. George, E. Bellamy E. Debs, N. Thomas, M. Harrington

• Afryka - L. Sendhor, J. Nyerere

KOMUNIZM

1. Nazwa i pojęcie

Wywodzi się od łacińskiego słowa communis, czyli wspólny. Oznacza ideologię, ruchy, ideału i praktyki ustroju społecznego uznających za cel wspólnotę własności, podziału, pracy, wymiany i konsumpcji. Jest to zbiorcza nazwa obejmująca swym zakresem myśl komunistyczną, ruchy komunistyczne, a przede wszystkim partie komunistyczne i ich zwolenników. Wyraz „komunizm” po raz pierwszy pojawił się w czasopiśmie R. Owena New Moral World w 1840 r. Pierwsze zastosowanie tego słowa miało na celu przeciwstawianie ustroju kapitalistycznego ustrojowi komunistycznemu. Z jednej strony ruch ten domagał się zniesienie tego co jest fundamentem kapitalizmu (własność prywatna, różnic pomiędzy miastem a wsią), zaś z drugiej postulował wprowadzenie uspołecznionych środków produkcji i ustanowienia egalitarnego społeczeństwa zorganizowanego na wzór wspólnoty. Pierwszą, istotną próbą wprowadzenia w życie ideałów komunistycznych było utworzenie Komuny Paryskiej w 1871 r. Jeśli chodzi o samo słowo komunista po raz pierwszy pojawiło się ono w protokole synodu arian polskich w 1568 r., na określenie Braci Morawskich (Comuniści Morawcy). Komunizm zachowuje w zasadzie te same cechy co socjalizm z tym, że wyraża je w sposób dużo bardziej radykalny. Ideologię komunistyczną możemy dzielić na różne nurty:

- komunizm marksistowski - komunizm utopijny

- komunizm niemarksistowski - komunizm naukowy

- komunizm pełny - komunizm wojenny

- komunizm częściowy - komunizm pokojowy

- komunizm rewolucyjny

- komunizm reformistyczny

2. Źródła i rozwój, komunizm współczesny

Narodziny koncepcji Marksa i Engelsa sprawiły, że komunizm w swoich twierdzeniach zaczął oddalać się od socjalizmu. Historia komunizmu współczesnego w zasadzie rozpoczyna się od powstania koncepcji tych dwóch panów. Współczesny komunizm rozwijał się w 4 fazach:

• Okres pierwszy - 1848 - 1914 - wtedy uformowały się i rozwijały koncepcje Marksa i Engelsa. Był to marksizm.

• Okres drugi - 1917 - 1922 - jest tożsamy z myślą i praktyką komunistyczną Lenina. Był to leninizm.

• Okres trzeci - 1924 - 1956 - okres dyktatury Stalina. Stalinizm

• Okres czwarty - 1956 - 1990 - okres destalinizacji i dekomunizacji (szczególnie po 1990 r.)

Główne źródła komunizmu powstały w pierwszym etapie jego rozwoju. Były to ostre konflikty społeczne na linii klasa posiadająca - proletariat. W tym czasie pojawiły się trzy źródła myślowe komunizmu marksistowskiego: niemiecka filozofia klasyczna (Hegel, Marks), angielska ekonomia polityczna (Smith, Ricardo) i francuski socjalizm utopijny (Saint-Simon). To w tym czasie dowiedziono, że zysk kapitalisty pochodzi z wyzysku robotnika. Drugi okres rozwoju komunizmu cechuje pewna złożoność. Pierwsza dekada XX w. przyniosła rozłam w ruchu komunistycznym na ruch wierny ideałom Marksa i na rewizjonistyczny ruch Bernsteina, którego ucieleśnieniem była socjaldemokracja niemiecka. Na szczęście dla komunizmu marksistowskiego (niekoniecznie dla nas) pojawił się Lenin, który wyrósł na lidera komunistów rosyjskich i doprowadził do zwycięstwa komunizmu w Rosji w wyniku Rewolucji Październikowej w 1917 r. Kolejny okres to lata przypadające na dyktaturę Stalina. Jego poglądy stanowiły zlepek dogmatów, których nazywał maksizmem-leninizmem. Ochoczo zwalczał swoich przeciwników, zaś jego poglądy i metody budziły sprzeciw wśród samych komunistów. Dzięki III Międzynarodówce Stalin próbował z różnym skutkiem zaprowadzać komunizm na całym świecie. Okres czwarty ewolucji komunizmu rozpoczął się po śmierci Stalina. Przełomowe znaczenie miały dokumenty przedstawione przez Chruszczowa podczas XXII Zjazdu KPZR. Poszczególni przywódcy ZSRR stopniowo zaczęli przestawać wierzyć w komunizm, a zupełny rozwód z tą ideologią wziął M. Gorbaczow, który przeszedł na grunt myśli socjaldemokratycznej. Lata 70 zapoczątkowały w Europie Zachodniej narodzenie się innego, alternatywnego nurtu komunistycznego, zwanego eurokomunizmem, ale o tym w dalszej części skryptu.

3. Idee komunizmu

Jak już zostało wspomniane komunizm tworzy podobne idee jak socjalizm z tą jednak różnicą, że komunizm jest bardziej radykalny.

Wspólnota

Jest przewodnią myślą komunizmu i wyraża sens wspólnych interesów kolektywu. Kolektywizm sprzągł się z komunizmem dopiero w 1869 r. Komunistyczny kolektywizm to przeciwieństwo liberalnego indywidualizmu. Skłania on ludzi do dobrowolnego, harmonijnego współżycia i współpracy w zespole. Wspólnota komunistyczna w swym wymiarze powinna obejmować własność, pracę, konsumpcje, wymianę. Kolektywy mogły mieć rożny zasięg; największym dla nich zagrożeniem był jednak nacjonalizm.

Człowiek

Najpełniej został scharakteryzowany w marksizmie. Marks wyodrębnił go z przyrody, tworząc filozofie istoty całego gatunku ludzkiego. Wyróżnił w niej treści stałe i zmienne. Kluczowe znaczenie dla człowieka ma jego świadomość, a wpływ na człowieczeństwo ludzi ma praca. Człowiek jest istotą społeczną, gdyż głównym czynnikiem tworzącym istotę gatunkową człowieka jest społeczeństwo (wspólnota). Człowiek musi ustępować wspólnocie, ludzkości.

Równość

Jest przyjmowana za warunek wspólnoty we wszystkich przejawach. Komunizm wywodzi równość z przynależności ludzi do jednego gatunku. Założenie o równości ludzi i możliwości traktowania jest przyjmowane a priori, bez sprawdzania czy ma to uzasadnienie w rzeczywistości. Komunizm jest rzecznikiem skrajnego egalitaryzmu.

Sprawiedliwość

Jest wyrażona w sztandarowym haśle „każdemu według potrzeb, od każdego podług jego talentów”. Komunistyczne hasło sprawiedliwości jest uważane za najbardziej humanitarne i zarazem najtrudniejsze do realizacji.

Wolność

W komunizmie nie oznacza możliwości działania bez ograniczeń. Komunizm dostrzega istotę wolności w zrozumieniu konieczności przyrodniczych i społecznych. Uwalnianie człowieka od tych ograniczeń pozwala mu na poszerzanie granic wolności. Jeśli chodzi uzależnienia społeczne zdaniem komunistów ograniczeniem jest kapitalistyczna gospodarka wolnorynkowa. Realizacja hasła uwolnienia człowieka od „ślepych sił” gospodarki wolnorynkowej jest warunkiem komunistycznej wolności pozytywnej. To uzależnienie człowieka jest przejawem jego wyobcowania, alienacji. Komunistyczna koncepcja wolności jest całkowicie sprzeczna z koncepcją wolności jednostki rozwiniętej w liberalizmie.

Gospodarka

Koncentruje się na dwóch zagadnieniach: znoszeniem gospodarki wolnorynkowej i wprowadzaniem na jej miejsce gospodarki komunistycznej. Wolny rynek jest postrzegany przez komunistów jako kłębowisko indywidualnych interesów, które uniemożliwiają realizacje wolności gatunkowej. Komunistyczny model gospodarki opiera się na pełnym uspołecznieniu własności i planowaniu gospodarczym w zakresie pracy, wymiany czy konsumpcji. Gospodarka jest więc podporządkowana polityce i kontrolowana przez rozbudowaną administracje.

Państwo

Miało być one tworem przejściowym służącym jako środek do realizacji celów komunistycznych, które po zbudowaniu społeczeństwa komunistycznego straciło by rację bytu. Państwo jest zdaniem komunistów narzędziem politycznym klas posiadających i generuje konflikty klasowe. Istnienie państwa jest dopuszczalne tylko w sytuacji gdy komunizm istnieje na części globu i służy jako obrona przed agresją zewnętrzną.

Prawo

Marksiści definiują prawo jako normatywne odzwierciedlenie konfliktów klasowych. W sytuacji utworzenie bezpaństwowego społeczeństwa wolnego od konfliktów klasowych normy prawne miałyby być zastąpione przez normy moralne. Oceniają prawo jako przejściowe zło konieczne, które będzie istnieć tak długo jak istnieją konflikty społeczne.

Zmiany

Muszą mieć one charakter radykalny a więc i rewolucyjny. Rewolucja ma być dogłębną zmianą ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego. Sygnałem do zmian miałaby być rewolucja polityczna, która doprowadziła by do rewolucji ekonomicznej zmieniającej stosunki własności. Obie te rewolucje stwarzały szansę na dokonanie rewolucji społecznej. Komuniści dopuszczają każdą formę rewolucji zarówno pokojową jak i krwawą.

4. Materializm dialektyczny i historyczny podstawą filozoficzną komunizmu

Materializm dialektyczny

Zdaniem marksizmu materia jest jedynym realnym bytem charakteryzującym się obiektywnością istnienia. Znajduje ona swoje odzwierciedlenie w świadomości człowieka w funkcjach jego mózgu. Związek świadomości z materią wyraża hasło, że „byt określa świadomość”. Podstawy materializmu dialektycznego określa zasada powszechnego związku i wzajemnego oddziaływania rzeczy i zjawisk. Sposobem istnienia materii jest wg marksistów ruch, który przejawia się w zmianach materii. Na zasadzie sprzeczności następuje przechodzenie od tego co stare do tego co nowe i od tego co proste do tego co złożone

Materializm historyczny

To zastosowanie zasad materializmu dialektycznego do życia społecznego. Ukazuje związki bytu społecznego i świadomości społecznej z życiem duchowym społeczeństwa. Sedno materializmu historycznego kreuje zasada związku wzajemnego bazy społecznej (ekonomii) z nadbudową społeczną (religia, kultura, prawo, sztuka). Zasada związku bazy i nadbudowy wskazuje, że źródła myśli społeczno-politycznej tkwią przede wszystkim w materialnych warunkach życia społeczeństwa. Pierwszorzędnym czynnikiem decydującym o jej treści jest sposób produkcji dóbr materialnych. Zmiany w sposobie produkcji rozpoczynają się zwykle od zmian w siłach wytwórczych, a te z kolei od zmiany narzędzi pracy. Sprzeczności między starymi a nowymi stosunkami społecznymi są podłożem rewolucji społecznych. Ani feudalizm, ani kapitalizm nie były w stanie dokonać uzgodnienia stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych, jednak marksiści uważają, że komunizm jest w stanie to zrobić. Najwyższym przejawem walki klasowej jest głęboki i krwawy przewrót będący rewolucją społeczną. Pochód rewolucje w dziejach miała zakończyć rewolucja socjalistyczna, reprezentująca interesy wszystkich klas a może i całej ludzkości. Błędnie marksiści uważali, iż taka rewolucja socjalistyczna jest możliwa tylko w państwach gdzie system kapitalistyczny jest wysoko rozwinięty (Europa Zachodnia, USA).

5. Leninizm

Co by o nim nie mówić był wybitnym człowiekiem i rewolucjonistą. Jego myśl możemy sprowadzić do kilku najważniejszych punktów:

• W stosunku do marksizmu Lenin uważał się za czystego marksistę. Walczył o czystość marksizmu z rosyjskimi reformistami jednocześnie rozwijając go na własny użytek. Jego innowacje to: partia komunistyczna nowego typu, sojusz chłopstwa z proletariatem, dyktatura proletariatu, rewolucja socjalistyczna

• Kwestię narodową uznawał za ważny czynnik mobilizujący rewolucyjne masy. Głosząc hasło prawa do samostanowienia, jednocześnie uznawał je za rozwiązanie tymczasowe, gdyż jego celem było zlanie narodów.

• Uważał, że wojna sprzyja rewolucji, a co więcej dopuszczał możliwość wojen rewolucyjnych.

• Rewolucje socjalistyczną uważał za niezbędny warunek do utworzenia komunizmu.

• Państwo dyktatury proletariatu miało służyć dwóm celom: zburzeniu kapitalizmu i zastąpieniem go tymczasowym państwem socjalistycznym

6.Maoizm

Twórcą tego nurtu był najwybitniejszy chiński komunista Mao Tse-tung. Maoizm wspiera się na poszukiwaniach narodowych dróg do komunizmu. Mimo, że obficie posługiwał się marksizmem w wielu aspektach był daleki od europejskich wzorów komunizmu. Uważał, że sprzeczności mają zasięg uniwersalny i będą istnieć nawet po utworzeniu społeczeństwa komunistycznego, zalecał więc poszukiwanie sprzeczności głównej. W każdej sprzeczności należało doszukiwać się przeciwieństw określających jej istotę lecz różne sprzeczności potrzebują różnych rozwiązań. Maoizm opierał swoje poparcie nie na poruszaniu kwestii robotniczej lecz chłopskiej. Mao gloryfikował chłopów i to ich uważał za główną siłę gospodarczą państwa. Jednym z instrumentów maoizmu była teoria wojny ludowej, która obejmowała różne formy walki. Tak więc budowa socjalizmu miała opierać się na sile zmilitaryzowanych chłopów. Mao głosi potrzebę permanentnej rewolucji w obliczu ciągłych sprzeczności społecznych. W sprawach politycznych uważał, że polityka ma prymat nad innymi dziedzinami życia, zaś sama istota sprawowania władzy sprowadzała się do kultu jego osoby. W sprawach gospodarczych Przewodniczący uważał chłopów za główny motor rozwoju gospodarczego. Ponadto Mao twierdził, iż wzrost wiedzy człowieka powoduje jego degeneracje moralną. Maoizm został zarzucony przez następcę Mao - Deng Xiaopinga

7. Eurokomunizm

Wyrósł w Europie Zachodniej lat 60 i 70 XX w. pod wpływem poglądów włoskich komunistów A. Labrioli i A. Gramsci. W wyniku interwencji radzieckiej w Czechosłowacji w 1968 r. i wprowadzeniu doktryny Breżniewa, komuniści europejscy odmówili posłuszeństwa dyrektywom radzieckim, zaś w 1974 odrzucili marksizm-leninizm. Doktryna eurokomunizmu zawiera krytykę radzieckich sposobów realizacji komunizmu ale i odrzucał podstawowe dogmaty marksizmu. Rezygnował z hasła walki klas i dyktatury proletariatu. Postulował solidarność wszystkich klas społecznych, poszanowanie konstytucyjnych praw i wolności obywatelskich, rozdział Kościoła od państwa i pluralizm polityczny i światopoglądowy. W gospodarce przystawali na wielosektorową gospodarkę wolnorynkową porzucając myśl o jej całkowitym upaństwowieniu. Czołowymi przedstawicielami eurokomunizmu byli E. Berlinguer, G. Marchais i S. Carillo. Idee eurokomunizmu były zbliżone do idei socjaldemokracji.

