TEORIE BADAŃ LITERACKICH (II r. kulturoznawstwa) - TEMATY WYKŁADÓW I ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE

I Przełom antypozytywistyczny

• Pozytywistyczne kierunki w badaniach literackich (charakterystyka ogólna pod kątem tez krytykowanych w okresie przełomu).

Pozytywizm - August Comte, koniec XVII, pierwsza połowa XIX wieku. Umysł nie jest w stanie dociec sensu rzeczy, dlatego należy zostać przy badaniu faktów mając na celu przekształczanie rzeczywiztości. „Poznać, żeby przewidzieć”.

Główne tezy:

1. Podstawę nauki tworzą fakty i relacje między nimi - prawa, damy radę je zrozumieć

2. Przedmiotem nauki jest przede wszystkim przyroda

3. Wszystkie nauki powinny być kształtowane na wzór nauk przyrodniczych

4. Kultura współczesna to najdoskonalsze osiągnięcie ludzkości

Optymistyczni, pewni siebie, wierzyli w rozum.

Pozytywizm w badaniach literackich - obowiązywały zasady determinizmu i genetyzmu. Jeżeli zbada się przyczyny determinujące powstanie jakiegoś dzieła, ustali się jego genezę można mieć pewność, że wie się wszystko o tym tekście. Dzieła muszą być zależne od zewnętrznych czynników sprawczych: idologicznych, psychologicznych, historycznych, społecznych itp.

Nie jest błędem doszukiwanie genezy, tylko genetyzm.

Dwie różne postawy:

1. Scientystyczna - sformułowanie ogólnych praw rządzących literaturą (strukturaliści); francuz Hipolit Taine - uważał, że badania literackie powinny być całkowicie wolne od wartościowania; między fenomenami duchowymi a fenomami przyrodniczymi nie ma żadnych różnic, tylko stopień ścisłości; trzy właściwości dominujące, które determinują dzieło sztuki: rasa (typ antropologiczny oraz naród), moment dziejowy, środowisko (geograficzne, ekonomiczne, społeczne, polityczne); twórca jest określony przez to wszystko jak każdy człowiek społeczności; dzieło jako biografia twórcy; wróg filologii, twórca Dziejów literatury angielskiej; le Tier - wykorzystał teorię Darwina do badania dzieł literackich

2. Filologiczno-faktograficzna/historiograficzna - jednostkowe fakty

Scheller, niemiec, łączył oba te kierunki, napisał Dzieje literatury niemieckiej, przyglądał się warunkom kulturowym i literackim; trzy czynniki budują osobowość twórcy: dziedzictwo kulturowe, to czego się nauczył, to, co przeżył. Podstawy edytorstwa, podstawy analizy tekstu, przyczynił się do rozwoju komparystyki - porównywanie genezy literatury różnych narodów.

Gustaw Lanson - francuz, łączył ideały pozytywizmu z niechęcią do nauk scjentystycznych; zainspirowany impresjonistycznymi ideałami krytyki; kładł nacisk na językowy kształt utworu.

Przełom zaczął się w poezji symbolicznej. Na początku XIX wieku zaczęto przeciwstawiać pozytywizmowi inne elementy, takie jak empatia, podświadomość, czucie, uczucie; zaczęto nastawiać się na to, co niewyrażalne. Sugestia, symbolizm. Zakwestionowano to, że o faktach i prawach mamy niekwestionowaną, obiektywną wiedzę. Puetchareau. Są to kryteria przyjmowane ze względu na bezpieczeństwo, wygodę, prostoę. Fakty nie muszą być zgodne z rzeczywistością. Obcujemy z interpretacjami.

Opozycja antypozytywistyczna. Neoidealizm. Idiografizm. Nomotetyzm. Geisteswissenschaften. Neokantyzm (1870 - 1920) - idealizm subiektywny

-         K. Fisher, 1860 - „Z powrotem do Kanta” (przeciw naturalizmowi i etyce ewolucyjnej)

-         powrót do metafizyki, etyki Kanta

-         odseparowanie tego co ludzkie od tego co naukowe

-         Winderband i Richters

-         przyrodoznawstwo - byt; nauki moralne - powinność

-         badanie człowieka - innemetody

-         obiektywność tworów kultury

-         Winderband podział: nauki nomotetyczne (nomos-prawo) i idiograficzne (idios-coś pojedynczego, niepowtarzalnego)

-         Unaukowienie historii sztuki - O.Walzer

Ekspresjonizm Benedycto Croce - idealizm absolutny

-         „Estetyka” - 1902r

-         intuicja i ekspresja są identyczne (identyczność ducha i rzeczywistości)

-         nie ma intuicji poza ekspresją

-         ekstermalizacja

-         nie ma przedustanowionej intencji

-         historia literatury jest niemożliwa, dzieła nie dają się porównywać, bo każde jest indywidualne

-         neoidealizm: styl=znak ekspresji (Vosler, Spitzer)

Fenomenologia Husserla

-         odrzucenie psychologizmu w logice i matematyce

Intuicjonizm Bergsona - witalizm intuicjonizm

-         wróg mechanicyzmu

-         ewolucja napędzana `pędem życia'

-         antyracjonalizm

-         akt intuicji - pochwycenie rzeczywistości

-         intuicja - uchwycenie pokrewieństwa w tym co indywidualne, intuicja=współodczucie

-         A.Thibauded - bergsonista

W. Dilthey - neoidealizm

-         „Przeżycie i poezja” 1905

-         nauki o duchu (w odróżnieniu od przyrodniczych) - Geistwiesenshaften

-         nauki o duch badają ludzkość w jej ekspresjach (przejawach)

-         {życie - ekspresja - rozumienie} próba uchwycenia stosunku tego co indywidualne do ogólnego

-         przeżycie (erlebizm) - doświadczenie wewnętrzne, praprzezycie

• W. Dilthey i „humanistyka rozumiejąca”; przedmiot, cele, metody (zwłaszcza różnice między rozumieniem a wyjaśnianiem); hermeneutyka jako metodologia humanistyki. Poglądy na dzieło literackie.

Wilhelm Dildej (?) - pierwszy krytyk pozytywizmu. Nauki humanistyczne różnią się od nauk przyrodniczych:

1. tematem (zajmuje się rzeczywistością dziejowo-społeczną, są to złożone twory psy-chofizyczne). Podstawą powinna być nowa psychologia. Nauki humanistyczne zawie-rają trzy twierdzenia: o faktach, o prawach (np. budowy języka) o wartościach.

2. celem - jest poznanie rzeczywistości, która jest niezrozumiała, poznanie ma być opar-ta na dyskursie. Możemy zrozumieć tylko twory humanistyczne, bo możemy zrozu-mieć tylko to, co ludzkie. Rozumienie oparte jest na akcie sympatii - współodczuwa-nie docierające do każdego aspektu życia, dane jest we własnym życiu duchowym. Każde zrozumienie jest zależne od umysłu poznającego.

3. Metodologią. Humanista podchodzi do przedmiotu od wewnątrz, przyrodoznawca podchodzi do swojego przedmiotu od zewnątrz, natura badanego przedmiotu jest obca. Podstawową metodologią jest hermeneutyka.

Dildenbach i Riker - zgadzali się co do tematu i celu, ale w metodzie przede wszystkim. Opi-sali, to co się dzieje nomotegrafizm (przyrodnicze) - jest dużo konstrukcji i idiografizm (hu-manistyczne) - nauki, gdzie uwagę badaczy skupiają przede wszystkim fakty, charakter indy-widualny, bardziej bliższy rzeczywistości. Przedmiotem nauk humanistycznych jest eksplora-cja świata duchowego. Są to to nauki o duchu.

Dildej - orientacja ekologiczno-historyczna, skupiony był na twórcy, nie dziełach; psycholo-gizm i historyzm - historyczność przedmiotu i podmiotu jest ważna dla hermeneutyki; dzieło sztuki jest symboliczną ekspresją twórcy, duchowych sił twórczych; napędową sił twórczych jest wyobraźnia; odziedziczone po romantykach; dzieła sztuki mają ogromny wpływ na spo-łeczeństwo; przedmiotem badań literackich jest dzieło w ścisłym połączeniu z twórcą, to co reprezentował jest hermeneutyka (Szlajermacher, mentor Didleja)

• Intuicjonizm H. Bergsona.

Bergson - zainspirował 2 fazę symbolizmu, awangardę, wpłynął na Leśmiana; teoria intuicji - wolna od ograniczeń umysłu, elan vital - siła życiowa, pęd życiowy - życie jest w ciągłym ruchu, podlega nieustannym przemianom w czasie, nie można go przewidzieć, życie to podstawowy przedmiot badań; koncepcja wolności - występowanie przeciw wszelkim konwencjom, które ograniczają nas w procesie socjalizacji, sprzeciwiał się temu, co dyktowała doksa - pewnik, coś opartego na powszechnym mniemaniu (doksa ogranicza personę); przeciw językowi, który ogranicza poznanie; sztuka powstaje w wyniku intuicji i jest najbardziej głębinowym wyrazem osobowości twórcy; pisarz prowadzi walkę przeciw materii językowej; podstawową formą wyrazu jest sugestia; krytyk ma w akcie intuicji własnej wytworzyć od nowa poznawane dzieło

• Ekspresjonizm B. Crocego.

Bendetto Croche - Włoch, teść Herlinga Gruzińskiego „Estetyka jako nauka o ekspresji i lingwistyka ogólna”, estetyka wyjaśnia ontologię poznania; duża rola intuicji - duża rola aktów poznawczych skierowane na to, co jednostkowe; dzieło sztuki jest ekspresją artysty, dzieło sztuki nie poddaje się konwencjom; badacz musi ująć w intuicji badawczej akty twórcze, bez historycznych kryteriów i oceny własnej; sztuką jest każda ekspresja językowa; język jest wyrazem, nie ma różnicy między estetyką a lingwistyką, idiograficzne badanie wyrazu, stylistyka neoidealistyczna; język jest tworem artystycznym, potem komunikacją, nawiązanie do romantyzmu i Humbolda (Niemeic, XVIII)

II Hermeneutyka

Hermeneutyka - sztuka, metodyka rozumienia tworów artystycznych i wykładni tego rozumienia - interpretacji; duchowe zbliżanie się do przedmiotu; przekonanie, że istnieją niezmienne wartości i piękno; ocena nie jest zależna od dzieła i twórcy, gdyż jest to relatywizowane od podmiotów poznających (historyczny, usytułowany, osadzony w czasoprzestrzeni i kulturze, ma określony światopogląd) historyczno-indywidualnie; celem jest poszukiwanie prawdy, ale może być tylko ujmowana w odniesieniu do sytuacji obserwatorów

• Dzieje hermeneutyki: starożytność; egzegeza biblijna

Sztuka teorii interpretacji, które za zadanie miały uczynić bliskim, to co obce; drugie znaczenie (gr. ojcem założycielem był Hermes, gdyż był posłańcem bogów i jednym z jego zadań, było przetłumaczenie woli bogów ludziom) język jako narzędzie objaśniania, naświetlania; u Arystotelesa Hermeneutyka znaczyło wyjaśnianie woli bogów - opracowywanie, wyjaśnianie znaczenia biblii; rozwinęła się w czasie reformacji;

1. teologia hermeneutyczna

2. hermeneutyka prawnicza

3. hermeneutyka filologiczna

• Hermeneutyka filozoficzna: F. Schleiermacher (interpretacja gramatyczna i techniczna); W. Dilthey (hermeneutyka jako metodologia humanistyki); F. Nietzsche (interpretacjonizm); M. Heidegger (rozumienie jako kategoria ontologiczna); H.-G. Gadamer i P. Ricoeur

Fridrish Szlajer Macher XVIII-XIX w. - filozof, teolog, interesowało go poszukiwanie uniwersalnych reguł, pojawiała się też u niego kategoria samorozumienia (religia); na poziomie gramatycznego rozumienia tekstu składnia oferuje podstawowe rozumienie tekstu, interpretacja techniczna ma odsłonić w tekście to co jednostkowe, niepowtarzalnie, dotrzeć do osoby twórcy - psychologiczne rozumienie tekstu; ogólne podstawy rozumienia - zasada koła, całościowe oglądanie przedmiotu; od całości przechodzimy do oglądu części i przez analizę części dochodzimy do oglądu całości

Dildej - podstawowa metoda rozumowania to metoda hermeneutyczna polegająca na wyjaśnianiu

Druga gałęź hermeneutyki zawdzięcza wiele Nietzchemu, bo był inicjatorem interpretacjonizmu, świat istnieje tak, jak my to zinterpretujemy; perspektywizm - nie ma spojrzenia znikąd; rozumienie nie jest kategorią epistemologiczną, nie jest sposobem poznania; to forma egzystencji

Heidneger - język jest medytacją poezji; bycie warunkuje był, ale samo bytem nie jest, o byciu mówi poezja, postulował wyciszenie głosu interpretatorów; przesądy w rozumieniu przedsądów, rozumienie jest zawsze historyczne, rozumienie jest uwarunkowane przez to, co było wcześniej rozumiane, doczytania, oglądania przystępujemy z jakimiś przeświadczeniami, wiedzą, przekonaniami; koło hermeneutyczne.

Hans Georg Gadamel (Niemiec, 102 lata) - objaśnianie wszystkiego, co niejęzykowe; tekst ma charakter przedmiotowy istniejący przed interpretacją; sens nie jest wytwarzany w procesach interpretacji, ale trudno jest dotrzeć do sensu ze względu na nasze usytuowanie; interpretacja polega na przekształceniu tekstu do naszej sytuacji egzystencjalnej, fuzja horyzontów, która się dokonuje dotyczy horyzontu dzieła i odbiorcy

Licker - nastawienie antypsychologiczne; hermeneutyka podejrzeń Marks, Nicze, Freud; hermeneutyka zaufania

• Hermeneutyczny model interpretacji (rola języka; historyczność i perspektywizm, koło hermeneutyczne, cel interpetacji)

• Koło hermeneutyczne - Zasadniczym momentem rozumienia jest "kolisty" ruch myśli, antycypujący w ujęciu części sens całości, a w strukturalnej jedności całości antycypujący sens poszczególnych części. "W taki właśnie sposób - zawsze od całości do części i z powrotem do całości - przebiega ruch naszego rozumienia. Jego zadanie polega na rozszerzaniu na kolejne koncentryczne kręgi jedności rozumianego sensu. Zestrojenie wszystkich szczegółów w całość jest w każdym przypadku probierzem trafności rozumienia. Brak takiego zestroju równa się niepowodzeniu próby zrozumienia"

• Rozumienie jasnowidzące i komparatystyczne.