8. Ruch komunistyczny po 1989 r.

Po upadku komunizmu w ZSRR i w Europie Środkowo-Wschodniej partie komunistyczne zareagowały na 3 sposoby:

a) partie komunistyczne na Zachodzie odebrały upadek komunizmu jako fiasko całej koncepcji. Doprowadziło to do ich transformacji w stronę socjaldemokracji lecz w dalszym ciągu nie przyjmowały one ram socjaldemokracji

Z partii komunistycznych wyłoniły się nie komunistyczne partie lewicowe - Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii, ze Szwedzkiej Partii Komunistycznej -> Partia Lewicy, Fińska Partia Komunistyczna -> Fińska Partia Lewicy Demokratycznej.

b) część partii komunistycznych zdecydowała się na powrót do korzeni (marksizm) oczyszczając komunizm z leninizmu i stalinizmu np. Komunistyczna Partia Grecji, Włoscy Zreformowani Komuniści, Francuska Partia Komunistyczna

c) dla części partii jak np. Komunistyczna Partia Niemiec upadek komunizmu niczego nie zmienił. Głównym hasłem w dalszym ciągu jest walka klas. Swoją tożsamość niewiele zmieniły także takie partie jak Komunistyczna Partia Rosji i Komunistyczna Partia Białorusi.

9. Główni przedstawiciele komunizmu

• Francja - Komunizm utopijny: J. Meslier, G. de Mably, Morelly, F. Babeuf, F. Buonarotti, po Rewolucji Francuskiej: E. Cabet, L. Blanqui.

• Niemcy: W. Weitling, K. Marks, F. Engels, E. Bloch, K. Korsch, M. Horkheimer (twórca szkoły frankfurckiej), H. Marcuse, E. Fromm

• Rosja: A. Radiszczew, A. Hercen, J. Plechanow, Lenin, Stalin, L. Trocki, N. Chruszczow

• Polska: L. Królikowski, L. Waryński, L. Krzywicki, R. Luksemburg

• Włochy: A. Gramsci, A. Labriola

• USA: H. Aptheker, E. Browder

• Inni: Mao, E. „Che” Guevara, F. Castro, S. Allende, A. Toure, F. Nkrumah (twórca komunizmu afrykańskiego)

ANARCHIZM

1. Nazwa i pojęcie

Nazwa anarchizm ma swój źródłosłów greckich słowach an i arkhe co dosłownie oznacza brak rządu lub rządzących. Ojcem anarchizmu był Prudhon, który jako pierwszy użył tej nazwy w znaczeniu pozytywnym, czyli głosząc postulat zniesienia państwa i bezpaństwowego społeczeństwa. Anarchizm nigdy nie był ruchem jednolitym. Jego symbolem jest czarny sztandar. Wyróżniamy 4 główne nurty anarchizmu:

• Indywidualistyczny - zwany jest również anarchoindywidualizmem. Dąży do pełnej, absolutnej wolności jednostki ludzkiej unikającej podporządkowania grupowym formom współżycia. Czerpie swoje źródła z nurtów myślowych gloryfikujących egoizm, egocentryzm, indywidualizm, atomizm. Jego twórcą byli. W. Godwin, M. Stirner i P. Prudhon. Godwin opowiadał się za anarchią jako stanem permanentnego chaosu, który rozwijałby indywidualność człowieka. Anarchia miałaby burzyć przejawy państwowego i społecznego zniewolenia jednostki i zapewniać pełne uspołecznienie własności, ograniczenie pracy. Jednostki miałyby kierować się utylitaryzmem. Stirner twierdził, że realnym bytem jest jednostka ludzka obdarzona pełną autonomią w celu egocentrycznego poszukiwania egoistycznych wartości. To co zniewalało jednostkę to takie konstrukcje jak Bóg, religia, naród, państwo, społeczeństwo, rodzina. Prudhon uważa, iż wolność stanowi jedyną możliwą formę społeczeństwa. Sprawiedliwość stosunków społecznych miała zapewniać umowa, która miała wyprzeć przymus państwowy i wprowadzić wolność oraz równość. Marzył o społeczeństwie mutualistycznym. Proponował wymianę bezpieniężną. Opowiadał się za pokojową drogą krzewienia anarchizmu. Do koncepcji anarchizmu indywidualistycznego nawiązywali przedstawiciele Nowej Lewicy w latach 60 XX w.

• Kolektywistyczny - zwany również anarchokolektywizmem za główną wartość uznaje wolność ale uważa że może być ona w pełni zrealizowana w kolektywach społecznych. Jest on doktryną solidaryzmu i altruizmu. Tutaj państwo i społeczeństwo, a ściśle mówiąc kolektywy jawią się jako wspólne dobro jednostek dzięki którym mogą realizować one swoją wolność. Głównym ideologiem tego nurtu był M. Bakunin. Był on w wiecznym sporze z Marksem. Krytykował wszelkie państwo i tworzone przezeń prawa jako sztuczne instytucje przemocy. Uważał, że każde państwo jest wrogiem wolności. Pragnął wolności absolutnej niczym nie ograniczonej. Można ją osiągnąć jego zdaniem poprzez dobrowolne podporządkowanie siebie kolektywowi. Taką możliwość upatrywał oczywiście w środowisku bezpaństwowym. Taka forma społeczeństwa miała być luźnym związkiem kolektywów robotniczych w mieście i zrzeszeń chłopskich na wsi. Odrzucał formę własności prywatnej i dziedziczenie. Przewidywał uspołecznienie środków produkcji i równość przy podziale dóbr. Więzi społeczne miałyby być przesiąknięte solidarnością.

• Komunistyczny - inaczej anarchokomunizm także za najwyższą wolność uznaje wolność. W odróżnieniu od pierwszego typu anarchizmu a zgodnie z anarchokolektywizmem upatruje tej wolności w społeczeństwie zorganizowanym w kolektyw. To co go różni od anarchokolektywizmu to fakt, że dopuszcza istnienie tylko jednego kolektywu, swoistej wspólnoty. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był P. Kropotkin, który upatrywał absolutną wolność jednostki w połączeniu z zasadą komunizmu ekonomicznego. Postulował konieczność zniesienia instytucji państwa i natychmiastowego przejścia do komunistycznego społeczeństwa anarchistycznego. Podkreślał jednak, że przejście to musi być przygotowane pod względem militarnym i propagandowym. Za główny czynnik rozwoju społecznego uznawał wzajemną pomoc. Będąc przeciwnikiem walki klas przez co popadł w konflikt z Leninem. Ze względu na swoje arystokratyczne pochodzenie był zwany księciem anarchistów.

• Syndykalistyczny - nawiązywał zarówno do myśli anarchistycznej jak i socjalistycznej. Opowiadał się za zniesieniem państwa, nie opowiadał się jednak za zniesieniem władzy. Postuluje istnienie władzy syndykatów i nie akceptuje absolutnej wolności jednostki. Władza powinna być ograniczona do administrowania co miałoby być czymś prostym. Zbliża go to komunistycznych wyobrażeń władzy. Zaczął się on rozwijać w XIX w. jednak jego rozwój przypada na pierwsze ćwierćwiecze XX w. W syndykatach upatrywali siłę zdolną do przeobrażenia kapitalizmu w socjalizm. Ojczyzną tego typu anarchizmu była Francja. Za prekursora anarchosyndykalizmu uznawany jest F. Pelloutier. Głównym jednak interpretatorem poglądów anarchosyndykalizmu był G. Sorel. Syndykatom przypisywał rolę podstawowej, wielofunkcyjnej organizacji robotniczej, zdolnej do wyzwolenia robotników spod wpływów burżuazji i inteligencji. Syndykaty miały przeobrazić kapitalizm w socjalizm. Aby tego dokonać robotnicy mieli działać pod wpływem inspiracji mitem strajku powszechnego. Temu typowi anarchizmu często zarzucano przecenianie zdolności politycznych proletariatu, irracjonalizm, gloryfikowanie przemocy i woluntaryzm.

2. Idee i wartości anarchizmu

Człowiek

Ukazywany jest w świetle ciągłej walki dobra ze złem. Dominuje jednak opinia że człowiek jest z natury dobry, a to że człowiek jest czasem zły wynika z zewnętrznych uwarunkowań jego życia. Człowiek-anarchista nigdy nie chce być żołnierzem, władcą lub księdzem. Dostrzegają potrzebę pracy i chcieliby to robić w duchu przypominającym twórczość artystyczną. Często bardziej polegają na emocjach niż na rozumie. Są wyczuleni na punkcie szacunku dla godności człowieka.

Władza

Nie może być zredukowana do krytyki władzy państwowej. Anarchizm zawsze krytykuje i odrzuca państwo oraz rząd. Zarzuca państwu sztuczność, przymusowość i hierarchiczność. Anarchiści odrzucają także rządy demokratyczne bowiem ukazują sprzeczność w tym, że nie możliwe jest by wyborcy dobrowolnie godzili się na rządy oligarchii jaką jest każdy rząd demokratyczny. Wrogo także odnosi się do polityków, partii i prawa. Z nieufnością odnosi się do religii i Kościoła, ale także posiada negatywne nastawienie do historii i tradycji. Wiąże genezę państwa z ambicjami ludzi władczych, a nie z jego historycznym charakterem.

Wolność

Jest ideą przewodnią anarchizmu, jest otoczona kultem i czcią. Domaga się pełni wolności dla swobodnego wyboru celów kreatywnego działania jednostek ludzkich. Pełna wolność czyni ludzi panami swojego losu w pełni za niego odpowiedzialnymi. Dąży do syntezy wolności pozytywnej i negatywnej. Anarchizm staje jednak przed dylematem pogodzenia wolności jednostki ludzkiej z wymogami życia społecznego.

Społeczeństwo

Wg anarchizmu istnieje naturalna harmonia między człowiekiem a przyrodą, której część podporządkowana jej prawom stanowi społeczeństwo. Podstawowa zasada anarchizmu to dobrowolność w powoływaniu wszelkich organizacji tworzących ramy społeczeństwa. Zasada ta jest akceptowane przez wszystkie nurty anarchizmu za wyjątkiem indywidualistycznego, który ma doń stosunek obojętny. Dopuszcza istnienie takich organizacji, które miałyby zapewnić obronę przed zagrożeniami mogącymi zakłócić wolność jednostek ludzkich.

Równość

Jest powiązana ściśle z ideą sprawiedliwości. Traktuje on ludzi na ogół jako równych sobie. O ile anarchoindywidualizm dostrzega potrzebę równości formalnej o tyle pozostałe nurty postulują także równość materialną. Idee równości i sprawiedliwości przyświecają modelowaniu wzoru gospodarki, w którym zasady podziału dóbr odgrywają większą rolę niż sprawy właściwej organizacji produkcji.

Zmiany

Obejmują szerokie spektrum działań i strategii zarówno reformistycznych jak i rewolucyjnych z użyciem przemocy lub pokojowych, zorganizowanych lub spontanicznych. Odróżnia się przemoc, która jest aprobowana od siły. Przeciwstawiali ją sile państwa narzucającego ludziom zło i niesprawiedliwość. Anarchiści wyżej stawiali czyn od słowa (ich ofiarami padali liczni politycy w XIX i XX w.)

3. Anarchizm współczesny

Po II WŚ i po rewolucji kulturalnej lat 60 możemy zaobserwować odnowienie się anarchizmu. Zasadniczym problemem jest dla niego obecnie stosunek do rosnącego w siłę liberalizmu i słabnącego komunizmu. Wolność i równość są nadal uważane za wartości komplementarne, zaś odrzucają idee postępu społecznego. Współczesny anarchizm dostrzega potrzebę zorganizowania się na zasadzie dobrowolności. Miałyby one rozwiązywać problem pracy i własności. Problem własności ich zdaniem powinien zostać uregulowany na zasadzie uzasadnionej potrzeby do posiadania czegoś. Z niechęcią odnoszą się do wojny choć z reguły nie są pacyfistami. Dopuszczają stosowanie przemocy o ile prowadzi ona jako środek do realizacji ich anarchistycznych celów. Mimo, że nadal cechuje ich ateizm to jednak ich stosunek do wiary jest obecnie dużo bardziej zróżnicowany (wiara jest indywidualną sprawą każdego człowieka). Główne współczesne organizacje anarchistyczne to: Lewica Proletariacka, Ruch 22 lipca, Grupa Baader-Meinhoff, Międzynarodowa Federacja Anarchistyczna. Z ruchami anarchistycznymi często powiązane są ruchy feministyczne, ekologiczne i pacyfistyczne.

4. Trockizm

Pochodzi od L. Trockiego, działacza komunistycznego, który w wyniku przegrania walki o władze ze Stalinem musiał emigrować z ZSRR. Swoje poglądy zawarł w autobiografii „Moje życie”, w której zawarł swoją drogę poszukiwań nowej wizji świata. Stworzył teorie permanentnej rewolucji, która musi zwyciężyć w wielu krajach. Jej wymiary:

• Tzw. „w szeroko” - aspekt geograficzny, nawiązanie do Marksa, rewolucja w wielu krajach, eksport rewolucji, opartej o masy robotników (brał pod uwagę, że świadomość chłopów i robotników nie przystają do stawianych im zadań). Miała ona mieć zasięg ogólnoświatowy

• Tzw. „w głąb” - rewolucja ma się rozpocząć od ostrego startu, a sama jest procesem narastających wstrząsów, długotrwałych zmian, budowa nowego społeczeństwa nie jest uwarunkowana stabilizacją struktur politycznych.

Trocki był twórcą IV Międzynarodówki Komunistycznej, został zabity przez KGB w Meksyku w 1940 r.

NOWA LEWICA I KONTRKULTURA

Prąd ten zaczął się we wczesnych latach sześćdziesiątych w południowych stanach Ameryki od walki w obronie praw obywatelskich ludności murzyńskiej. Obok haseł równości rasowej pojawiały się nowe, często wzajemnie wykluczające się i sprzeczne. Stawiano też żądania reorganizacji przestarzałego i niedemokratycznego systemu kształcenia w szkołach średnich i wyższych, równouprawnienia płac (ruch wyzwolenia kobiet) wyzwolenia mniejszości seksualnych, (homoseksualistów) ochrony środowiska naturalnego, zlikwidowania nędzy i przejęcia przez państwo odpowiedzialności za zapewnienie minimum socjalnego wszystkim obywatelom, obrony konsumentów przed wyzyskiem i machinacji wielkich korporacji; idei rozbrojenia pokoju powszechnego, pełnej wolności słowa, wyznania, sposobu życia, partycypacji obywateli w decyzjach politycznych na wszystkich szczeblach i we wszystkich ośrodkach władzy.

Program

Ma przede wszystkim charakter terapeutyczny zmieniamy siebie i zmieniamy świat w samym działaniu, podczas gdy stara lewica uznawała zdecydowany prymat teorii nad praktyką. O ile dla starych centrum ruchu stanowiła hierarchiczna partia, tu mamy do czynienia ze wspólnotą wolnych i poszukujących jednostek. Dominuje pluralizm i wielotorowość działań. Rewolucja jest pojęta jako droga, polityka schodzi na drugi plan, ustępując miejsca psychoterapii, sztuce, muzyce. Jeżeli wśród ideologów Nowej Lewicy pojawiał się jakiś ideał polityczny, bliższy był tradycji radykalnie demokratycznej i anarchistycznej.