• Rozumienie jasnowidzące - prorocze, techniczny aspekt, przenikanie tekstu ku podmiotowości, czemuś nieuchwytnemu, dane twórcy, Rozumienie komparatystyczne - powszechne, można je uzyskać jedynie poprzez porównanie z własnym doswiadczeniem

• Dilthey - poszukiwanie ducha autora (zbyt romantyczne - zarzut); jednoczesna krytyka za psychologizm (później próbowano zaprzeczyc pojęciom: intencja, empatia, umysł);

• -         następcy - zwrot ku tematyce tekstu i jego mechanizmom, próba odrzucenia historyczności

• Heidegger - ontologia rozumienia; 1927r “Bycie i czas” (antypodmiotowa wersja hermeneutyki)

• -         separacja umysłu innego od rozumienia; przedrozumienie bycia; czasowość bycia

• Gadamer - akt rozumiania, samodzielny przedmiot badań, rozumienie - sposób ludzkiej egzystencji

• -         wspólnota rozumiejących ludzi. Najważnijszy tekst, a nie interpretacja.

• -         dialog teraźneiszości i przeszłości;

• Ricoeur - próba związania hermeneutyki z innymi nurtami myślenia

• Hermeneutyczny model interpretacji- Myślenie hermeneutyczne:

• - rozumienie jako proces

• - językowy charakter rozumienia oraz interpretacji (w języku, poprzez język, itd.)

• - wykładnia hermeneutyczna - wersja oficjalnej lekcjitworów kultury, nie musi obowiązywać, ale jest punktem odniesienia, może być kilka wykładni - każda następna przybliża historyczność teraźniejszości (Gadamer - teraźniejszość jako punkt odniesienia)

• - przesądowa i przedsądowa struktura rozumienia: przedsąd i równocześni przesąd (zakrywa prawdę, podmiot), próba zwalczania przesądów przez hermeneutykę, ale przesąd jest nieunikniony, nie sposób zwalczyc wszystkich, rozumiemy używając przesądu, potocznych sformułowań (część hermeneutyków zwalcza potoczność, inni próbują ją przełożyć na język naukowy);

• absolutyzujemy rzeczywistość teraźnijszosci i dopiero po czasie nowe wykładnie okazują się przesądami

• - koło hermeneutyczne

• - historyczny wymiar rozumienia

• Wieloznaczność terminu `hermeneutyka' w humanistyce współczesnej:

• -           wszekie teorie interpretacji, zwłaszcza dotyczące tekstów pisanych (zgodnie z pierwotnym znaczeniem greckim)

• -           w węższym znaczeniu, nurt filozofii współczesnej, koncentrującej się obecnie na problemach filozofii kultury (od momentu ukonstytuowania się jako dziedzina refleksji filozoficznych za czasów Schleiemachera, uległa ewolucji)

• Trzy sensy starożytnego terminu hermeneuein:

• -         wyrażać głośno w słowach, mówić wypowiadać

• -         wyjaśniać (np. wskazując na określoną sytuację)

• -         tłumaczyć (np. z obcego języka).

• Pojęcie hermeneia pojawiło się u Arystotelesa i u Platona w znaczeniu - sztuka wyjaśniania woli bogów. W starożytności problem interpretacji wiązano bowiem z poszukiwanie m ukrytego sensu alegorycznego.

• Nowożytne rozumienie hermeneutyki wywodzi się przede wszystkim z hermeneutyki biblijnej czy teologicznej, której zasadniczym zadaniem było metodyczne opracowanie właściwej wykładni Pisma św. Tzw hermeneutyka patrystyczna została usystematyzowana w średniowieczu przez Kasjana (próbowała przezwyciężyć napięcia między Starym a Nowym Testamentem). Punktem zwrotnym w rozwoju nowożytnej hermeneutyki biblijnej stała sie reformacja, postulująca powrót do tekstów źródłowych, wolnych od zniekształceń nałożonych przez póxniejszą tradycję. Znaczyło to odrzucenie interpretacji alegorycznej i próbę odnalezienia i ożywienia właściwego sensu przesłania religijnego Biblii, po oczyszczeniu z późniejszych naleciałości. Ten sam cel stawiała sobie u progu ery nowożytnej hermeneutyka humanistyczna i filologiczna interpretująca teksty klasyczne , starożytne i poszukując w nich możliwości podważenia średniowiecznego myślenia.

• Późniejsi przedstawiciele nurtu jak Gadamer czy Ricoeur, początki hermeneytuki filozoficznej wiążą z wyłonieniem w toku badań tekstami biblijnymi i klasycznymi, problemów ogólnej teorii interpretacji. Mimo to hermeneutyka nadal pozostała w zasadzie dyscypliną praktyczną i dydaktyczną, koncentrującą się na analizie konkretnych tekstów. Jej terminologia i cząstkowe reguły zaczerpnięte są przeważnie jeszcze ze starożytnej retoryki i gramatyki.

• Początki hermeneutyki jako dyscypliny teoretycznej wiążą się z dostrzeżeniem pytań ogólnych dotycz ących metody interpretacji i odnoszących się do procedur interpretacyjnych, niezależnie od tematu, dziedziny, itd. Hermeneutyka jako ogólna teoria interpretacji objęła trzy dziedziny:

• -         teologiczną

• -         filologiczną

• -         prawniczą

• Za twórcę hermeneutyki jako dyscypliny teoretycznej uważa się Schleiermachera, którego twórczość otwiera pierwszy, tzw romantyczny (będż epistemologiczny) etap w rozwoju hermeneutyki filozoficznej.

III Psychoanaliza Freuda i jej kontynuacje w badaniach literackich

• Koncepcja psychologiczna Freuda: modele psychiki - pierwsza i druga topika

• Opisuje człowieka przy pomocy 3 modeli: DYNAMICZNY - istnieje napiecie pomiędzy świadomym i nieświadomym. Współczesna psychologia mówi, że to co nieświadome jest nieświadome. Dla Freuda nieświadome jest demoniczne. Są demony, które demonizują naturę ludzkę. Podstawowymi pojęciami modelu pierwszego są: przemieszczenie (mechanizm obronny) i kondensacja. EKONOMICZNY- psychika jako dystrybucja psychicznej energii -libido. Psychika wynika z dystrybucji tej energii. Libido- pożądanie, energia seksualna, jeśli nie ma jej ujścia, to dochodzi do nagromadzenia jej w podświadomości. TOPOGRAFICZNY (przestrzenny)- są dwa ujścia. Podział na świadomość, przedświadomość i nieświadomość oraz podział na id, ego i superego. Id i superego to nieświadomość, ego to świadomość. Ego jest kształtowane przez świat zewnętrzny. Zasada realności, bolesne zetknięci ze światem zewnętrznym. Ego jest dostępne każdemu. Suerego jest w nieświadomości, nie jest to sumienie (sumienie to zasady etyczne). Superego to interiozywane wymagania społeczne.   Libido rozwija się w 3 etapach: oralnym, analnym, genitalnym. Jest to związane z tym, w jaki sposób dziecko uzyskuje zaspokojenie seksualne. W etapie oralnym poprzez ssanie piersi matki, w etapie analnym poprez wydalanie, w etapie genitalnym poprzez zabawę fallusem. Istotne jest, że człowiek może się zafiksować na pewnym etapie i może na nim pozostać.

- super ego - rozległa przestrzeń, nadświadomość; sumienie, mieszczą się tu wszelkie nakazy i zakazy; reprezentuje autorytet ojcowski; to czym chcielibyśmy być

- ego - ja

- id (to, jest bezosobowe) - eros - popęd erotyczny i tanatos - popęd destrukcji i agresji

Celem psychoanalizy jest uświadomienie sobie popędowego, nakazowego, seksualnego i zagładowego potencjału id; ono kieruje się zasadą naturalizmu; ma służyć do wzmocnienia ego; powinniśmy zdać sobie sprawę z czego jesteśmy ukształtowani, co nas popycha do dzia-łania, co nami kieruje, bo będzie łatwiej zapanować nad tym co nie jest dobre

Gdzie było id musi nastać ego. Poprzez demistyfikację, rozpoznanie własnych popędów. Pró-ba pogodzenia się z rzeczywistością jest procesem wtórnym; proces pierwotny to uleganie tym instynktom.

• Kultura jako „źródło cierpień” (definicja kultury, jej pochodzenia i celowości)

Freud zajmował się też kulturą. Miał ambicje filozofujące. Interpretując kulturę próbował kultywować ideę romansu rodzinnego (kompleks edypalny i elektry). Powstanie kultury za-wdzięczamy tej ambiwalentnej postawie „totem pabus” - hipoteza jak powstała kultura, prawo, religie. Odpowiedź na potrzebę wyznaczenia tabu, które postawią tamę agresywnym zachowaniom. „Mojżesz i monoteizm” - diagnoza antysemityzmu; rywalizacja dwóch wiel-kich religi monoteistycznych. 1927 - „Przyszłość pewnego złudzenia” - relacja natura / kultu-ra. Podstawową funkcją kultury jest ochrona nas przed impulsami natury, ważną rolę odgry-wa religia, ale odmawiał jej statusu prawdy objawionej - jest produkt ogólnej nerwicy, która chroni ludzi przed nerwicą indywidualną. Bóg/Bogowie - substytuty ojcowskie, ich nakazy pomagają człowiekowi radzić sobie z okrutnym losem. Religia jest rodzajem iluzji, jak wszyst-kie fantazmaty, które wytwarzamy sobie w funkcji substytutu. Kultura jest źródłem cierpień. Stałe odpieranie i tłumieniu impulsów id - dlatego kultura jest wiecznym niespełnieniem.

Tłumienie i wypieranie - bierze w nim udział wewnętrzna cenzura (superego). To, że się ma-rzy wpędza człowieka w zamknięty krąg poczucia winy.

Kultura jest poniekąd produktem sublimacji - uszlachetnieniu. Należy przenieść popęd na czynności, które są społecznie aprobowane. Mechanizm uszlachetnionego przenosienia - zamiast gwałcić uprawiamy sport.

Kultura nie daje szczęścia, ale daje poczucie bezpieczeństwa, a to bardzo dużo.

Kultura ma sens hermeneutyczny - tłumaczy nasze osadzenie i walkę/napięcie z siłami Erosa i Tanatosa. Ujawnia to przez różne systemy symboliczne, które reprezentuje. Ważna w pro-cesie samopoznania i rozwoju samoświadomości.

• Dzieło literackie wg Freuda; sztuka jako kompensacja i sublimacja; funkcje dzieła z punktu widzenia autora i odbiorcy.

Pisał o literaturze, do swoich pism wprowadzał krótkie recenzje - uwagi do „Hamleta” odno-śnie marzeń sennych. Eseje patograficzne - „Dostojewski ojcobójstwo” 1929 - skupione na postaci autora; „Graliva”, Siedziba Rozmerów” Ibsena; „Leonardo da Vinci, wspomnienia z dzieciństwa” - interpretacja takiej neurozy jak homoseksualizm

Cztery koncepcje wykorzystania psychoanalizy w badaniach literackich:

1. dzieło jest wyrazem osobowości autorskiej, z tego, z czego autor nie zdaje sobie sprawy

2. skupienie na tekście dzieła i postaciach przedstawionych; postaci są traktowani jak pacjen-ci

3. skupienie na formie dzieła - forma jako zasłona, maska - freudowska koncepcja dowcipu

4. skupienie na odbiorcy

Te koncepcje są możliwe do wyprowadzenia z różnych dzieł.

Ad. 1. Antypozytywizm, ale wraca do genetyzmu - psychoanaliza jest metodą genetyczną. Dzieło nie stanowi autonomicznego bytu; stosowali to psychologowie i psychiatrzy. Analiza marzeń sennych. „Pisarz i fantazjowanie” - nie tylko śnimy, ale też śnimy na jawie. Śnią na jawie tylko nieszczęśliwi, tylko Ci, którzy nie akceptują świata. Cudze fantazje budzą w nas wstręt. Pisarz to taki człowiek, który własne fantazje przerabia na coś, co jest społecznie ak-ceptowalne. Twórczość ma charakter kompensacyjny. Celem czytania jest wyzwolenie naszej psychiki w sposób zastępczy z napięć; twórca i czytelnik ma takie same cele. Najciekawsza dla analizy jest literatura popularna. Model analizy marzenia sennego - każdy sen ma dwa poziomy - poziom treści jawnej (nie wiadomo o co chodzi); poziom treści utajonej - celem jest dotarcie do niego. Można analizować pisarzy żyjących i nieżyjących. Celem psychologicz-nej analizy - jest to jak powstało dzieło. Król Edyp i Bracia Karamazow. Został zamordowany ojciec Dostojewskiego i wzbudziło to w nim poczucie wini; miał nieustanną potrzebę samo-karania się. Np. ataki epilepsji. Motyw gwałtu na nieletniej.

Freud podkreśla, że dzielo literackie nigdy nie jest bezpośrednim produktem nieświadomości. Podwójna cenzura - między nadświadomością i świadomością oraz świadomością i pod-świadomością - podwójne zniekształcenie treści nieświadomości. Wtórny proces. Freud był niechętny wobec surrealizmu - zrobił z jego koncepcji naukowych zabawę dla ludu.

Nie wszystkie książki są dobre do analizowania - bohaterowie robią coś, czego po nich się nie spodziewaliśmy.

Ad3. Artykuł „Pisarz i fantazjowanie” - forma to tylko zasłona, coś co bez wstrętu pozwala nam zapoznać się z przeżyciami innych ludzi; „Dowcip i jego stosunek do nieświadomości” 1905 - skąd płynie przyjemność w dowcipie; w dowcipie dopuszczona jest gra konwencjami. Wg. Krisa - do wszelkiej twórczości zmusza artystę potrzeba komunikowania. Forma jest potrzebna, żeby przezwyciężyć wstręt, odrazę, żeby zlikwidować bariery między jednym, a drugim ego. Jeżeli wartość sztuki ma polegać między tworzeniem kompromisu miedzy ma-rzeniami, a rzeczywistością, to wg. Krisa jest to przede wszystkim rzeczywistość innego.

Ad4. Krytyka transaktywna - sztuka to forma uwolnienia psychiki od napięć wynikających z niemożliwości zaspokojenia potrzeb, które fantazja ożywia. Twórca zamiast gwałcić i mor-dować pisze poemat. Holland - różne osoby dokonują rozbieżnych interpretacji tego samego tekstu. Przedmiotem nie może być sam tekst, ale transakcja między dziełem, a odbiorcą. Interpretacja to analiza indywidualnych reakcji czytelnika towarzyszących mu podczas odbioru dzieła. Styl ego, styl odbioru - są niepowtarzalne. Nie istnieją w związku z tym żadne obiektywne kryteria interpretacji dzieła literackiego. Jedność dzieła sztuki jest wyzwalana przez odbiorcę. Autoanaliza ujawnia mechanizmy obronne ego. Interpretacja - samopoznawcza refleksja odbiorcy.