Kontrkultura proponuje doktrynę radykalnej podmiotowości „ja”. W tej wizji wytęsknione, wymarzone „ja” ma być sterem tak w życiu publicznym, jak i w prywatnym i zawodowym. Powinienem żyć i być w zgodzie z samym sobą, podporządkować się tym wartościom tym normom, które uważam za zgodne ze swoim „ja”, które wypływają z mego własnego nakazu, instynktu, impulsu. Doskonała podmiotowość doskonała samotność.

Postulaty Kontrkultury

Wezwanie by każda jednostka rozwijała i szukała własnych środków wyrazu w sztuce i w pracy w rzeźbie i ogrodnictwie i innych dziedzinach stanowią pole działania wyobraźni a także tezę, że narkotyki są środkami wyzwalającymi umysł i ciało dają inspirację do nowych poczynań

Celem jest wyzwolenie osoby ludzkiej, problem jest nie alienacja w sensie marksowskim, obcość robotnika wobec własnych produktów, lecz alienacja dająca uśpienie czy zabicie naturalnej, ludzkiej wrażliwości.

Idea ruchu znajdowała swój wyraz w stroju, sposobie bycia, w piosenkach, wierszach, w ulicznych napisach, każdemu człowiekowi dana jest nieograniczona moc tworzenia, wyobraźnia, spontaniczność. Dobry człowiek (Abraham Maslow) to ktoś, kto jest odpowiedzialny za siebie i swój rozwój, człowiek oświecony, samo realizujący się. Nowa Lewica i kontrkultura wzywały przede wszystkim do przemiany siebie. W stylu myślenia i życia młodzi radykałowie byli zdecydowanymi personalistami kładąc nacisk na otwartość i bliskość kontaktów międzyludzkich.

C. Reich Zieleni się Ameryka uprawiał filozofię dżinsów. Swoboda noszenia się, uczesania, makijażu pozwala wyrazić uczucia danej chwili. Nie bez znaczenia jest to, co zewnątrz, pozwala na zamanifestowanie swojej odrębności. Uczy tolerancji wobec dziwactw i nowości. Potrzebni są ludzie, z którymi będziemy mogli dzielić się swoimi uczuciami i przeżyciami. «Razem» oznacza, stosunki między ludźmi, którzy uważają się za członków tego samego gatunku, są związani ze sobą i z całą przyrodą. Być sobą to otworzyć się na spontaniczność, kreatywność, to, co w każdy niepowtarzalne emocje, podświadomość.

H. Mercuse Eros i cywilizacja najwybitniejszy prorok Nowej Lewicy pisał, że w epoce dostatku represyjna kultura jest już przeżytkiem. Ograniczone i krępowane dotąd instynkty można teraz wyzwolić, niemiłą pracę zredukować do minimum i pozwolić na to, by wolny czas stał się treścią tycia. Wyzwolony Eros ma stworzyć liberalną cywilizację opartą na przyjemności. Nie będzie, trzeba dodatkowych bodźców do pracy, gdyż sama praca będzie swobodną grą ludzkich uzdolnień.

Na gruncie nauk społecznych sięgano do marksizmu, syndykalizmu (3 x M - Mao Tse-Tung, Marks, Mercuse). Hasło powiązania wartości człowieka ze sztuką. Nawoływano by nie bać się własnego ja. Człowiek jest z natury dobry. Ten, kto ma zapewnione potrzeby kieruje się prawdą, dobrem, pięknem i sprawiedliwością.

• Zabezpieczenie potrzeb podstawowych

• Uzewnętrznienie dobrych cech człowieka

Koncepcja człowieka jednowymiarowego - w jej miejsce proponuje człowieka wielowymiarowego.

Człowiek jednowymiarowy - możemy dostrzec wiele elementów systemu represyjnego w cywilizacji przemysłowej. Uwaga przeciętnego obywatela jest skierowana ku potrzebom agresywnym - irracjonalne, sztuczne. Mają one na celu osłabienie krytyki systemu. Kreowanie ich narzuca wygodną niewolę. System sztucznych potrzeb łączy człowieka w ramach cywilizacji regresywnej. Zniewolenie wyraża się w tym, że człowiek nie jest w stanie określić obiektywnie swoich potrzeb. Fałszywa świadomość jednostki. Człowiek, jednowymiarowa jednostka ukształtowana przez system represyjny. Pojmowanie społeczeństwa jako zbioru jednostek, które myślą jednakowo i posiadają jednakowe potrzeby. Potrzeby człowieka, jakie nabrały charakteru zinstytucjonalizowanego opierają się na katalogu imputowanych potrzeb. Potrzeby te są nienaturalne i sztuczne, należą do świata fikcji, człowiek podporządkowuje się ocenom narzuconym przez społeczeństwo i rozbudowaną reklamę.

FASZYZM

1. Nazwa i pojęcie

• 1892 r. - fasci, zrewoltowane ugrupowania sycylijskie, od 1917 r. włoskie grupy obrony kraju

• początkowo faszyzm był bardziej metodą zdobywania władzy niż ideologią

• po II WŚ był kojarzony z okrucieństwem, terrorem i ludobójstwem

• w 1935 r. powstała Międzynarodówka Faszystowska

Faszyzm to połączenie wyrwanych z całości elementów socjalizmu, syndykalizmu, nacjonalizmu, rasizmu i konserwatyzmu tworzących nową jakość. Przyznaje prymat wspólnocie narodowej i rasowej w ramach państwa nad jednostką ludzką. Mobilizuje masy pod dyktando wodza. Odwoływał się do silnego aparatu wojskowego i policyjnego; nie do siły ekonomicznej.

Faszyzm dzieli się na: (kryterium jest tu stosunek do rasy)

• włoski - brak nacjonalizmu w tradycji ludowej; brak obozów zagłady; pozytywny stosunek do Kościoła (oczekiwał poparcia); mała liczba więźniów politycznych

• niemiecki - hitleryzm, nazizm

Ruchy faszystowskie

• Włoskie Związki Walki

• NSDAP

• Narodowa Partia Faszystowska

• Falanga, Żelazna Gwardia, Strzałokrzyżowcy, lappiści, ONR (Polska)

Przyczyny powstania ruchów faszystowskich

- kryzys gospodarczy

- wielkoobszarnicze gospodarstwa rolne

- upadek wartości moralnych

- kryzys parlamentaryzmu

- doświadczenia I WŚ

- ambicje narodowe, żądze odwetu

- osłabienie (wręcz kryzys) demokracji

Interpretacje faszyzmu

• Specyfikujące - podkreślają niepowtarzalne cechy krajowych odmian faszyzmu

• Generalizujące - poszukują cech wspólnych dla poszczególnych krajowych odmian faszyzmu

a) Marksistowska interpretacja faszyzmu

Wskazuje głównie na 2 aspekty:

- stosunek kapitalizm <-> faszyzm

- siły społeczne, które przyczyniły się do jego rozwoju

Faszyzm był produktem wewnętrznych przeobrażeń europejskiego kapitalizmu. Brak jednak jest konsensusu wśród samych marksistów co do właściwej drogi tych przeobrażeń. Dostrzec można także brak wspólnego głosu na temat wpływu i roli sił społecznych na rozwój faszyzmu.

b) Liberalna interpretacja faszyzmu

- faszyzm jest formą totalitaryzmu (H. Arendt)

- faszyzm był wynikiem imperializmu, upadku społecznej struktury klasowej, atomizacji grup społecznych

- w faszyzmie przeceniano role struktur społecznych

c) Historyczna interpretacja faszyzmu

Dotyczy głównie nazizmu. Niemcy były szczególnie podatne na rozwój faszyzmu, głównie ze względu na swoją tradycje kulturową.

d) Etniczna interpretacja faszyzmu

Była wynikiem kryzysu moralności i religii w cywilizacji Zachodu. Faszyzm uderzył w wolność jednostki i pogłębiał tezę o śmierci Boga.

e) Psychologiczna interpretacja faszyzmu

Podkreśla specyficzne, autorytarne cechy psychiki faszystów

f) Socjologiczna interpretacja faszyzmu

Istota faszyzmu tkwi w gwałtownym przejściu od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa industrialnego

g) Politologiczna interpretacja faszyzmu

Upatruje popularność faszyzmu w kryzysie demokracji. Powstaje nowa forma tyranii. Jej istota jest polityczna.

ANTYIDEE FASZYZMU

Faszyzm nie tworzył własnej ideologii lecz negował inne. Robił to poprzez propagandę która była w przewadze nad ideologią.

Antyidee

• Antyliberalizm - liberalizm jest postrzegany jako przestarzały i błędny

• Antyintelektualizm - faszyzm był przeciwstawny racjonalizmowi, kierował się intuicją, czynem, wiarą i uczuciem

• Antyindywidualizm - działania jednostki muszą być podporządkowane państwu, musi ona żyć dla państwa, które ogranicza jej wolność

• Antyfeminizm - brak równouprawnienia płci. Kobieta miała rodzić stąd sztandarowe hasło kuchnia, dzieci, kościół

• Antysemityzm

• Antyhumanitaryzm - człowiek miał być twardy, brutalny, agresywny jak zwierze. Najważniejsze wartości to naród, rasa, państwo

• Antydemokratyzm - atakował zasadę równości ludzi, zasadę większości, niesprawiedliwości socjalne i niesprawność organizacyjną

• Antyparlamentaryzm - całkowita koncentracja władzy w rękach wodza

• Antymarksizm

• Antykomunizm - negował wszystkie przejawy komunizmu. Uderzał głównie w marksistowską koncepcje zmian społecznych

• Antypacyfizm - faszyzm jest bardzo agresywny. Wewnątrz kraju prowadzona jest walka ideologiczna, na zewnątrz zachęca do wojen i gloryfikowania podbojów.

Idea nacjonalizmu

Jest on myślą i ideą przewodnią faszyzmu. Nie ma ani człowieka ani narodu per se. Jest Niemiec, Anglik itd. Nacjonalizm faszystowski odrzuca to co międzynarodowe. Jest heroiczny, agresywny, wojowniczy. Domaga się on wspólnoty narodowej o ściśle określonych cechach rasowych i etnicznych. Naród jest najwyższym rodzajem wspólnoty. Faszyzm (a w szczególności nazizm) miał ściśle określonych wrogów.

Idea państwa

Sprzeciw wobec państwa liberalno-demokratycznego i uleganiu parlamentarnej gadaninie. Propagowanie faszystowskiego narodowosocjalistycznego państwa prawnego. Legalizm miał tu charakter pozorny. Państwo było zwane:

a) autorytarne - bo władza była w innych rękach niż parlamentarne

b) policyjne - duża rola policji

c) prerogatywne - każda decyzja jest ideologizowana; jest ona wolą wodza

d) stanu wyjątkowego - F. Ryszka Państwo stanu wyjątkowego

e) narodowe - eksponowanie cech narodowych

f) ludowe - ochroną oryginalności miał się zająć lud germański tworzący podstawę cywilizacji i kanony piękna

g) rasistowskie - dążenie do czystości rasowej obywateli

h) organiczne - ciągłość tożsama z ciągłością wszystkich generacji ludzi. Państwo ludowe przypominało żywy organizm

i) wolnościowe - pełna wolność państwa, a dopiero w jego ramach ograniczona wolność jednostki. Im silniejsze państwo tym większa wolność jednostki. Pogardzało ideą wolności liberalnej. Wolność była wartością duchową.

Stosunek państwa do jednostki - był wyraźnie i jednoznacznie określony. Istnienie jednostek ludzkich było uzasadnione o ile służyły one państwu. Państwo jest tworem ponadnaturalnym, zmieniają się tylko formy państwa. Państwo miało być mocarstwem duchowym, kulturowym, cywilizacyjnym, militarnym, gospodarczym.

Idea człowieka

Ludzie działają z reguły na zasadzie instynktu i intuicji. Natura człowieka jest zła, egoistyczna i niegodna najmniejszego zaufania. Ludzkie słabości miały być wykorzystywane do konkretnych celów. Ludzie byli biologicznie zdeterminowani i cechowała ich nierówność np. Aryjczycy byli lepsi od Cyganów, Słowian itd. Była w opozycji do liberalnego indywidualizmu. Faszyści traktowali ludzi instrumentalnie (manipulacja, eksperymenty medyczne).

Wodzostwo

Wódz był człowiekiem pełnym charyzmy. Był to nadczłowiek utożsamiany z narodem, wiarą, rozumem. Dzierżył on pełnie władzy w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych państwa. Kierowany przez siły wyższe miał mieć zawsze racje. Wódz wymagał od podległych mu ludzi dyscypliny, lojalności i posłuszeństwa (ubiór, gesty, oznaki i komendy). Idea ta jednak wprowadzała chaos organizacyjny.

Gospodarka

Składała się z 4 punktów:

a) polityka była ważniejsza od ekonomii

b) ekonomia powinna być determinowana przez czynniki ekonomiczne

c) faszystowska gospodarka była połączeniem socjalizmu i kapitalizmu

d) Faszyści nie byli zgodni co do kierunku rozwoju gospodarki

Gospodarka faszyzmu opierała się na syndykalizmie i korporacjonizmie. Syndykalizm skupiał samych pracowników fizycznych i umysłowych z uwagi na ich aktywność produkcyjną. Korporacjonizm zakładał że stosunki pomiędzy pracodawcami a pracownikami powinny opierać się na solidarności (odrzucenie walki klas !!!) Gospodarka miała służyć celom narodu i zapewnić mu samowystarczalność. Główną cechą gospodarki był autarkizm. Z socjalizmu przejęto interwencjonizm państwowy, dążenie do pełnego zatrudnienia, nacjonalizacje, sprawiedliwy podział zysków i podatek progresywny. Elementy kapitalizmu były zaś były widoczne w rolnictwie i w obszarach gospodarki, które nie kłóciły się z celami narodowymi. Oczywiście celami narodowymi były zbrojenia.

Prawo

Faszyzm włoski nie ukształtował własnej koncepcji prawa, ale podporządkowywał sędziów polityce. Z kolei faszyzm niemiecki zdeformował zastaną koncepcje państwa prawnego. Potępiono prawo rzymskie, podział prawa na publiczne i prywatne, demokratyczne instytucje prawne i głoszono brak równości ludzi wobec prawa. Decyzje państwa nie powinny podlegać prawu, tak faszyści postrzegali suwerenność. Polityka przesądzała o treści prawa a te z kolei o moralności. Głównym źródłem prawa jest wola wodza, a to co było zgodne z prawem (decyzją polityczną, wolą wodza) było moralne. Świadome zacieranie granicy pomiędzy prawem a moralnością doprowadziło do przekreślenia wartości i do ludobójstwa.

• Prawo rodzinne - określało warunki zdrowotne i rasowe zawarcia małżeństwa. Zalegalizowano sterylizacje i eutanazje

• Prawo osobowe - ustawowa ochrona czci i krwi niemieckiej. Zdolność prawną i obywatelstwo mogli posiadać tylko osoby pełnej krwi niemieckiej

• Prawo rzeczowe - nienaruszalność własności prywatnej, która dotyczyła tylko Niemców

• Prawo spadkowe - akt ostatniej woli był nieważny gdy godził w interesy narodu i wspólnoty

• Prawo karne - brak winy w przypadku zaniechania lub subiektywnego działania. Istnienie odpowiedzialności obiektywnej choćby za to, że należało się niższej rasy. Odpowiedzialność zbiorowa. Prawo karne miało być utrwalaczem moralności a stało się strażnikiem żelaznej dyscypliny

Idea zmiany

Gloryfikowano kult czynu i gwałtownego aktywizmu. Główną formą zmiany miała być siła i przemoc. Miała ona charakter instynktowny. Faszyści nazywali swoje zmiany zmianami rewolucyjnymi. Chcieli odbudować starożytne imperia (Imperium Romanum) i wartości. Mieli tendencje do łączenia dwóch przeciwstawnych kierunkow: werbalny rewolucjonizm <-> faktyczny konserwatyzm. Faszyzm odrzucał pacyfizm -> faszyzm to wojna

Faszyzm po II WŚ

• Faszyzm amerykański - sprzeciwiał się liberalnej gospodarce, wyrastał z uprzedzeń warstw średnich (farmerów, drobnych handlarzy), głosił izolacjonizm, utrata wiary w instytucje demokratyczne, teorie o międzynarodowych machinacjach finansowych. Główni przedstawiciele to :

• L. Dennis - głosił, że funkcjonalność systemu społecznego zależy od jego trwałości. Deprecjonował znaczenie rozumu. Polityka elit nie może być krępowana prawem. Egzekutywa miała być połączona z władzą sądowniczą, brak odpowiedzialności rządzących. Prymat woli, faszyzm to elitarna ideologia elit.

• E. Hoffer - głosił zwątpienie w liberalizm. Ludzie zmierzają do osobistego bezpieczeństwa, uciekają od wolności, działają emocjonalnie (zaprzeczenie tez liberałów)

Faszyzm a inne ideologie.

RASIZM

1. Istota pojęcia

Etymologia: rassizmo (ita), race (fra, eng). Aby wyjaśnić rasizm należy wyjść od wyjaśnienia słowa rasa.

Rasa ludzka to biologicznie ukształtowana duża populacja ludzka ze swoistymi cechami fizycznymi przekazywanymi dziedzicznie, wyodrębniona mniej lub bardziej geograficznie i kulturowo. Zróżnicowanie rasowe ludzi uzewnętrznia się poprzez barwę skóry, cechy głowy. Cuvier wyróżnił 3 rasy ludzkie: białą, żółtą i czarną. Nauka nie uznaje różnic rasowych za przyczynę różnic kulturowych !

Rasizm jest zespołem idei wysuwanych z wyodrębnienia ras i przypisywanych im różnic rasowych. Na pojęcie rasizmu składają się 3 tezy:

• O istnieniu ras wyższych, wybitnych, powołanych do roli władczych i ras niższych, gorszych, władanych

• Wrodzone różnice fizyczne i psychiczne między rasami potwierdzają istnienie ras wyższych i niższych

• O szkodliwości krzyżowania ras, dążenie do utrzymania czystości rasy.

Dyskryminacja rasowa - to wszelkie przejawy utrudnienia, uprzywilejowania lub wykluczenia z powodu koloru skóry pociągające za sobą uszczuplenia lub przekreślenie z korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności. Apartheid i segregacja rasowa to najbardziej rozwinięte formy dyskryminacji rasowej.

2. Źródła i rozwój

Pojawił się w XIX w. - rozwój przypadł na połowę XX w.

Rasizm od zawsze istniał w mitologiach poszczególnych plemion i grup narodowo-etnicznych (Eskimosi, Inkowie, Egipcjanie, Chińczycy) całego świata. Jego przejawem było m.in. niewolnictwo. Rasizm szczególnie mógł się rozwijać idąc w parze z kolonializmem, imperializmem i militaryzmem

Idee rasizmu:

a) Człowiek - jest jednostką należącą do określonej rasy i to determinuje jego pozycje w społeczeństwie i państwie. Rasizm stał się orężem ludzi białych.

b) Społeczeństwo - w społeczeństwie istnieją grupy uprzywilejowane i grupy poddane co jest konsekwencją idei człowieka. Różnice rasowe prowadzą oczywiście do niesprawiedliwości. Przyjmuje poziom rozwoju i kulturę własnej rasy za punkt odniesienia przy ocenianiu innych ras.

c) Prawo - głównym kryterium sprawiedliwości jest rasa. Określona jest hierarchia ludzkich ras, którą wspiera dyskryminacja i segregacja rasowa oraz apartheid. Niedopuszczalne w świetle prawa jest krzyżowanie się ras. Sprawiedliwość zgodna z egalitaryzmem występuje jednak w obrębie danej rasy.

d) Państwo - nie może być państwem liberalno-demokratycznym, kłóci się ono bowiem z rasizmem. Odrzuca możliwość solidarności pomiędzy rasami. Państwo rasistowskie nie może być słabe, musi mieć silny reżim polityczny zdolny do kontroli i poniżania ras słabszych. Rasa słaba musi zawsze pozostawać w mniejszości inaczej będzie stanowić zagrożenie.

e) Gospodarka - dla rasizmu najbardziej odpowiednie są modele gospodarek oparte na jak największym wyzysku ekonomicznym ras niższych przez rasy wyższe. W gospodarce międzynarodowej postuluje kolonializm.

f) Zmiany - te zmiany są:

- legalne - dyskryminacja prawna ras niższych, które mają zostać wyniszczone. Instrumenty które mają sprzyjać temu to: wypędzenia, zmuszanie do emigracji, getta.

- nielegalne - równe przejawy gwałtów i przemocy psychicznej i fizycznej w stosunku do dyskryminowanej rasy.

Rasizm antysemicki

Semici to lud do którego należą Żydzi i rasizm ten był skierowany w stronę Żydów

Antysemityzm - wynika z niechęci i nietolerancji nie tyle do semitów co do Żydów.

Rasizm antysemicki - zawiera w sobie przesłanie głoszone przez antysemityzm ale wskazuje także na różnice dotyczące faktu, że nie każdy rasizm jest antysemicki i na odwrót.

Rasizm antyżydowski - jest skierowany tylko i wyłącznie na Żydów

Kwestia żydowska - funkcjonuje od połowy XVIII w. Ma trwałe aspekty: demograficzne, rasowe, religijne, gospodarcze i kulturowe.

Przyczyny myśli antyżydowskiej

a) diaspora

b) brak asymilacji

c) aktywna działalność w organizacjach ponadnarodowych

d) nasilenie się konkurencji pod koniec XIX w.

Przedstawiciele:

• Hr. A. de Gobineau stwierdził, że ważne wydarzenia są następstwem istnienia ras niższych i wyższych oraz ich krzyżowania się. Zauważył, że rozwój społeczny ras wyższych przebiega szybciej. Cechy ludzkie wyróżnił na podstawie ras na trzy. Najwyżej rozwinięta jego zdaniem była rasa biała, potem żółta (męska) i czarna (kobieca). Wśród rasy białej najlepsza jest rasa aryjska. Doszedł do wniosku, że historia cywilizacji to historia ras. Na kontynencie europejskim doliczył się 9 cywilizacji w których zauważył pierwiastek aryjski. Jeśli chodzi o Słowian to jego zdaniem byli najbardziej zdegenerowani. Jego myśl kontynuował G. Hacher de Lapouge. On z kolei wyróżnił 3 rasy: aryjską, alpejską i śródziemnomorską.

• Niemcy - J. Frehle, R. Wagner, P. Lagarde, F. Nietzche

NACJONALIZM

1. Nazwa i pojęcie

XVIII w - zaczął się w pełni rozwijać

XIX w. - objął całą Europę

XX w. - objął cały świat

Nacjonalizm pochodzi od słowa naród (łac. natio). Oznacza procesy narodowotwórcze, ruchy narodowe, stany świadomości jednostki lub grupy idei państwa narodowego i interesującej nas ideologii narodowej. Należy do ideologii agresywnych. Pomiędzy ideologiami nacjonalistycznymi w różnych państwach występują mniejsze lub większe różnice, mają one jednak pewne cechy wspólne:

• Własny naród jest na szczycie hierarchii narodów

• Każdy naród ma swój niepowtarzalny charakter stworzony przez tradycje

• Każdy naród powinien troszczyć się o własne interesy narodowe

• Każdy naród nie może uniknąć więc walki z innymi narodami

Nacjonalizm jest spokrewniony z patriotyzmem, występują jednak pewne oczywiste różnice:

• Nacjonalizm dąży do podporządkowania interesów innych narodów swojemu interesowi

• Nacjonalizm ma hierarchie narodów

• Dla nacjonalizmu ludzkość realnie nie istnieje

• Nacjonalizm główne cele osiąga na gruncie przemocy

• Nacjonalizm ma wrogość do innych nacji

Nacjonalizm jest przeciwieństwem internacjonalizmu i ma niewiele wspólnego z regionalizmem.

2. Źródła nacjonalizmu:

a) procesy narodowotwórcze (na elementy narodu składają się kultura, język, wspólne terytorium, historia, gospodarka, religia, instytucje polityczne)

b) obrona własnej tożsamości

3. Rozwój nacjonalizmu

1) Początkowo prekursorami byli starożytni: Hebrajczycy (przekonanie o „wybraniu” ich narodu, mesjanizm, poczucie wspólnej przeszłości i nadzieje na wspólną przyszłość) i Grecy (utrwalili poczucie lojalności wobec polis)

2) Poglądy Machiavellego, protestantyzm, powstanie USA i rewolucja francuska

3) Nacjonalizm nabrał rozpędu po Kongresie Wiedeńskim z 1815 r. który regulował ład międzynarodowy po wojnach napoleońskich. One rozbudziły narody.

4) Wiosna Ludów i realpolitik, koncepcje panslawizmu, pangermanizmu czy panhellenizmu

W wieku XIX główną wartością była odrębność narodowa, zaś w XX w. było to posiadanie własnego państwa

Skutki nacjonalizmów

• Wybuch II WŚ

• Upadek kolonializmu

• Powstanie państw w Azji i w Afryce

• Utworzenie państw narodowych

• Napięcia w stosunkach międzynarodowych

• Rozpad ZSRR

4 Nacjonalizm żydowski

Był on nierozerwalnie połączony z syjonizmem. Nazwa wzięła się od góry Syjon na której miał być pochowany żydowski król Dawid, a wprowadził ją w 1890 r. Natan Birnbaum. Był to początkowo ruch burżuazji żydowskiej ale z czasem zaczął obejmować masy. Dążył do utworzenia po 2000 latach diaspory państwa żydowskiego (miało to szczególny wymiar w obliczu nasilającego się antysemityzmu w Europie). Ważne było nawiązanie do tradycji narodu wybranego i poczucie mesjanizmu. Syjonizm uznawał Żydów za członków ogólnoświatowego narodu.

Narodziny syjonizmu były efektem prześladowań Żydów w poszczególnych państwach. Rozpoczęto próby poszukiwań nowego terytorium dla prześladowanych Żydów (Palestyna, Madagaskar, Argentyna, koncepcja Judeo-Polski). Jednolitą ideologię ruchu syjonistycznego sformułował dopiero T. Herzl. Początkowo opowiadał się za asymilacją Żydów i przechodzeniem ich na chrześcijaństwo. Wobec fiaska tych poglądów zmienił je twierdząc, że trzeba utworzyć państwo żydowskie po uprzednim uzyskaniu terytorium przy poparciu społeczności międzynarodowej. W 1917 r. utworzono I Kongres Syjonistyczny w Bazylei, który wybrał Palestynę na ojczyznę Żydów. Szukali oni poparcia w Turcji, Niemczech, Rosji, Francji i w Wielkiej Brytanii. Ostatecznie ich cel udało im się w 1948 r. Herzl opowiadał się za państwem będącym republiką arystokratyczną bez klasowego wyzysku. Miało być oo neutralne i szanujące prawa mniejszości narodowych.

Nacjonalizm polski

Narodził się po 1864 r. Zawierał w sobie 3 koncepcje narodu polskiego:

a) A. Świętochłowski - wspólnota przedsiębiorstwa i pracodawców

b) konserwatyści galicyjscy - naród to historycznie ukształtowany organizm połączony więzami politycznymi, religijnymi, kulturowymi.

c) socjaliści polscy - naród to klasowa więź tworząca fundament wspólnoty narodowej.

Program Wszechpolaków (Dmowski, Balicki, Popławski)

- zwalczali apolityczność, ugodowość i lojalność konserwatystów

- przestrzegali przez internacjonalizacją socjalizmu

- współpraca z Kościołem

- zwalczali masonerię i socjalistów

- antysemityzm

Nacjonalizm hinduski

Pojawił się w latach 80 XIX w. i był skierowany przeciw Brytyjczykom.

Przedstawiciele

• S. Chan - początkowo chciał jedności muzułmanów i hindusów. Potem od tego odszedł

• M. Iqbal - głosił idee separatyzmu muzułmańskiego

• B. Chatterjee, S. Vivekanenda

Ghandyzm

Bronił praw muzułmanów hinduskich, a później stał się przywódcą walki o prawa wszystkich mieszkańców Indii. W walce o niepodległość postulował bierny opór (bez przemocy): strajki, niepłacenie podatków, bojkot wyborów, głodówki, wiece, demonstracje itp. Było to tzw. nieposłuszeństwo obywatelskie. Niepodległość Indii łączył z socjalizmem agralnym. Był inspiracją dla późniejszej działalności B. Russella, M. Kinga.

Nacjonalizm afrykański

Początkowo był to czarny nacjonalizm (czarny rasizm). Został stworzony w USA przez D. Bois i M. Garvey na przełomie XIX i XX w. W połowie XX w. zaczął był wiązany z ruchami narodowowyzwoleńczymi i hasłami „Afryka dla Afrykanów”. Jest nacjonalizmem antyplemiennym, antyimperialistycznym, antykolonialny. Obecnie ustępuje panafrykanizmowi. Czerpał inspiracje z ghandyzmu. Opierał się na poglądach F. Fanona, który koncentrował się na hasłach: niepodległość, równość, prawo do samostanowienia, odwrócony rasizm. Na rozwój nacjonalizmu afrykańskiego wpływ mają religie animistyczne, Islam i chrześcijaństwo.

Panafrykanizm - idea jedności wszystkich państwa afrykańskich.

Nacjonalizm mniejszości

- Baskowie

- Szkoci

- Korsyka

- Quebec w Kanadzie

- Flamandowie i Walonowie

- USA (murzyni, Indianie, mniejszości pochodzące z emigracji)

KATOLICYZM

1. Nazwa i istota

Najodpowiedniejszą nazwą będzie tu katolicka nauka społeczna. W skład doktryny KNS wchodzą dwie sfery: a) sfera myśli (doktryny, myśli, etyki), b) sfera praktyki (nauczanie). Katolicyzm pochodzi od greckiego słowa kathololikos. Współczesna KNS ukształtowała się w XIX w. Podstawę stanowiły encykliki, przemówienia papieskie. Zaangażowanie Kościoła w życie społeczne nastąpiło po Rewolucji Francuskiej i był odpowiedzią na liberalizm, a później na socjalizm. Pontyfikat Grzegorza XVI i Piusa IX charakteryzował się upartym trwaniem w profeudalnych pozycjach i krytyką osiągnięć ludzkości od czasów Oświecenia. Potępiali oni ruchy narodowowyzwoleńcze oraz wszelki postęp. Dopiero od roku 1878 Kościół zdecydował się na kompromis z kapitalizmem (w pewien sposób wybierając mniejsze zło). Dużą rolę odegrali katoliccy myśliciele: W. von Kettler i H. Pesch oraz J.Maritain i E. Mounier. Pontyfikat Jana XXIII zapoczątkował trzeci etap w rozwoju KNS. Zaczęła się ona zajmować wolnością jednostki, kształtem ustroju społecznego i problemem formy własności. Zupełnie nową jakość przyniósł pontyfikat Jana Pawła II, który zapoczątkował teologię tworzenia wyczuloną na wyzwania czasów i zdolną do kreowania roli Kościoła w porządku społeczno-politycznym.