• Autor, bohater, czytelnik jako obiekty zainteresowania Freuda i jego „uczniów”. Psychoanalityczna koncepcja formy utworu literackiego. (J. Lacan - patrz: strukturalizm i poststrukturalizm)

Znana jest koncepcja Bonaparte. Aczkolwiek jest to prymitywny sposób uprawiania freudyzmu. Artysta jako chory człowiek. Edgar Poe miał podobną koncepcję- miał chorą na gruźlice matkę i zafiksował się seksualnie na nekrofilii. Przedstawiał kobiety wyblakłe bez pasji życia, umierające. W opowiadaniu „Penis” jest zbeszczeszczenie zwłok ukochanej. Bohater wyrywa jej zęby- uzębiona wagina (reminiscencja przeżyć samego poety). Mężczyźni mają lęk przed utratą penisa- wagina to zębate stworzenie, które pożre penisa. Utwór literacki jest symptomem kompleksów samego pisarza. Jego biografia służy za interpretacje utworu literackiego. Jest to najbardziej prymitywne podejście. Gdyby o życiu Poe nie było tyle wiadomo, to jego utwór byłby nie do wyjaśnienia. Interpretacje utworu pod kątem urodzenia pisarza jego biografii. Jest to freudyzm najprostszy i teraz rzadko spotykany. W USA takie traktowanie dzieciństwa jest sprawą oczywistą, w kulturach konserwatywnych nie jest to juz tak popularne.                                                                                                                                                                                  Nieco bardziej skomplikowana jest wizja Lacana- jest to spekulatywna filozofia. Dla Lacana nieświadomośc jest ustrukturyzowana na kształt języka. To już jest u Freuda, ale bardzo niewyraźnie. Lacan jest strukturalistą. Przed nim była krytyka postaci, bohatera, artysty, publiczności. Dla Lacana tekst ma własną psychologię. Są 3 porządki w ludzkim doświadczeniu. Nieświadomość to efekt wkroczenia podmiotu w dziedzinę języka. Nieświadomość, interakcje podmiotu i języka. Oddziaływanie jest dwjakie, pożądanie ma związek z jezykiem. Język kształtuje pożądanie.                                                              „Pisarz a fantazjowanie” 1908 - pisarz jest jak dziecko. Twórczośc literacka jest zabawą. Dziecko ustawia rzeczy swojego świata wedłig wasnego przez siebie wybranego porządku. Podobnie pisarz tworzy świat fantazji który traktuje bardzo powaznie, obdarza go wielkim uczuciem, jednocześnie odgraniczając go wyraźnie od rzeczywistości. Pisanie to jak sen na jawie. Ważne jest uczucie. Stanem pierwotnym jest fantazjowanie, pisarz ma zdolność do fantazjowania. Człowiek dorastając wyrzeka się zabawy. Zaczyna fantazjować, tworzy sny na jawei. Człowiek dorosły wstydzi się swojego fantazjowania, jako czegośc dziecinnego i niedozwolonego. Według Freuda fantazjuje ten kto jest nieszczęśliwy. Fantazjuje tylko ktoś niezapokojony. Niezaspokojone pragnienia są siłami popędu, działającymi na fantazję, a każda fantazja jest spełnieniem pragnienia (pragnienia ambicjonalne - służące wzbogaceniu osobowości, eroryczne- dominuje u młodych kobiet, u mężczyzn są pragnienia ambicjonalne, erotyczne i egoistyczne). Pisarz jest bawiącym sie dzieckiem. Twórczośc ma charakter zaspokojenia zastęczego na zasadzie stworzenia bohatera, który pośrednio jest utożsamiony z pisarzem.

IV Psychologia analityczna C. G. Junga i jej kontynuacje

• Teoria psychologiczna Junga; jej odmienność od koncepcji Freuda - pojęcie libido, nieświadomości kolektywnej, archetypu

Rozwinął własną teorię, czego do końca życia nie mógł wybaczyć mu Freud.

Różnica dotyczy tego, że Freud był skupiony na tym, że w strukturze psychicznej istnieje obszar nieświadomości. Mówił, że istnieje nieświadomość zbiorowa, ale się nią nie interesował. Dla Younga nieświadomość indywidualna jest częścią nieświadomości zbiorowej. Jeżeli chodzi o obszary sprzeciwu wobec koncepcji Freuda Young nie zgadzał się żeby przyznawać tak wielką rolę seksualności dziecięcej. Nie godził się na to, że libido jest przede wszystkim instynktem natury seksualnej. (Dla Freuda był to instynkt skierowany na życie.) Libido to energia psychiczna zarówno konstruktywna, jak i destruktywna - widział w działaniu aparatu psychicznego cały czas ambiwalencję. Czasem mówił o nieświadomości narodowej (Faust), albo plemienia, ale generalnie chodzi o cały ludzki gatunek. Nieświadomość - rezerwuar archetypowych postaw i doświadczeń, mają podłoże instynktowne (zaklinacze węży). Funkcjonuje niezależnie od ego. Treści nieświadomości zbiorowej nie mogą się bezpośrednio ujawniać. Young uważał, że należy uaktywnić nieświadomość zbiorową w procesie aktywacji - uruchomienie indywidualizacji. Nieświadomość jest przeciwieństwem świadomości tylko w zaburzeniach o charakterze neurotycznym, tak się dopełniają. Archetyp - wrodzona część psyche, która intstruuje coś tam. Archetypy cechuje autonomia, są wrodzone i numinalne (numinozum - sfera doświadczenia religijnego.

• „Psychologia dzieła”; twórczość psychologiczna i wizjonerska (ich charakter i funkcje)

Archetyp - 1919 - nacisk na różnice między archetypem per se (samym w sobie) a archetypowymi obrazami i symbolami. Dowolna ilość archytepalnych sytuacji i postaci. Archetyp cienia, persony itp. Anima - pierwiastek kobiecy, animus pierwiastek męski. Myślał stereotypowo pod pewnymi względami.

1922 - stosunek psychologii analitycznej do dzieła literackiego, dzieła które go najbardziej interesowały - twórczość wizjonerska, dzieła obiektywne, nieosobiste, głęboko poruszającze; przeciwstawił to twórczości symptomatycznej - dzieło jak znak nerwic autorskich i psychologiczne - dzieła introwertyczne

• Psychologiczna analiza dzieł literackich (technika amplifikacji)

Analiza na wzór marzenia sennego, odniesienie treści wizji do doświadczenia ludzkości. Specyficzne badania snów. Young i jego uczniowie w zapisach religijnych, mitologicznych i historycznych analogicznych obrazów.

Krytyka archetypowa i mitograficzna

• M. Baudkin i pojęcie wzorca archetypowego.

• L. A. Fiedler i jego definicja literatury

Archetyp i mit („dejungizacja” tych pojęć) Mit jest główną siłą  ożywiającą, która nadaje znaczenie archetypowe rytuałowi i narrację archetypową-wyroczni. Stąd mit jest archetypem, chociaż wygodniej byłoby użyć wyrazu mit  w odniesieniu tylko do narracji, a „archetyp” -w odniesieniu do znaczenia

Tabela faz mitu

1)     Faza świtu wiosny i narodzin. Mit o narodzinach bohatera jego ożywaniu i zmartwychwstaniu: o stworzeniu oraz pokonaniu mocy ciemności, zimy i śmierci. Postacie drugorzędne: ojciec matka.