2. Idee

Człowiek

Dużą rolę odgrywa tu personalizm chrześcijański (jedność sfer duchowej i cielesnej). Człowiek zajmuje naczelne miejsce w hierarchii świata ożywionego głównie ze względu na swoją duchowość co dodatkowo pozwala ma na uczestnictwo w życiu wiecznym. Personalizm ukazuje człowieka w wymiarach: biologicznym, psychologicznym, społecznym i nadprzyrodzonym. W człowieku poszukiwał sił do pracy, dobra, prawdy, wolności, miłości i sprawiedliwości. Życie zgodne z KNS miało zapewnić człowiekowi godne życie na ziemi i życie wieczne. Personalizm staje humanizmem antropocentrycznym w życiu ziemskim, zaś życiu pozagrobowym humanizmem teocentrycznym. Razem tworzą one humanizm integralny. Człowiek ma swoją osobowość. Zapewnia mu ona uczestnictwo w myśli Bożej, niepowtarzalność, autonomię, odpowiedzialność, moralność, wolność. Dzięki osobowości człowiek może być podmiotem własnych myśli.

Prawo

Inspiracją jest tu współczesna modyfikacja tomizmu. Główną rolę odgrywa prawo naturalne, które jest uwzględnione o prawo Boskie. Leon XIII i Pius XI przyznawali prymat prawu naturalnemu, podczas gdy późniejsi papieże począwszy od Piusa XII starali się równoważyć oba porządki

Wolność

Początkowo była utożsamiana z wolnością religijną która była zawężona do praw religii katolickiej. Zmiany nastąpiły wraz z pontyfikatem Jana XXIII i zwołaniem Soboru Watykańskiego II. Zdefiniowali oni wolność religijną jako wolność od jakiegokolwiek przymusu w sprawach religii ograniczoną jedynie wymaganiami porządku publicznego. Wolność chrześcijańska oznacza z jednej strony uwolnienie się od zła i grzechu, z drugiej zaś swobodę w podążaniu w kierunku dobra i sprawiedliwości

Społeczeństwo

Jest to organiczna całość złożona z powiązanych ze sobą więzami biologicznymi, psychicznymi, społecznymi i politycznymi, a przede wszystkim religijnymi. W jego skład wchodzą np. takie grupy jak rodzina, grupy produkcyjne czy związki zawodowe. Grzeszni ludzie nie mogą tworzyć idealnego społeczeństwa. Postuluje solidarność i jedność w miłości; małżeństwo wg katolicyzmu to związek kobiety i mężczyzny.

Sprawiedliwość

Opiera się na przekonaniu o konieczności oddawaniu każdemu co mu się słusznie należy. Rozróżniano sprawiedliwość zamienną (jednostka a jednostka), rozdzielczą (regulującą stosunki we wspólnocie) i legalną (jednostka a wspólnota). Pius XII dążył do zrównoważenia i połączenia tych rodzajów sprawiedliwości wprowadzając sprawiedliwość społeczną, która stopniowo zaczęła zyskiwać na znaczeniu. Za pontyfikatu Jana Pawła II idea sprawiedliwości społecznej przekształciła się w idee miłosierdzia chrześcijańskiego. Ma służyć w walce z biedą i nierównościami cywilizacyjnymi.

Pokój

Jest on darem Bożym, mającym zapewnić człowiekowi pełnie człowieczeństwa, zdrowie i bezpieczeństwo. Pokój jest porządkiem życia społecznego opartego na sprawiedliwości. Ludzie muszą się wyrzekać przemocy, przebaczać i miłować nieprzyjaciół. Dużo o pokoju w myśli katolickiej pisał Benedykt XV i Pius XI. Jan Paweł II głosił iż pokój jest prawdą, wzywał do kształtowania kultury pokoju i tworzenia ram instytucjonalnych w celu jego zapewnienia.

Gospodarka

Koncentruje się na formach własności, znaczeniu pracy, stosunków pracodawcy z pracownikami i na pożądanych strukturach całej gospodarki. W wieku XX widać swoistą ewolucje poglądów na gospodarkę: od akceptacji tylko własności prywatnej do dopuszczenia różnych form własności z uwagi na dobro wspólne. Krytykuje socjalistyczne podejście do zagadnień gospodarczych. Katolicyzm kładzie nacisk na powszechne prawo do pracy z godziwym wynagrodzeniem, relacje na płaszczyźnie pracownicy - pracodawcy. W myśli Jana Pawła II możemy także znaleźć krytykę kapitalizmu.

Państwo

Do czasów Rewolucji Francuskiej władza papieska dążyła do panowania nad władzą świecką. Po tym wydarzeniu dostrzegamy osłabianie tych tendencji poprzez postulat rozdziału Kościoła od państwa (krytyka Piusa X). Jego następcy poszukiwali miejsca Kościoła w państwie. Sobór Watykański II stwierdził że wspólnota państwowa i kościelna są od siebie niezależne i autonomiczne. Dopiero Jan Paweł II nawoływał do współdziałania Kościoła i państwa. KNS podkreśla niezmiennie, że władza pochodzi od Boga. Państwo to zorganizowana wspólnota, która powinna służyć godnie jej członkom zgodnie z prawem naturalnym i ochranianą przez Boga. Państwo nie może naruszać katolicyzmu. Katolicyzm przeciwstawia się totalitaryzmowi i pozwala na interwencjonizm dla dobra wspólnego. KNS potępia zarówno kapitalizm jak i socjalizm, choć akceptuje demokratyczne instytucje wytworzone w tym pierwszym. Jest natomiast w bezwzględnej opozycji do komunizmu.

Zmiany

Zmiany nie mogą być rewolucyjne lecz powinny przebiegać na drodze reform. Postęp jako cel społeczny zastępowany jest przez rozwój społeczny. Kościół od statycznego nauczania do nauczania dynamicznego wykorzystującego najnowsze osiągnięcia technologiczne propagując ekumenizm (ponowne zjednoczenie chrześcijan wszystkich wyznań)

3. KNS w myśli papieży

• Leon XIII - jako pierwszy z papieży zaakceptował zasady ustrojowe kapitalizmu. Wprowadził neotomizm jako oficjalną filozofie Kościoła Katolickiego. W swoich encyklikach wypowiadał się w kwestiach: socjalizmu w Quod Apostolici muneris, pochodzenia władzy państwowej w Diuturium illud czy o stosunkach państwo-Kościół w Immortale Dei. Szczególne miejsce zajmuje jednak encyklika Rerum novarum (Rzeczy nowe). Była odpowiedzią na socjalizm i kapitalizm i poruszała kwestię robotniczą. Wg niej socjalizm jest sprzeczny z prawami naturalnymi tj. z prawem do własności, godności i zasadą solidarności społecznej. Krytyce poddawana jest także warstwa światopoglądowa człowieka. W kwestii kapitalizmu krytykowali to, że prawo własności jest wykorzystywane niezgodnie z przeznaczeniem dóbr. Krytykuje też warstwę ideologiczną kapitalizmu. Przyznaje robotnikom prawo do własnych organizacji zawodowych na wzór gildii i cechów.

• Benedykt XV - jego pontyfikat zajmował się problemem pokoju. Rozwój ruchów socjalistycznych chciał zatrzymać demokratyzacją państw kapitalistycznych.

• Pius XI - jego pontyfikat jest ważny z punktu widzenia encykliki Quadragessiomo Anno (W czterdziestą rocznicę). Wzywa w niej do potrzeby dialogu z innymi nurtami politycznymi, krytykuje korporacjonizm. Zasadę pomocniczości traktuję jako podstawę stosunków między państwem a społeczeństwem.

• Pius XII - nie zajmował się zbytnio polityką. Od 1942 r. szczególną rolę zajmują jego orędzia noworoczne. Mówił w nich prawach człowieka. Rozwiązywanie problemów społecznych musi być misją społeczną Kościoła. W encyklice Optatissima Pax wzywał do pokoju światowego i zjednoczenia Europy.

• Jan XXIII - zwołał Sobór Watykański II, dostrzegł państwa Trzeciego Świata, propagował rozwój ducha ekumenicznego, własność prywatną uznawał za podstawę wolności. Wydał dwie encykliki Mater et Magistra w której zawiera liczne wskazówki dla świata kapitalistycznego i Pacem in terris w której pisze o pokoju i problemach społecznych. W obu encyklikach mamy do czynienia z uniwersalizacją doktryny społecznej katolicyzmu. Funkcje państwa mieszczą się w ramach interwencjonizmu państwowego zbliżonego do idei państwa dobrobytu. Państwo powinno troszczyć się o dobro ogółu, obronę porządku społecznego i przestrzegać zasad sprawiedliwości zasad społecznych. Jako pierwszy wysuwał człowieka dla którego dobra jest podporządkowane dobro wspólne.

• Paweł VI - starał się pogłębić myśl Jana XXIII. Dążył do poprawy warunków bytowania niżej usytuowanych grup ludności. Jako pierwszy starał łączyć się socjalistyczne elementy uspołeczniania ludzi z kapitalistycznym elementem ich odpowiedzialności.

• Jan Paweł II - swoje poglądy wyraził w encyklikach Redemptor hominis (personalistyczne uzasadnienie godności człowieka, pokój, potępienie terroryzmu, rozwój ekumenizmu, zwiększenie obecności Kościoła na świecie), Laborem exercens (zawierała zręby teologii tworzenia, praca ma być źródłem egzystencji materialnej i duchowej człowieka, należy przezwyciężać bezrobocie, za prace należy się godziwe wynagrodzenie, ważne są także warunki pracy), Solicitudo rei socialis (dotyczy spraw społecznych, wyklucza utopijne marzenia o doskonałym społeczeństwie, grzech i godność człowieka wynikają z jego wolności. Państwo powinno być środkiem dla zabezpieczenia praw ludzkich, przestrzega przed konsumpcjonizmem), Centisimus annus (ostrzega przed powrotem totalitaryzmów po upadku komunizmu, ocenia także systemy gospodarcze z punktu widzenia wymagań godności człowieka, wypowiada się za demokratycznym państwem opiekuńczym, jednak ani gospodarka ani państwo nie powinno by celem człowieka), Ewangelium vitae (zachęca do ochrony życia ludzkiego, sprzeciwia się antykoncepcji, eutanazji, aborcji i karze śmierci)

4. Teologia wyzwolenia

Jest to radykalny nurt myśli politycznej i społecznej Kościoła Katolickiego w Ameryce Łacińskiej potępiany przez Watykan. Przyczynami jego powstania były: hasło dialogu z innymi nurtami politycznymi na Soborze Watykańskim II, ubóstwo i wyzysk w Ameryce Łacińskiej i instytucjonalna przemoc. Teologia wyzwolenia czerpała swoją inspiracje m. in. z marksizmu. Jej założenia zostały sformułowane przez Konferencje Episkopatu Latynoamerykańskiego w Medelin i Puebla, a jej twórcą był G. Guterrez. Inni przedstawiciele to: H. Assman, C. Boll, E. Dussel, I. Sobrino, bracia Carneval, O. Romero. Teologia wyzwolenia zmierzała do pogodzenia marksizmu z wiarą katolicką. Dla przywrócenia sprawiedliwości społecznej dopuszczała różnego rodzaju rewolucje. Widziała w Kościele organizatora rewolucji społecznej. Zmierza ona do przekształcenia chrześcijańskiej idei zbawienia w polityczną koncepcję wyzwolenia na drodze walki rewolucyjnej z wszelkimi przejawami niesprawiedliwości społecznej. Symbolem teologii wyzwolenia jest Chrystus z karabinem w ręku. Teologii wyzwolenia ostro sprzeciwiał się Jan Paweł II i obecny papież Benedykt XVI będąc prefektem Kongregacji Nauki Wiary.

5. Wpływ Soboru Watykańskiego II

Jednym z głównych jego celów była obrona wartości jednostki i godności ludzkiej. Ludzie powinni dążyć do czynnej miłości bliźniego, zapewniać wolność religijną, społeczną i cywilną, zapobiegać wszelkim przejawom dyskryminacji. Powinna być także przestrzegana zasada sprawiedliwości w skali państwa i w stosunkach międzynarodowych. Kościół zaczął także poszukiwać dialogu z innymi religiami i z ateizmem. Miejsce Kościoła we współczesnym świecie miała zawierać konstytucja Guadiam et spes. Jest ona najpełniejszym i najobszerniejszym oficjalnym wykładem katolickiej nauki społecznej. Nie mogło wiec w nim zabraknąć miejsca na temat stosunku kościoła do państwa. Nie ma mowy oczywiści w dokumencie soborowym o związaniu kościoła i państwa. Przeciwnie mamy wyraźne oświadczenie, że kościół mocą swej misji oraz zgodnie ze swą istotą nie powinien się wiązać, z żadną szczególną formą kultury, systemem politycznym, gospodarczym czy społecznym. Nie pragnie on niczego goręcej, jak żeby służyć dobru wszystkich, mógł swobodnie się rozwijać pod jakimkolwiek rządem uznającym fundamentalne prawa ludzkie oraz potrzeby dobra wspólnego. Mamy jasne personalistyczne postawienie sprawy ludzkiej, udziału człowieka w życiu gospodarczym, jako podmiotu i przedmiotu tego życia. Geudium et spes mówi o życiu ekonomiczno-społecznym, a nie tylko o ekonomicznym podkreślając przez to jego społeczny, humanistyczny, charakter, nierozdzielne przenikanie przez sfery gospodarcze i społeczne. Dlatego też w dziedzinie produkcji usługi zostały postawione na równi z wytwórczością dóbr gospodarczych, zarówno rolniczych, jak i przemysłowych. Słowa „pracownik” używa konstytucja w szerokim znaczeniu twórcy, dóbr i usług.

CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA

1. Geneza i istota

Chrześcijańska demokracja wywodzi się z zapoczątkowanego przez XIX-wieczne idee socjalizmu chrześcijańskiego, który istniał w kilku krajach Europy Zachodniej i w Ameryce Południowej. Niezależny od Kościoła Katolickiego czerpał inspiracje z KNS. Partie chadeckie możemy podzielić na te które podzielają myśl papieską np. Włochy, Belgia, Francja, konserwatywne w stosunku do doktryny papieskiej np. ChD Partia Argentyny i partie radykalne: Chile, Peru.

2. Ideologia chadecji

Wszystkie partie chadeckie odwołują się do wspólnych cech, które występują w różnym natężeniu. Te cechy to:

• Wszystkie apelują do religijnych motywacji i przekonań

• Mimo odwoływania się do całego społeczeństwa, są skierowane głównie do średniej i drobnej burżuazji, mieszczaństwa i warstw urzędniczych.

• Brak jednolitego programu politycznego

• Postuluje korporacjonizm, solidarność i rozwinięty samorząd lokalny

• Pożądaną formą ustroju politycznego państwa jest demokracja burżuazyjna (gwarancja wolności moralnej, politycznej i społecznej)

• Solidaryzm społeczny

3. Przyczyny rozwoju chadecji po II WŚ

• Skompromitowanie się faszyzmu i powiązanych z nim ideologii

• Hasła miłości bliźniego i szacunku dla osoby ludzkiej głoszone przez chadecje padały na podatny grunt

• Była ochroną przez komunizmem i ateizmem

• Wybitne postacie polityków chadeckich - K. Adenauer, R. Schumann, W. de Gaspery

Trzy etapy powojennego rozwoju chadecji

a) 1945 - 1948 - przeciwstawianie się totalitaryzmowi i faszyzmowi. Głoszenie haseł „solidaryzmu społecznego”, „łącznej kontroli społecznej”

b) 1949 - 1960 - pojawianie się wątków konserwatywnych w myśli chadeckiej i przechodzenie na stronę prawicy. Zdecydowanie występowała przeciw komunizmowi

c) po 1960 - dalsze rozwijanie myśli prawicowej. Obecnie chadecja przeżywa kryzys.

W nurcie chadeckim możemy wyróżnić podział na lewicę i prawicę. Lewica postuluje zwiększenie sprawiedliwości społecznej, moralną odnowę kapitalizmu, upaństwowienie niektórych gałęzi przemysłu i laicki program oświaty. Prawica jest bliska neoliberalizmowi, broni tradycyjnych stosunków kapitalistycznych.

Najważniejsze partie to niewątpliwie: CDU/CSU w Niemczech.

POPULIZM

1. Nazwa i pojęcie

Populizm wywodzi się od słowa populus, które po łacinie oznacza lud. Podobnie słowo lud brzmi w wielu językach Europy Zachodniej. Samo słowo lud ma wielorakie znaczenia, które możemy sprowadzić do trzech podstawowych:

a) lud = naród lub inna, duża grupa społeczna pochodząca od wspólnych przodków

b) lud to ogół ludności utrzymujący się z własnej pracy, najczęściej najemnej

c) lud jako ludność wiejska

Populizm pogardza teorią a sam nie wydał znanych i cenionych przedstawicieli. Treści populistyczne krzewią głównie politycy, zapożyczając treści z różnych doktryn i ideologii. Populizm jest wykorzystywany do wyrażenia protestu ludu jak i do konstruowania programu poprawy losu mas ludowych. Populizm to eklektyczna, ideologiczna konstrukcja myślowa pretendująca do bycia samodzielną doktryną polityczną, złożona z elementów wyrwanych z różnych doktryn w celu kształtowania przekonań ludu. Ważną rolę w populizmie odgrywa charyzmatyczny i autorytarny przywódca cieszący się dużą popularnością mas. Swą popularność zdobywa demagogią, odwoływaniem się do emocji ludu, ukazując proste rozwiązania istniejących problemów i krytykujący dotychczasowe elity polityczne. Przyczynami populizmu są na ogół kryzys ekonomiczny i bieda. W ujęciu realistycznym możemy doszukać się wielu różnych ruchów populistycznych

2. Podział populizmu

a) kryterium czasu

- klasyczny - początek XX w. w Rosji i w USA

- współczesny - Ameryka Łacińska, państwa postkomunistyczne i postkolonialne

b) kryterium źródła inspiracji

- odgórny - sterowanie populizmem przez rządzących

- oddolnie - rozwija się wśród rządzonych

c) kryterium siły społecznej

- chłopski

- robotniczy

- mieszany

d) kryterium organizacji

- partyjny

- syndykalistyczny

- spontaniczny

e) kryterium drogi zmian

- rewolucyjny

- reformistyczny

- reakcyjny

3. Źródła i rozwój

Możemy wskazać 4 główne prawidłowości dotyczące źródeł populizmu

a) populizm pojawia się w okresach głębokich depresji gospodarczych, które dotykają z reguły najbardziej biedne warstwy ludu. Populizm narasta gwałtownie i swoje poparcie równie szybko traci jak zyskuje;

b) Skład sił społecznych stojących za populizmem cechuje z reguły duże zróżnicowanie w poglądach politycznych i oczekiwaniach socjalnych

c) Wielostronne zróżnicowanie jest w stanie poskromić jedynie charyzmatyczny przywódca stojący na czele ruchu populistycznego, potrafiący obłudnie skierować agresje ludu w kierunku zazwyczaj wyimaginowanego wroga

d) populizm jest głęboko osadzony w rodzimej kulturze

Pierwsi populiści pojawili się w starożytnym Rzymie (głównie wykorzystując urząd trybuna ludowego). W późniejszych okresach zazwyczaj każdy polityk zabiegając o poparcie był zmuszony odwoływać się do haseł populistycznych. Początek współczesnego populizmu należy szukać w XIX w. (dekabryści, narodnicy). Po II WŚ populizm był silną tendencją podczas tzw. Jesieni Narodów w 1989 r.

4. Idee populizmu

Człowiek

Jest odzwierciedleniem cech, które posiada lud. Odrzuca wzory człowieka należącego do elit, musi on być prosty, religijny, zwykły, szary. Zakłada wyższość zdrowego rozsądku prostego chłopa na abstrakcyjnym myśleniem intelektualistów. Gloryfikuje prymitywizm kulturowy, który jego zdaniem sprzyja zachowaniu w człowieku tego co naturalne.

Lud

Składa się z ludzi prostych i biednych mieszkających na wsiach i w miastach, uciskanych politycznie i skrzywdzonych ekonomicznie. Zakłada jednorodność ludu. Jawi się on tu jako swoisty mit niż realna zbiorowość. Sprawcami wszelkiej niedoli są jego wrogowie, najczęściej elity. Populizm przyjmuje teorie spiskową dziejów przez co postrzega świat jako arenę walk ludu ze jego wrogami.

Społeczeństwo

Składa się z małych wspólnot, zarówno wiejskich jak i miejskich. Może to być farma, kibuc, gmina lub obszczina. Populistyczne społeczeństwo jest zespolone od wewnątrz więzami solidaryzmu, kulturowymi więzami emocjonalnymi, doraźnymi warunkami życiowymi i jednorodnością celów politycznych i ekonomicznych. Populizm utożsamia swoje wyobrażenia społeczeństwa z masami ludowymi.

Przywódca

W nim pokładane są wszystkie nadzieje uciskanego ludu. Zawsze jest dobry, nowy. Jest wyrazicielem woli ludu, mesjaszem, trybunem, porywa tłumy swoją charyzmą i obietnicami, odwołuje się do emocji, rozbudza iluzje, mnoży obietnice bez pokrycia. Istnieje dotąd dopóki ma poparcie mas.

Państwo

Jest ono jedynie dodatkiem do przywódcy, swoistym narzędziem zastępowania starego i złego systemu. Populizm odrzuca hegemonie jakiejkolwiek klasy społecznej, lansuje państwo „kompromisu klasowego”. Utożsamia on to co jest najlepsze w koncepcjach państwa: demokratyzm, wolność, sprawiedliwość.

Gospodarka

Może mieć ona charakter jedno lub wielosektorowy. Głównym celem gospodarowania jest sprawiedliwy podział dóbr oparty na egalitaryzmie. Wyraża nieufność wobec nowoczesnej technologii, wielkiego przemysłu gloryfikuje zaś tradycyjne wzory miejskiej lub wiejskiej gospodarki. Styl uprawiania gospodarki sprawia, że jest on bliski kapitalizmowi zaś ilość i jakość obietnic zbliża go do socjalizmu.

Zmiany

Wyrażają jego istotę. Poszukuje dróg szybkiego wyjścia z istniejącego kryzysu i zacofania. Idea szybkich zmian na lepsze ma mobilizować działania na rzecz modernizacji. Cechuje go lewicowa retoryka okresu kampanii i konserwatyzm po przejęciu władzy.

4. Populizm na świecie

Rosja

Pojawił się w XIX w. wśród inteligencji występującej w imieniu chłopstwa. Występował przeciwko feudalnemu reżimowi i skupiał słowianofili, narodników, radykalnych demokratów i anarchistów. Hasła populistyczne głosili: A. Hercen, N. Czernyszewski, Bakunin czy ugrupowania Ziemia i Wola. Wszystkie nurty populizmu rosyjskiego nazywano narodnictwem (głównie myśl agraryzmu socjalistycznego). Komunizm zdławił populizm. Po upadku ZSRR największym populistą był B. Jelcyn

Ameryka Północna

Koncentrował się na problemach ludności wiejskiej. Jego poglądy początkowo splatały się z amerykańskim agraryzmem. Ważną rolę odegrała Partia Populistyczna która w 1912 r. została wchłonięta przez Demokratów. Przeciwstawiał on pracowitych, moralnych i naturalnych farmerów, garstce leniwych plutokratów będących na Wall Street. Wg populistów to właśnie farmerzy mieli przebudować USA w duchu referendalnych rządów ludu. Czołowymi populistami byli: T. Roosvelt, W. Wilson, F. D. Roosvelt, J. McCarthy (atakował komunistów), G. Wallace, J. Carter.

Ameryka Południowa

Nie zawiera on żadnych oryginalnych treści. Główne jego odłamy to:

• Brazylijski „żetulonizm” - przedstawicielem był G. Vargas, który kreował populizm autorytarny. Przy pomocy armii rządził Brazylią na wzór Salazara lub Mussoliniego. Nacjonalizował wybrane gałęzie gospodarki, wprowadził reforme rolne, balansował pomiędzy ustępstwami gospodarczymi i socjalnymi a nie naruszaniem statusu społecznego klas wyższych

• Argentyński „peronizm” - wywodzi się od J. Perona. Roztaczał wizję sprawiedliwego ustroju społecznego znajdującego się pomiędzy komunizmem a kapitalizmem. Naczelną wartością była sprawiedliwość stąd roztaczał wizję justycjalizmu, Jego główne hasła to sprawiedliwość społeczna, niezależność ekonomiczna i suwerenność polityczna.

• Apryzm - pochodzący od V. Haya de la Torre. Zwalczał on zarówno relikty feudalizmu jak i wpływy imperializmu, odwoływał się do mas ludowych i był natchniony duchem chrześcijańskiego mesjanizmu.

Indie

Stanowił próbę zrównoważenia długotrwałej hinduskiej tradycji i z procesami modernistycznymi. Ważną role odgrywała idea zjednoczenia wieloetnicznego i wielowyznaniowego narodu. Główni przedstawiciele to M. Gandhi, I. Gandhi i J. Nehru.

Obecnie populistami są: A. Lepper, J.M. Le Pen, J. Haider, W. Żirinowskim oraz wielu innych polityków szczególnie podczas kampanii wyborczych.

PACYFIZM

1. Pojęcie i istota

Pochodzi od dwóch łacińskich słów: pacificus - wprowadzający pokój i facere - czynić. Jako współczesna nazwa oznaczająca zarówno myśl jak i ruchy dotyczące zachowania pokoju pojawiła się w 1901 r. Zaproponował ją E. Arnaud, a upowszechnił A. Fried. Pacyfizm ma dość rozległą treść i popada w dwie skrajności. Z jednej strony zawiera postulat usprawiedliwiania niektórych wojen, zaś z drugiej postulat zapewnienia wiecznego pokoju. Istnieją też umiarkowane postulaty ograniczenia wojen i utrzymywania trwałego pokoju. Analizując pacyfizm możemy paradoksalnie stwierdzić że idea pokoju jest nierozerwalnie powiązana z ideą wojny. Typowy pacyfizm przypominający ruch polityczny pojawił się dopiero pod koniec XIX w., choć musimy podkreślić, że sprzeciw wojnie jako takiej istniał już w starożytności. Idea pokoju przewija się przez systemy myślowe wszystkich wielkich religii i szkoły filozoficzne. Pierwsze tezy o pokoju wyrażał Hezjod w VII w. p.n.e. Kolejnymi myślicielami propagującymi pokój byli: Heraklit z Efezu, Platon, Arystoteles, Cyceron, św. Tomasz z Akwinu, Dante, Jerzy z Podiebradu, Erazm z Rotterdamu, T. Morus, M. Sully, Grocjusz, W. Leibnitz.

2. Idee pacyfizmu

Pokój

Jest naczelną i najwyższą wartością pacyfizmu. Jest przeciwieństwem wojny. Pokój musi być trwały wręcz wieczny. Trwałość pokoju wynika ze współpracy pomiędzy państwami i poszanowania ich suwerenności. Pokój nie tylko należy utrzymywać ale także umacniać. Współcześnie podkreśla się potrzebę pokojowej polityki i wychowania dla pokoju.

Wojna

Jest zaprzeczeniem pokoju, choć pacyfizm dopuszcza niektóre rodzaje wojen. Dopuszcza tzw. zimną wojnę (ideologiczną, psychologiczną), odrzuca zaś wojny z użyciem broni. Wyróżnia wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, które z kolei są dzielone na lokalne, światowe, zaczepne, prewencyjne, obronne, konwencjonalne, atomowe, totalne. Wynikiem ruchów przeciw wojnie było stworzenie prawa wojny, a później prawa do wojny. Karta Narodów Zjednoczonych dopuszcza jedynie samoobronę w przypadku napaści

Człowiek

Pozostający w zgodzie z ideami pacyfistycznymi jest pacyfistą. Zmuszony jest odrzucić imperializm, militaryzm, rasizm itp. Problemem dla pacyfisty jest obowiązek powszechnej służby wojskowej (może jej odmówić ze względu na przekonania osobiste). Każdemu pacyfiście bliskie są ideały humanizmu, braterstwa, przyjaźni, egalitaryzmu, internacjonalizmu i kosmopolityzmu. Uznają naturę ludzką za dobrą i pokojową choć nie są w stanie wytłumaczyć istnienia wojen. Jednym z wyjaśnień może być koncepcja plastycznej natury człowieka podatnej na dobro i na zło

Społeczeństwo

Postrzega je jako społeczeństwo obywatelskie, które realizuje swoje cele zachowania pokoju bez pomocy władz i społeczeństwo polityczne, które potrzebuje do tego władzy politycznej. Znajduje on swoje miejsce zarówno w indywidualistycznej jak i holistycznej koncepcji społeczeństwa. Podkreśla się potrzebę harmonijnego współżycia jednostek i grup społecznych. Z tym poglądem pozostają inne idee odwołujące się do solidaryzmu społecznego.

Prawo

Spełnia ono doniosłą rolę. Odwołuje się do wszelkich norm prawa - naturalnego, zwyczajowego, stanowionego - tylko po to by zapobiec wojnie lub ograniczyć jej skutki. Najlepiej pacyfizmowi służy tu prawo stanowione (głównie prawo międzynarodowe), które opiera się na międzynarodowej infrastrukturze organizacyjnej i instytucjonalnej

Gospodarka

Może być ona zarówno źródłem walk wewnętrznych i zewnętrznych jak i zaczynem harmonii społecznej. Krytycznie odnosi się do takich modeli gospodarki które są nastawiane na walkę. Przeobrażanie gospodarki kapitalizmu wolnorynkowego w kierunku kapitalizmu socjalnego oznacza mimowolne uzgadnianie go z pacyfizmem. Gospodarka modelu komunistycznego i socjalistycznego jest w opozycji do pacyfizmu.

Państwo

Z ruchem pacyfistycznym godzą się idee państwa stworzonego na wzór organizatorski, porządkujący, zwierzchni, gloryfikujące wojnę, walkę, anarchię i chaos. W wyjątkowej sprzeczności stoją faszyzm i marksizm. Z pośród doktryn politycznych jedynie anarchizm nie stoi w sprzeczności z pacyfizmem ukazując bezpaństwową perspektywę organizacji społeczeństwa. Pacyfizm przystaje na te funkcje państwa, które unikając wojny utrwalają pokój. Ideałem państwa dla pacyfizmu jest państwo ogólnoświatowe.