2)     Faza zenitu, lata i małżeństwa albo triumfu. Mity o apoteozie, uświęconym małżeństwie, dostaniu się do raju. Postacie drugorzędne: towarzysz i oblubienica. Archetyp komedii, pastorałki i sielanki.

3)     Faza zachodu słońca, jesieni i śmierci. Mity o upadku, o umierającym Bogu, o gwałtem zadanej śmierci i poświęceniu oraz o samotności bohatera. Postacie uboczne: zdrajca i kusicielka. Archetyp tragedii i elegii.

4)    Faza ciemność, zimy, i rozkładu. Mity o triumfie tych sił, mity o potopach i powrocie chaosu,  klęsce bohatera i mity o zmierzchu bogów. Postacie drugorzędne: olbrzym i czarownica. Archetyp satyry.

• Centralny mit  literatury w jego aspekcie narracyjnym jako mit poszukiwania. Teraz z kolei, jeśli chcemy zwrócić się do działania nieświadomości w sferze=marzenie senne.

• Mit i literatura

Mitologia pojęta jako struktura całościowa, określająca wierzenia religijne danej społeczności, jej tradycje historyczne spekulacje kosmologiczne, jednym słowem, pełny  zakres tego co da się wyrazić słowami-stanowi dla literatury swego rodzaju MATRYCĘ, do której  poezja bez przerwy powraca. Podobnie strukturalne zasady mitologii, oparte na analogii i tożsamości, stają się zasadami strukturalnymi literatury . Wchłonięcie przez literaturę cyklu przyrodniczego wyposaża mit w dwie podstawowe struktury:

-ruch wstępujący-mity o wiośnie lub poranku, narodzinach zaślubinach lub zmartwychwstaniu

-ruch zstępujący mitów o śmierci, metamorfozie lub ofierze.

Te same typy ruchów pojawiają się w tragedii i komedii.

Powiązanie między literaturą  a  mitem należy zatem ustalić badając gatunki i  konwencje literackie. Historia podrzutka jako element konwencji fabularnej, będący podstawą fabuły Toma Jonsa sięga wstecz do konwencji komedii Menandra, ten zaś do Eurypidesa i wreszcie do mitów o znalezieniu Mojżesza i Perseusza. Np. duma i uprzedzenie.

Główne  elementy pojęciowe mitu, Analogia i Tożsamość, pojawiają się także w poezji jako środki podstawowe -metafora i metonimia.  Literatura, podobnie jak mitologia, jest w znacznej mierze sztuka zwodniczych analogii i mylnych tożsamości

Literatura i mitologia zajmują się tą samą przestrzenią słowną, ramy czy kontekst każdego dzieła literackiego można odnaleźć także w mitologii- gdy rozumie się ją jako tradycję literacką.Umieszczenie  dzieła literackiego w takim kontekście nadaje mu ogromnych rozmiarów rezonans znaczeniowy. Oznacza to że każde dzieło literackie nosi w sobie  echa wszystkich innych dzieł  samego typu w całej literaturze tego typu.

• N. Frye - archetypy literatury

V Formalizm rosyjski i anglo-amerykański

• Walka o autonomię literaturoznawstwa - antygenetyzm, antybiografizm, antypsychologizm

Zajmowali się formą, rozumieli przez to brzmienie utworu, później zaś budowę, użyte środki stylistyczne, konstrukcje dzieła

udziwnienia - środek, którym posługiwali się najczęściej. Jeżeli nie udziwniamy formy nasz odbiór jest konwencjonalny i prowadzi do stępienia wrażliwości. Automatyzacja sztuki prowadziła do automatyzacji życia. Przestajemy patrzeć na świat, jak na coś pobudzającego. Na ten związek kładł wielki nacisk szołowski, pomimo nacisku na autonomiczność sztuki.

Dwa okresy:

- do lat 20. teoria formalna była teorią awangardy; podstawowa odpowiedź - co to jest lite-ratura

- prestrukturalizm -reakcja na krytykę; zaczęto zarzucać ograniczoność formy, bo można było nią badać tylko poezję współczesną, a nie resztę i prozę; próbowali pokazać, że ich środki nadają się do badań innych rzeczy, Tynianow

1. Język poetycki przedstawiany językowi praktycznemu.

Nadorganizacja - ukształtowanie, które z punktu potrzeb porozumiewania się jest zbędny.

Formalizm - dziecięca choroba strukturalizmu

Cechy wspólne:

- literatura to fakt językowy

- nastawienie antygenetyczne

- antybiografizm

Formalizm -kierunek literaturoznawczy powstały w Rosji w okresie I wojny światowej, największy rozkwit to lata 20. Stanowił reakcję na pozytywistyczną tradycję wiedzy o literaturze, przeciwstawiał się wszelkim odmianom genetyzmu, uznając za przedmiot badań literackość przekazów językowych.  Podkreślali związek literaturoznawstwa  z lingwistyką. Literatura to samodzielna sztuka słowa. Formalistyczna koncepcja literatury jako mowy nastawionej na samą siebie, ostro przeciwstawianej wszelkim odmianą języka praktycznego

• Lingwistyka jako dyscyplina pomocnicza dla studiów literackich. Literatura jako fakt językowy - sztuka słowa.

Autonomia studiów literackich Główną zasługą formalistów jest autonomia studiów lit.. Dzięki nim następuje wyodrębnienie badań lit. z innych dziedzin humanistycznych, zaczyna badać się literaturę w sposób naukowy. Chcą skoncentrować się na faktach lit. a nie na tym co zewnętrzne. Interesują się literackością tzn tym co wyróżnia literaturę i tym co czyni z niej dzieło lit. A więc bardziej liczy się chwyt zastosowany w tekście niż sam tekst- to chwyt czyni z tekstu lit.

Związki formalizmu literaturoznawczego z językoznawstwem (odmienność języków: praktycznego i poetyckiego) Szkłowski- obrazy są wszędzie więc obrazowość nie jest wyznacznikiem sztuki. Przy zainteresowaniu poezją zwracają uwagę na dźwięk - podkreślają nadrzędność warstwy dźwiękowej nad innymi co jest kolejną zasługą formalizmu ros. Bez tych badań nie sposób wyobrazić sobie np. wersyfikacji. Badają poezję od strony dźwiękowej. Mówili, że w potocznej mowie dźwięki nie mają autonomiczności, są podporządkowane doświadczaniu dźwięków. Praktyczny język to odniesienie do przedmiotów, a poetycki język zwraca uwagę na samego siebie czyli tekstowość, zorientowanie na tryb ekspresji podobnie do futurystów. Chlebnikow -wprowadza kategorię języka pozarozumowego, który znajduje w nieliterackich gatunkach

• Główne pojęcia - sztuka jako chwyt; literackość, utrudnienie formy („udziwnienie”)

Uniezwyklenie 1917- „Sztuka jako chwyt” -

koncepcja uniezwyklenia (defamilizacja) polega na rozróżnieniu pomiędzy zwykłą reakcją a nową percepcją, między mechanicznym rozpoznaniem a nową rzeczywistością(?) W codziennym życiu nie widzimy rzeczy w całej postaci, odpowiadamy na nie automatycznie. Automatyzm w języku- to podstawa komunikacji np. mówienie „dzień dobry”. W poezji występuje deautomatyzacja. Jeśli jest automatyczna komunikacja zwracamy uwagę nie na to jak się mówi, ale na to co się mówi, jeśli natomiast sposób mówienia zostanie zaburzony, wtedy zaczniemy zwracać uwagę nie na treść, ale na samo mówienie.  Zobaczyć przedmiot tak jak jest widziany, a nie tak jak jest znany.                                                   Tworzywo/ chwyt -Zaczynają się interesować także artystyczną prozą np. Ejchenbaum pisze „Z czego zrobiony jest PŁASZCZ Gogola”. Formaliści odrzucają przeciwstawienie treść-forma, bo treść istnieje zawsze w formie , a chwyt jest czymś co organizuje tworzywo. Treść ma zawsze formę- np. postaci lit. Występują w określonej formie. Chwyt organizuje tworzywo w dzieło sztuki to zasada artystyczna, chwyty mogą istnieć na wszystkich poziomach organizacji dzieła i forma i treść mogą być organizowane przez chwyt.

• Historia literatury wg formalistów rosyjskich

Główne kierunki ich zainteresowań - dwie fazy rozwoju. Najważniejsze osiągnięcia.

Moskiewskie Koło Lingwistyczne 1914/1915 (R.Jacobson, Piotr Bogatynjow)                                                                                      

OPOJAZ Towarzystwo Badania Języka Poetyckiego (Wiktor Szołowski, Borys Jardow, Borys Ejchenbaum, Lew Jakobiński, Borys Tomaszewski, Osip Brik                                                                                                                                                                                                 Obie grupy kontaktowały się między sobą, opublikowali wspólnie 3 zbiory artykułów. Moskiewskie Koło Lingwistyczne skupiało się, jak sama nazwa wskazuje na języku. Opojaz natomiast składał się głównie z historyków lit. i literatów. Nie polegano więc raczej na językoznawstwie. Obie grupy miały ambicje, aby język i literaturę podnieść do miana nauki. Formalizm jest pierwszym naukowym kierunkiem w badaniach literackich. Formaliści są przeciwni przekonaniu, że sztuka jest odzwierciedleniem rzeczywistości.

• New Criticism - główni przedstawiciele, założenia, hasła dotyczące metod odczytywania tekstów i błędów przy tym popełnianych

New Criticism (nowa krytyka) - brytyjsko-amerykańska szkoła teoretycznoliteracka, zwana także formalizmem amerykańskim, powstała w latach 40. XX wieku, inspirowana działalnością krytycznoliteracką T. S. Eliota, a także Ezry Pounda. Charakteryzuje ją postawa antyintencjonalna (krytyk nie powinien przy badaniu dzieła literackiego zajmować się intencjami, które przyświecały jego autorowi) oraz ergocentryczna (skupienie się na samym dziele, "czyste badanie"). Według założeń tej szkoły dzieło literackie zbudowane jest z rdzenia (decydującego o jego wewnętrznej spójności) i szczegółów (logicznej zawartości dzieła, jego treści), czyli inaczej ze struktury i tekstury. Celem badań Nowych Krytyków miało być badanie i analizowanie tekstury, jako elementu indywidualnego dla każdego dzieła.

Najwybitniejsi przedstawiciele New Criticism to m.in. John Crowe Ransom, Robert Penn Warren, Allen Tate, Cleanth Brooks.

Nowa Krytyka - wszystkie ruchy awangardowe we Francji

antygenetyzm - ostry antybiografizm i antypsychologizm

Błędy w interpretacji

błąd intencjonalności - wnioskowanie o wartości utworu na podstawie intencji autorskiej

błąd afektywności - nie należy poddawać się własnym emocjom podczas interpretacji (błąd oddziaływania osobistego)

herezja personalna - w utworze nie mówi autor tylko „ja” liryczne (w Anglii podmioty dramatyczne)

błąd parafrazy - znaczenie rodzi się dopiero w akcie wypowiedzi, nie ma wcześniejszego zna-czenia

herezja relatywizmu krytycznego - relatywizacja znaczenia i wartości do indywidualnych gu-stów czytelnika, epoki, środowiska

VI Strukturalizm(-y) i semiotyka

• Ogólna charakterystyka strukturalizmu. Rola F. de Saussure'a w instauracji ruchu - podstawowe tezy strukturalizmu językoznawczego; podstawowe pojęcia (struktura, synchronia/diachronia, opozycja, znak, znaczone/znaczące, langue/parole, paradygmat/syntagma)

XX wieczna, niesłychanie wpływowa propozycja metodologiczna zakładająca konieczność strukturalnego badania przedmiotów

Niektórzy archiwiści tej szkoły proponują by wyodrębnić dwa nurty:

- strukturalizm ontologiczny -struktury tkwią w przedmiotach, niezależnie od podmiotów, badacz powinien tylko znaleźć tę strukturę

- epistemologiczny - struktura to konstrukt służacy uporządkowaniu świata tekstu przy mak-symalnie szerokiej definicji tekstu

struktura - narzędzie badawcze

Przedstawiciele:

Levi-Strausse - francuz, socjolog

Louis Outlizer - francuz, socjalista

Jeaques Lacan - pychiatra i psychoanalityk francuski

literaturoznawcy: Mukarzowski z Pragi, Kristeva, Todorow - Bułgarzy

Roland Barth

Falcout - spory, czy był strukturalistą

posługiwali się pojęciem struktury i przyjmowali wspólną definicję: całość w którym zawiera się wszystkie elementy lub zespół relacji między elementami jakiegoś systemu

pojmowanie wszystkiego w relacji i we współczesności, co również jest częścią jakiejś więk-szej całości; przedmiot - celowa struktura, która jest całością; byli przeciwni analizowaniu części przedmiotów

korzystali z różnych inspiracji

żródła:

Hawks - elementy myślenia strukturami można rozpoznać u Jean Baptista Vico w XVIII w.; Dildey, Freud i pojęcie struktury psychologicznej; Wirheim - struktury społeczne (społeczeń-stwo jako system działających sił, którym człowiek podlega); George Lukasz

wykłady geneskie Ferdynanda de Saussiere- wyszły po jego śmierci

fonologia

1. świadome badania - ukryta struktura

2. byty nie są niezależne - relacje

3. system

4. ogólne prawa

Jacobson

język - prawa na poziomie fonemów, najważniejsze są aktualne właściwości strutury, nie anchronia, tylko synchronia

kategoria lang - system językowy

kategoria parol - poszczególna wypowiedź

analogia do gry w szachy - system reguł i konkretna rozrywka; lang nie ma samodzielnego istnienia, są tylko przejawy, czyli parol

język jest systemem różnic bez składników pozytywnych

relacyjna natura znaku językowego

związki: syntagmatyczny (łączenie znaków w wypowiedzi) i paradygmatyczny (rezerwuar z którego możemy czerpać)

U de Sosira ngdy nie padlo słowo struktura, ale miał dyrektywy metodologiczne:

- należy prowadzić badania imamentne

- badania mają być synchroniczne

- działalność ludzka jest realizacją istniejącej wcześniej systemów konwencji kodów

język nas określa, język organizuje nasze postrzegania świata

• Formalizm a strukturalizm Praskiego Koła. Definicja struktury wg J. Muka-řovsky'ego (dynamiczność, hierarchiczność, celowość-funkcjonalność)

Fromaliści: literatura piękna twór autonomiczny, strukturaliści - łączność literatury z innymi sztukami; f - stara forma umiera, nowa forma się rodzi, s - zmiany dokonują się pod wpływem zewnętrzny; f - dzieło w oderwaniu od autora, s - osobowość twórcy jest ważna; f - ważne są chwyty porządkujące materiał, s - najważniejsze formy semantyczne