Zmiany

Nie mogą się one opierać na gwałcie i przemocy. Pacyfizm postuluje wyrzeczenie się przemocy (Ghandi, M.L. King) i bierny opór oraz nieposłuszeństwo obywatelskie.

3. Nurty pacyfizmu

Pacyfizm możemy podzielić na kilka nurtów w zależności od użytego kryterium. I tak wyróżniamy:

a) kryterium związku pacyfizmu z różnymi formami świadomości

- religijny

- moralny

- prawny

- polityczny razem te 4 ostatnie tworzą pacyfizm świecki

- naukowy

b) kryterium formy i zakresu zmian społecznych

- reformistyczny - abstrakcyjny - spontaniczny

- rewolucyjny - ideowy - zorganizowany

c) kryterium czasu

- historyczny

- nowoczesny

d) kryterium treści i kraju

- treści - moralistyczny, legalistyczny, polityczny i progresywny

- kraju - francuski, amerykański, angielski, polski itd.

Pacyfizm moralistyczny

Odwołuje się do etycznych kryteriów dobra i zła przy ocenie natury i zachowań człowieka. Wojna jest zdaniem tego typu pacyfizmu wynikiem najgorszych instynktów i zachowań człowieka, zaś pokój potwierdza jego cnotliwą naturę. Wyrósł on głównie z inspiracji chrześcijańskich (wypaczanych jednak np. wojnami religijnymi) Encyklika Pacem in terris traktuje pokój jako wartość autonomiczną, wynikającą z porządku naturalnego. Z kolei świecki pacyfizm moralistyczny opiera się na rozumie, emocjach i woli.

Pacyfizm legalistyczny

Wyrastał on z dwóch przesłanek. Z pierwszej wynika rozumienie prawa natury jako negacji wojny i aprobaty pokoju. Druga opierała się na rozumieniu że skoro prawo jest skuteczną podstawą pokojowego porządku współistnienia w miastach i państwach to należałoby rozciągnąć jego panowanie na cały świat. Pierwsza przesłanka poszukiwała stałych zasad, druga zaś poszukuje uwagę na ramy instytucjonalno-organizacyjne zapewnienia trwałego pokoju. Te drugie dążyły do utworzenia federacyjnego państwa ogólnoświatowego.

Pacyfizm polityczny

Odwołuje się do bogatego i zróżnicowanego arsenału środków służących polityce. Początki tego rodzaju pacyfizmu są datowane na czasy rewolucji francuskiej. Wg tej koncepcji nadzieje na trwały pokój rokują republikańskie rządy demokratyczne. Głównym narzędziem do zapewnienia pokoju miało by być respektowanie prawa narodów do samostanowienia. Należy tu jednak pamiętać o sprzeczności występującej na płaszczyźnie nacjonalizm (bardzo silny wpływ na ruchy narodowowyzwoleńcze) a pacyfizmem. Swoisty pacyfizm proponował także socjalizm i komunizm, jednak poprzedzony rewolucją proletariacką i wojna niepodległościowymi.

Pacyfizm progresywny

Krzewił wiarę w nadejście pokoju światowego. Miał on zostać osiągnięty dzięki nieustannemu postępowi ludzkości i osiągnięciom kulturowym i cywilizacyjnym. Szczególne nadzieje zostały ulokowane w liberalizmie, który miał zapewnić dobrobyt i prosperity a te z kolei trwały pokój.

FEMINIZM

Autor skryptu zupełnie nie podziela myśli tego pseudoruchu politycznego nie mniej jednak dostrzega problem braku równouprawnienia kobiet, który jest istotnym problemem i który należy przezwyciężyć.

1. Nazwa i istota

Feminizm wywodzi się od łacińskiego słowa femina, czyli kobieta. Oznacza ruchy, ideologię i doktryny koncentrujące się wokół równości prawnej, politycznej i społecznej kobiet z mężczyznami. Pojawił się on na początku XX w i poruszał problem równouprawnienia i emancypacji kobiet. W pełni ruch ten rozwinął się w latach 60 XX w. szczególnie na tle innych ruchów. Przenika także do innych ideologii tj. komunizm, liberalizm, socjalizm i pacyfizm. Feminizm należy odróżnić od tzw. kwestii kobiecej. Istota feminizmu sprowadza się do przekonania że kobiety są dyskryminowane i poniżane jedynie z powodu ich płci. Jest on przeciwstawiany maskulinizmowi. W stosunkach społecznych postuluje matriarchat. Miał on polegać na władzy kobiet sprawowanej przez matrony - matki rodów. Feminizm często szafuje pojęciem seksizmu, które oznacza dyskryminacje drugiej płci (jest on swoistym odbiciem rasizmu).

2. Źródła i rozwój

W określeniu źródeł feminizmu napotykamy na trzy problemy:

- czy kwestia kobieca jest tym samym czy feminizm

- marginalizacja roli kobiet w historii pisanej głównie przez mężczyzn

- pisanie historii przez mężczyzn ma na celu utrwalanie patriarchalnego porządku społecznego

Uwzględniając całą historię kobiet niezależnie przez kogo była ona pisana, możemy doszukać się trzech koncepcji powstania feminizmu

a) kwestia kobieca istniała od zawsze i wszędzie

b) w każdej epoce nawet przed narodzinami feminizmu odzywały się głosy w obronie kobiet

c) feminizm jest wynikiem myśli Oświecenia i skutkiem rewolucji francuskiej. Ten pogląd jest najbardziej słuszny. Rozwój właściwej wersji feminizmu przebiegał w dwóch etapach: od 1789 do 1920 i od 1960 do chwili obecnej. Lata 1920-1960 to okres stagnacji feminizmu.

Starożytność nie dopuszczała równouprawnienia. Już Demokryt pisał „dać się owładnąć kobiecie jest największą hańbą dla mężczyzny”. Patriarchat był konsekwentnie utrwalany i w zasadzie ten pogląd podzielało także średniowiecze. O losie kobiet decydowali wówczas ojcowie, mężowie i kapłani. Obarczano je winą za grzech pierworodny i ukazywano ich niższość intelektualną. Zdaniem św. Tomasza kobieta powinna być niczym pies dla swojego męża. Kolejne epoki stopniowo łagodziły swój pogląd w stosunku do kobiet. Pojawiły się wtenczas pierwsze prace wzywające do przyznania praw i równouprawnienia kobietom (Christina de Pizan, Maria de Jars de Gournay).

Sufrażystki

Były to „bojowniczki” o równouprawnienie obu płci, a szczególnie o prawa wyborce dla kobiet. Ruch ten został zapoczątkowany przez A. N. Condorset pod koniec XVIII w. Największe sukcesy sufrażystki odnosiły na terytorium USA łącząc postulat równouprawnienia ze zniesieniem niewolnictwa. Ich działalność przyniosła amerykańskim kobietom prawo wyborcze w 1920. Należy jednak zaznaczyć iż po raz pierwszy kobiety uzyskały możliwość głosowania w Nowej Zelandii w 1893, zaś w Europie w Finlandii w 1906 r. W Polsce kobiety otrzymały możliwość głosowania w 1919 r. Jednym z ostatnich europejskich państw, które przyznało prawo wyborcze swoim obywatelkom była Szwajcaria, która uczyniła to dopiero w 1971 r.

Uzyskanie przez kobiety prawa do głosowania zastopowało rozwój feminizmu. Jednak jak pokazała rzeczywistość praktyczne równouprawnienie kobiet i mężczyzn było dalekie od ideału. Skutkiem tego było poruszenie tej kwestii przez ruchy Nowej Lewicy wraz z którymi narodził się Ruch Wyzwolenia Kobiet. W jego łonie rozwijały się dwa odłamy: radykalny - łączący postulat zmiany sytuacji kobiet ze zmianą ustroju kapitalistycznego i reformistyczny poszukujący szans dla faktycznej równości obu płci. Ruch ten wprowadził (zupełnie niezrozumiale - przyp. autora) określenie „męska szowinistyczna świnia”. Podkreślał to, że kobiety są dyskryminowane tylko z powodu ich płci. Przedstawicielki tego ruchu nie wiązały nadziei na poprawę losu kobiet z realnym socjalizmem, co więcej w ogóle wątpiły, że może istnieć ruch mogący zapewnić faktyczne równouprawnienie.

Nurty feminizmu

Jak każdy ruch, feminizm także posiada kilka swoich nurtów. Dla rozwoju i znaczenia tego ruchu szczególnie przyczyniły się feminizmy: liberalny, socjalistyczny i radykalny. Feminizm liberalny jak wskazuje jego nazwa nawiązuje do idei liberalizmu. Uchodzi za najbardziej racjonalizowany, najszerzej akceptowany oraz co najważniejsze za skuteczny. Zgodnie z nim wolny rynek miałby być narzędziem mogącym zapewnić równouprawnienie. Nurt ten oczekuje najpierw faktycznej równości kobiet, a następnie faktycznej równości. Wyraźnie preferuje parlamentaryzm. Feminizm socjalistyczny należy rozpatrywać łącznie z feminizmem marksistowskim. Jednym z hasłem socjalizmu jest walka klas, zaś feminizm w pewnym sensie oznacza walkę płci. Wątek feministyczny przewija się w myśli socjalizmu utopijnego (Fourier i Saint-Simon), a także w myśli socjalizmu naukowego. Zawierają je przede wszystkim prace F. Engelsa. Podstawy dla feminizmu socjalistycznego dał jednak... mężczyzna, a konkretnie A. Bebel w pracy Kobieta i socjalizm. Jego poglądy rozwijały K. Zetkin i A. Kołłontaj. Aktywność niemieckich socjaldemokratów doprowadziła do ustanowienia w 1911 Międzynarodowego Dnia Kobiet. Feminizm radykalny odcina się programowo od socjalistycznego, a jego rozwój zaczął się po 1960 r. Brak mu wewnętrznej spójności i przybiera formy radykalizmu prawnego, politycznego i społecznego. Aspekt prawny dotyczy uprzywilejowania prawnego kobiet w stosunku do mężczyzn. Aspekt polityczny dąży przekazania władzy w ręce kobiet, zaś aspekt społeczny dotyczy bardziej idei wolności niż równości kobiet.

Dyskryminacja kobiet jest upatrywana we władzy mężczyzn. Najbardziej jaskrawe przejawy ich dyskryminacji mają charakter:

a) socjalizacyjny - polega na wszczepianiu i utrwalaniu przekonania kobiet o ich niższości wobec mężczyzn. Przekonanie to jest narzucane od kołyski aż po grób. Aby przezwyciężyć ten problem feminizm postuluje gruntowną reformę systemów wychowawczych i edukacyjnych

b) religijny - dotyczy dyskryminacji roli kobiet w religiach i przypisywaniu Bogu tylko cech męskich.

c) zawodowy - polega na obciążaniu kobiet cięższą, długotrwałą i gorzej opłacaną płacą. Słusznie (także moim zdaniem) podnoszony jest problem pracy kobiety w domu i lekceważenia jej przez mężczyzn. Zachęca kobiety do podejmowania pracy poza domem, wypowiada zdecydowaną walkę molestowaniu kobiet

d) obyczajowy - dotyczy przede wszystkim ograniczenia swobody kobiety w decydowaniu o własnym ciele poprzez wywieranie przymusu fizycznego lub psychicznego. Szczególnie podnoszony jest tu problem gwałtów na kobietach.

e) komercyjny - dotyczy handlowania wizerunkiem i ciałem kobiet w reklamie, marketingu i co gorsza w pornografii.

f) językowe - przejawia się w traktowaniu języka jako narzędzia poniżania kobiet.

3. Idee feminizmu

Równość

Pozostaje główną ideą feminizmu i przenika całą jego ideologie. Warto zauważyć, że jedynie feminizm liberalny w pełni czerpał z idei równości, pozostałe podchodzi do niej w sposób nieufny. Problem równości kobiet i mężczyzn nie jest problemem łatwym do rozwiązania choćby z tak obiektywnych powodów jak różnice w budowie biologicznej. O wiele bardziej prawdopodobna jest równość prawna, polityczna i społeczna. Zresztą ta pierwsza jest największym osiągnięciem feministek. Co do równości politycznej ma ona 2 wymiary: formalny - równe szanse w dostępie do władzy i faktyczny - równość w partycypacji we władzy. Postuluje ją tylko feminizm liberalny. Równość społeczna dotyczy takich zagadnień jak wychowanie, małżeństwo, miłości, rodziny itp.

Wolność

Objawia się ona przede wszystkim w swobodzie kobiet w decydowaniu o własnym ciele i kształtowaniu własnego życia. Dotyczą głównie swobody dotyczącej świadomego macierzyństwa, dostępu do antykoncepcji, sztucznego zapłodnienia i aborcji oraz swobody seksualnej. Tylko feminizm radykalny domaga się pełnej swobody w powyższych sprawach. Zakres wolności kobiet budzi kontrowersje wewnątrz samego ruchu feministycznego.

Pacyfizm

Jest integralną cechą feminizmu jako, że kobiety są symbolem pokoju (nie do końca się z tym zgadzam, zazwyczaj o kobiety wybuchały wojny)

Władza

Przybiera one różne formy:

- społeczna - panowanie bogiń, matriarchat, ginekokracja (?!)

- polityczna - dążenie do sprawowania najwyższej władzy w państwie

- seksualna - nie wymaga komentarza. Każdego odsyłam do własnych bogatych doświadczeń

AGRARYZM

1. Nazwa i pojęcie

Nazwa tego ruchu pochodzi od łacińskich słów ager i agrarius co oznacza odpowiedni role, ziemie i rolnika. Dotyczy ona oznaczenia chłopskich ruchów politycznych, ich ideologii oraz doktryn politycznych. Po raz pierwszy zastosował ją A. von Schaffle w 1901 r. Agraryzm jest to doktryna społeczno-polityczna powstała w Europie na przełomie XIX i XX w, oparta na zasadzie solidaryzmu klasowego i separatyzmu chłopów, postulująca konieczność ewolucyjnej drogi przebudowy społecznej z uwzględnieniem interesów rolnictwa. Była to jedna z koncepcji trzeciej drogi pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem. Możemy wyróżnić agraryzm zielony, czarny (interpretacja faszystowska), czerwony i rewizjonizm agralny.

2. Źródła i rozwój

Wśród pionierów agraryzmu wyróżniamy Ch.de Sismondi, który postulował ekonomikę drobnotowarową zdominowaną przez drobnych rolników. Innym wybitnym myślicielem tego nurtu był E. David, który twierdził, że drobne gospodarstwa mają przewagę nad wielkim gospodarstwem rolny przez co naraził się na krytykę ze strony Lenina. Największe sukcesy ruch agraryzmu święcił w latach 1893 - 1930. Agraryzm rozwijał się głównie w Niemczech, Polsce, niektórych państwach Europy Środkowej, w Skandynawii i w USA. W 1924 partie te utworzyły Międzynarodowe Biuro Agralne. Obecnie agraryzm jest ruchem marginalnym. W Polsce jest reprezentowany głównie przez PSL.

3. Idee agraryzmu

Myśl ta jako jedna z nielicznych dąży do określenia trwałej hierarchii wartości.

Ziemia

Jest naturalną podstawą bogactwa narodu. Powinna należeć do tych, którzy na niej pracują czyli do chłopów. Opowiada się za prywatną własnością ziemi podzielonej między gospodarstwa rodzinne. Odrzuca gospodarkę wielkoobszarniczą.

Gospodarka

Podstawą gospodarki jest ziemia co zostało omówione wcześniej. Jeśli chodzi o przemysł jest on plasowany na drugim miejscu. W niektórych gałęziach przemysłu tj. przemysł ciężki, wydobywczy, zbrojeniowy powinna zostać zachowana kontrola państwa.

Człowiek

Jest on kojarzony głównie z chłopem, rolnikiem. Idealizuje on cechy osobowe chłopów gloryfikując ich siłę fizyczną, zdrowie i moralność. Stanowią oni najbardziej wartościowy element społeczeństwa. Ze względu na swoje cechy powinni sprawować władzę polityczną. Szczególnie gloryfikują tzw. chłopski rozum cechujący się pragmatyzmem, realizmem, umiarkowaniem.

Praca

Powinna być jednym z kryterium miejsca jednostki w społeczeństwie. Jej jakość zależy od upowszechnienia oświaty. Chłopi mają poprzez pracę wspólnotę interesów z robotnikami i inteligencją, są jednak w opozycji do kapitalistów.

Rodzina

Cieszy się ona ogromnym szacunkiem. Powinna być złożona z małżeństwa, dzieci i krewnych. To rodzina prowadzi gospodarstwo rolne realizując jednocześnie funkcje prokreacyjną, socjalizacyjną i zapewniającą ciągłość kulturową. Gloryfikuje rodziny wielopokoleniowe. Dominującą rolę ma mieć ojciec.

Gmina

Pozostaje najważniejszą jednostką samorządu terytorialnego. Przedstawiciele tego ruchu propagandową opisują uroki życia na wsi w przeciwieństwie do życia w mieście. Szczególnie silnie akcentuje się wspólnotę kulturową, wyznaniową i sąsiedzką.

Samorząd

Jest podstawą administracji państwowej i potwierdzeniem demokratycznej formy państwa. Dzięki samorządowi chłopi jawią się jako współrządzący państwem. Agraryzm postuluje szerokie przyznanie uprawnień organom samorządowym co ma zrównoważyć władze lokalną i władzę centralną.

Naród

Ideologia ta deklaruje ścisłe związki z tym co narodowe pod warunkiem, że jest to równocześnie chłopskie. Podkreśla udział chłopów w walkach narodowowyzwoleńczych i ich liczebność w siłach zbrojnych. Stwierdza wręcz, że to oni są żywicielami narodu.

Ojczyzna

Jest utożsamiana z całością kultury państwa w którym urodził się dany człowiek wzbogacona o treści kojarzone z rodziną, rodem i spadkiem. Szczególne miejsce zajmuje tu ojcowizna czyli rodzima, uprawiana ziemia będąca najczęściej przekazywana z ojca na syna. Idea ta ma szczególny wymiar w Polsce.

Państwo

Powinno unikać dyktatury i anarchii. Najszerszą aprobatę zyskuje państwo demokratyczne z trójpodziałem władz, niezawisłym sądownictwem i suwerennością ludu. Opowiada się za zmniejszaniem różnic majątkowych, interwencjonizmem.

Zmiany

Powinny być to reformy w myśl „trzeciej drogi” dokonywanie ewolucyjnie i w sposób przemyślany, kontrolowany przez państwo.

Po 1989 r. nastąpiło niewielkie odrodzenie się agraryzmu pod postacią neoagraryzmu w programach niektórych partii i stronnictw chłopskich (głównie PSL).

ISLAMIZM

Nazwa islam pochodzi od arabskiego słowa aslama co oznacza poddać się. Chodzi tu o całkowite poddanie się woli Bożej. Islam może być zamiennie nazywany mahometanizmem lub muzułmanizmem. Islam miał być objawiony przez Boga (Allaha) prorokowi Mahometowi za pośrednictwem anioła Gabriela. Treści objawień zostały spisane przez następców Mahometa w Koranie. Islam zyskał status doktryny politycznej bowiem nierozerwalnie łączy on to co jest polityczne z tym co jest religijne. Islam jest podzielony na 3 odłamy: sunnitów (ok. 90%), szyitów (Iran, Irak, Azerbejdżan, Syria) i charydżytów (ok. 4 mln). Jest drugą co do liczby wyznawców religią. Jest wyznawana głównie w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie, w Azji Centralnej, w Indiach i w Indonezji. Szacuje się, że skupia blisko 1.2 mld wiernych. Islam narodził się w 622 r. n.e. (hidżra, ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny). U źródeł jego potęgi stoi cel zjednoczenia wszystkich koczowniczych plemion arabskich na półwyspie arabskim. Jak już zostało wspomniane najważniejszym tekstem Islamu jest Koran. Jest to zbiór sformułowań o charakterze religijnym, moralnym, prawnym i politycznym. Jest również ciekawym źródłem historycznym.

1. Idee Islamu

Bóg (Allah)

Jest wzorowany na Bogu w religii judaistycznej i chrześcijańskiej. Jest Stwórcą i Władcą wszystkiego. Jest sprawiedliwy, dobry, opiekuńczy i miłosierny.

Człowiek

Pozostaje w cieniu potęgi Allaha. Teologia islamska nie dostrzega potrzeby podjęcia rozważań nad istotą człowieka, aczkolwiek są podejmowane pierwsze nieśmiałe próby dokonania analizy.

Prawo

Prawo w Islamie jest prawem Bożym zapisanym w Koranie. Odznacza się niezmiennością, racjonalizmem, teokratyzmem i totalizmem. Wszystko musi być bezgranicznie podporządkowane Allahowi. Niezmienność prawa w Islamie jest konsekwencją jego objawienia. Łączy w sobie elementy świeckie i religijne i dotyczy każdej sfery ludzkiego życia.

Społeczeństwo

Tworzy ono jedność choć jest wewnętrznie zróżnicowane. Tą jedność tworzą wszyscy muzułmanie, a zwana jest ona ummą. W muzułmańskim społeczeństwie główną rolę odgrywają mężczyźni, którzy cieszą się pełnią życia publicznego. Mają prawo do posiadania 4 żon o ile są w stanie je utrzymać. Głównym obowiązkiem kobiet jest prowadzenie domu i wychowywanie dzieci, powinna pozostawać w cieniu swojego męża.

Gospodarka

Islam zawsze pochwalał własność prywatną przestrzegając jednak przed jej nadmierną koncentracją. By temu zapobiec zalecał obowiązkową jałmużnę będącą w istocie formą podatku. Impuls do rozwoju arabskiej gospodarki dało powszechne użycie ropy naftowej i gazu ziemnego będących w ich posiadaniu

Państwo

Najchętniej przybiera formę teokratyczną, a jego emblematem jest półksiężyc. W państwie arabskim polityka jest połączona z religią. Jedynym władcą jest Allah, zaś panujący na ziemi monarchowie są jedynie administratorami woli Allaha.

Panarabizm

To pogląd mówiący iż wszyscy ludzie wyznający Islam i używający języka arabskiego należą do jednego narodu. Postuluje ich zjednoczenie mimo dzielących ich różnic.

Zmiana

Zmiany w sensie zmian społecznych kłócą się z Islamem. Cechuję go głęboki konserwatyzm, a ewentualne zmian mają ostrożny charakter, często powolny i ewolucyjny

Obowiązki muzułmanina

1) Wyznanie wiary Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest Jego prorokiem

2) Regularne modły - powinny mieć miejsce 5 razy dziennie z głową skierowaną w stronę Mekki. Cechuje je ład, prostota i dostojeństwo. W piątek zawsze odbywają się pod kierunkiem imama.

3) Post - obowiązuje zawsze w miesiącu Ramadan

4) Jałmużna (zakat) - ma być przekazywana na rzecz biednych

5) Pielgrzymka do Mekki przynajmniej raz w życiu

Niektórzy twierdzą, że szóstym filarem wiary muzułmańskiej jest Dżihad czyli obowiązek świętej wojny z poganami. Pogląd ten jednak bardzo kontrowersyjny i powinien być analizowany z dużą dozą ostrożności

Państwo i prawo w islamie

Państwo

Podstawą organizacyjną państwa jest Islam. Wszystkie jego instytucje są podporządkowane Allahowi. Tutaj polityka, religia, moralność i prawo splotły się we władzy jednej osoby - kalifa. Nie obowiązuje maksyma „co boskie Bogu, a co cesarskie cesarzowi”. Zdaniem arabskich polityków Islam można pogodzić zarówno z socjalizmem (Naser, Ben Bell - Algieria) jak i z nacjonalizmem (wyższość własnej religii nad innymi). Jednym z istotnych poglądów na państwo są poglądy Ajatollaha Chomeiniego, przywódcy rewolucji islamistycznej w Iranie. Postuluje on i w zasadzie wprowadził w życie model teokratycznej republiki islamskiej.

Prawo

Także prawo jest nierozerwalnie połączone z islamem. Prawo ma swoje źródła w Koranie. W Islamie występują cztery główne szkoły prawa koranicznego: malikicka, szaficka, hanificka i hanbalicka. Na jego temat wypowiadają się jedynie teologowie prawa zwani alimami. Najważniejsze gałęzie prawa to:

- prawo zwyczajowe - które cechuje epokę przedislamistyczną

- prawo publiczne - zawiera bogate doświadczenia historyczno-polityczne muzułmanów oraz cechuje je poszukiwanie idealnego władcy.

- prawo narodów - ma ono od zawsze ambicje władcze i uniwersalistyczne. Wynika z chęci Arabów do przejęcia władzy na światem. Obecnie normy tego prawa są podporządkowane prawu międzynarodowemu

- prawo karne - wyróżnia trzy rodzaje przestępstw: zbrodnie krwawe bez rozboju, przestępstwa przeciwko Bogu i pozostałe

- prawo cywilne - obejmuje sprawy osobowe, majątkowe i rodzinne. Jest najbardziej rozwiniętą gałęzią prawa w Islamie. Dopuszcza możliwość posiadania 4 żon i nałożnic, ludzi dzieli na wolnych, niewolników i podopiecznych. Zna własność państwową, sułtańską, wakaty, prywatną i podopiecznych. Z oczywistych względów niezwykle skomplikowane jest prawo spadkowe.

Fundamentalizm islamski

Jest on wynikiem upadku prądów modernistycznych w islamie i powrotu do fundamentów religii muzułmańskiej. Zwany jest także integryzmem muzułmańskim i zmierza do dosłownego odzwierciedlenia religijnych treści Koranu w prawie stanowionym i ustroju państwa. Posługuje się populistyczną frazeologią egalitarną z wyjątkiem równouprawnienia kobiet. Manifestuje wrogość wobec zachodniego stylu życia, hierarchii wartości i swobody obyczajów. W skrajnej, ekstremistycznej formie może przybierać formę terroryzmu (osobiście jestem przeciwnikiem łączenia fundamentalizmu z terroryzmem). Jedną z organizacji głoszącą fundamentalizm było Stowarzyszenie Braci Muzułmanów, które wypowiedziało wojnę tym państwom arabskim, które uznała za niezgodne z islamem. Fundamentaliści objęli władze w Iranie i w Algierii. Jednym z haseł fundamentalizmu jest także panarabizm.

EKOLOGIZM

1. Nazwa i pojęcie

Pochodzi od nazwy ekologia, która jest zlepkiem słów oikos i logos (środowisko i nauka). Posłużył się nią po raz pierwszy E. Haeckel w 1869 r. Na ekologizm składają się oceny stanu środowiska i wysnuwane z nich powinności. Ekologizm jako ideologia polityczna, podobnie jak agraryzm, ma zielone zabarwienie, stąd partie ekologiczne często noszą nazwę zielonych. Ekologizm jako ideologia pojawił się w ostatnich dekadach XX w i jest połączony z ruchami Nowej Lewicy. Wyrósł na gruncie nieskutecznych ostrzeżeń płynących z opisów i ocen zagrożeń dla środowiska organizmów żywych. Jest to nowy nurt myśli politycznej który w dalszym ciągu rozwija się i kształtuje.

2. Idee ekologizmu

Przyroda

Naczelna wartość dla ekologizmu. Jest ukazywana jako kompleksowa całość, złożona z powiązanych ściśle i zależnych od siebie elementów. Połączenie naukowej wiedzy o przyrodzie z właściwym do niej stosunkiem człowieka nazywamy moralnością naturalną. Wysoki szacunek dla przyrody przesuwa człowieka na drugi plan. Ekologizm odrzuca więc możliwość dominacji człowieka nad przyrodą.

Człowiek

Jest w opozycji zarówno do myśli liberalnej jak i socjalistycznej wytykając im afirmacje tego co przyziemne. Atakuje konsumeryzm i brak wrażliwości człowieka. Odrzuca antropocentryzm, a pozytywna ocena moralna człowieka ma miejsce tylko wtedy gdy żyje on w harmonii z przyrodą. Ideałem jest człowiek o nowej świadomości ekologicznej i sumieniu ekologicznym.

Społeczeństwo

Przybiera wzór społeczeństwa ekologicznego opartego na harmonijnych stosunkach pomiędzy ludźmi i pomiędzy ludźmi a przyrodą. Ekologizm kreuje wzór społeczeństwa zdolnego do przetrwania poprzez wyeliminowanie możliwości spowodowania katastrofy globalnej. Społeczeństwo ekologiczne jawi się jako społeczeństwo wszechstronnie otwarte, demokratyczne, skłonne do współpracy. Szczególny wymiar mają w nim więzi międzypokoleniowe.

Gospodarka

Całkowicie odbiega od założeń liberalizmu i socjalizmu. Ponownie definiuje podstawowe kategorie ekonomiczne i obnaża nielogiczność dotychczasowych modeli gospodarczych. Odrzuca prymat przemysłu w gospodarce na rzecz ekologicznego rolnictwa. Krytykuje destruktywne technologie.

Prawo

Ma wymiar doraźny i perspektywiczny. W wymiarze doraźnym ma ograniczone możliwości i zadania. W wymiarze perspektywicznym zmierza do ochrony przyrody i człowieka.

Państwo

Nawiązuje do znanych już rozwiązań, nieco inaczej postrzegając jego funkcje. Dużą atrakcyjność stanowią dla niego struktury regionalne, samorządowe, autonomiczne z bezpośrednią formą sprawowania rządów. Postuluje wprowadzenie bioregionów.

Zmiany

Mogą sięgać co najwyżej granic radykalnego reformizmu. Nie mogą być rewolucyjne i destrukcyjne.

3. Nurty ekologizmu

• Biocentryzm - upatruje wartości we wszystkim co żyje i wszelkie przejawy życia traktuje na równi ze sobą

• Ekocentryzm - wartością dla niego jest cały kosmos

• Ekoliberalizm - wolny rynek jest najlepszym narzędziem do rozwiązywania problemów ekologicznych

• Ekosocjalizm

• Ekoanarchizm - rozwiązywanie problemów ekologicznych może następować tylko w środowisko bezpaństwowym

• Ekofaszyzm - po prostu część faszystów była wegetarianami stąd te konotacje

• Ekofeminizm - twierdzi, że problemy ekologiczne są wynikiem brutalnej polityki mężczyzn

* * *

Akapit ten wydaje się być nieco szowinistyczny ale starałem się wiernie oddać za R. Tokarczykiem istniejący stan rzeczy. Nie ma się o co obrażać.

4

Faszyzm

Nacjonalizm, rasizm,

populizm

Syndykalizm, korporacjonizm, elitaryzm

Konserwatyzm- pod pewnymi względami

---