• Strukturalizm francuski - główni przedstawiciele, podstawowe złożenia i cele (R. Barthes, J. Kristeva, T. Todorow, J. Lacan)

Lacan - jesteśmy mówieni przez język

Strukturalizm ogólny - Korzycki - w jaki sposób język kształtuje świadomość? (wystarczy zmienić język, żeby ludzie zmienili się na lepsze)

strukturalizm = Kant bez podmiotu boskiego

Polska szkoła formalna - tłumaczono pracę formalistów rosyjskich, Fred Lidl

Barth i kristeva z największych zwolenników zamienili się w zagorzałych przeciwników

Intencjonalność dzieła literackiego:

- koncepcja wskazująca, wedle jakich kryteriów można oddzielić wypowiedzi nieliterackie od dzieł literackich krwi czystej; teoria quasisonii; większość zdań w literaturze to zdania orzeka-jące - mają charakter zdań logicznych; opinie niezależne od samego sądu; podjegają one weryfikacji prawdościowej (klasyczna - prawdziwe, to co jest zgodne z rzeczywistością); zda-nia literackie są quasisądami, bo wyglądają jak sądy, ale niczego o rzeczywistości zewnętrznej nie sądzą

twory graniczne - teksty, w których jest zachowana równowaga między quasisądami i sąda-mi, albo można je czytać w dwóch trybach: poznawczym i estetycznym (Dialogi Platona). Żeby czytać w trybie estetycznym należy wiedzieć, że to tekst literacki - błąd błędnego koła.

Pochodna wypowiedzi podmiotów mówiących - literalizacja dzieła

Języka używa się do wykonywania działań (przepraszania, nazywania, grożenia itp.)

Austin:

performatywy - stwarzają fakty i komunikują o nich; jawne - używa się performatywnego czasownika, niejawne - gdy wykonuje się to bez użycia tych słów

trzeba spełnić kilka warunków komunikacyjnych, żeby wypowiedź była fortunna: wyraźnie, mówić w dobrej wierze, stosowne do okoliczności, musi być odpowiednią osobą

wszystkie wypowiedzi są wykonywaniem jakichś działań

lokucja - wypowiedzenie czegoś znaczącego

Zasada kooperacji

Postnowoczesność

• Narratologia i poetyka generatywna

• Poglądy szkoły tartuskiej - literatura jako „wtórny system modelujący”

W opisie tego nurtu nie może zabraknąć miejsca dla prezentacji dorobku badaczy, którzy w latach 1960-1990 (daty - jak zwykle w takich wypadkach - są jedynie orientacyjne) tworzyli tzw. tartusko-moskiewską szkołę semiotyki kultury. Przez tę szkołę (nazywaną w zachodniej literaturze naukową „grupą Tartu-Moskwa”) przewinęły się dziesiątki badaczy, z których wielu zyskało szeroki międzynarodowy rozgłos.

Semiotycy z wymienionej grupy zaproponowali własne ujęcie kultury. Według ich koncepcji ośrodkiem kultury jest język naturalny. W stosowanej przez ten krąg terminologii stanowi on prymarny system modelujący, zawierający pewien globalny, „zdroworozsądkowy” obraz (model) świata. Uprzywilejowana rola języka naturalnego wynika z faktu, że jest on najbardziej rozwiniętym (to „system systemów”) i najbardziej uniwersalnym środkiem komunikacji. Język naturalny (etniczny) stanowi wzór systemowości dla pozostałych systemów kultury takich, jak mitologia, religia, sztuka, nauka. Wymienione dziedziny kultury są charakteryzowane jako „wtórne systemy modelujące” w tym sensie, iż są niejako nadbudowane na języku naturalnym lub wzorują się na nim w swojej budowie i działaniu.

Czym są owe systemy i jak należy rozumieć ich „wtórność”? W redakcyjnej nocie, otwierającej II tom Trudow…, znajdujemy następującą ich definicję:

Uprzywilejowanie języka naturalnego poprzez ulokowanie go w centrum kulturowego uniwersum i uczynienie zeń idealnego prawzoru dla pozostałych „języków kultury” spowodowało, że zaczęto mówić o dominowaniu „językopodobnego” podejścia w badaniach nad kulturą uprawianych przez „Tartu-Moscow Group”. Sprawiło też, że uwaga tak samych uczonych z tej grupy, jak i ich licznych naśladowców i komentatorów skupiała się właśnie na rozważaniu relacji łączących język naturalny jako pierwotny system modelujący z wtórnymi układami semiotycznymi.

Większość systemów znakowych nie dorównuje językowi naturalnemu, jeśli idzie o bogactwo i precyzję przeciwstawień, pozwalających na formułowanie i przekazywanie w tworzonych dzięki niemu wypowiedziach najróżnorodniejszej informacji. Dlatego też Jurij Łotman woli mówić o tym, że wtórne systemy są zbudowane jedynie na wzór (po tipu) języka naturalnego, przy czym ich odległość od tego wzoru, stopień ich „językopodobności” może ulegać zmianie. W poezji (literaturze) język naturalny występuje jako bezpośrednie tworzywo. Na sieć podziałów i związków ogólnojęzykowych nakładają się dodatkowe ograniczenia (i przyzwolenia). Język poetycki (jako system drugiego stopnia), umożliwiający tworzenie nowych, nieistniejących w języku naturalnym, sensów, z jednej strony - by posłużyć się wyrażeniem Rolanda Barhtesa - „pasożytuje” na języku naturalnym, z drugiej zaś - wzbogaca go o nowe możliwości. Język w rękach (a raczej w umyśle i wyobraźni) poety wedle trafnej obserwacji Michaiła Bachtina przechodzi sam siebie: „poezja wyciska z języka wszystkie soki i język przerasta w niej sam siebie”. Wracając do roli języka naturalnego, trzeba dodać, że jego znaczenie nie wyczerpuje się w stanowieniu wzoru, matrycy dla innych systemów. Jego obecność w kulturze może się przejawiać jeszcze przynajmniej dwojako. Po pierwsze, pod postacią mowy „głośnej” i wewnętrznej przenika do wszystkich sfer kultury symbolicznej, w tym również do tych, które ze swej natury nie są wyłącznie werbalne. Mówienie „głośne” i „ciche” zawsze towarzyszy wszystkim procesom kulturowym, zarówno twórczym, jak i odbiorczym. W tym sensie można mówić o „wszechobecności” języka w kulturze, o wypełnianiu przezeń - według określenia Bachtina - roli swoistego akompaniamentu w stosunku do każdego aktu kulturowego: „słowo towarzyszy jako konieczny element całej twórczości ideologicznej (czyli kulturowej - B.Ż.). Procesy rozumienia zjawiska ideologicznego (obrazu, muzyki, obrzędu, czynu) nie realizują się bez uczestnictwa mowy wewnętrznej. Wszystkie przejawy twórczości, wszystkie pozostałe znaki niewerbalne, opływają żywiołem słowa, są zanurzone w tym żywiole i nie dają się od niego całkowicie odseparować i oderwać”. Po drugie, język naturalny (zwłaszcza w jego potocznej odmianie) wobec wszystkich innych systemów komunikacji kulturowej występuje jako uniwersalny metajęzyk. Przechodząc do drugiej - komunikacyjnej - funkcji, Łotman wskazuje na szereg osobliwości cechujących dzieło sztuki jako znak artystyczny. Przede wszystkim bardzo swoiście wyglądają tutaj relacje pomiędzy planem treści i wyrażenia. W odróżnieniu od przekazów trywialnych w dziele sztuki, na przykład w wierszu, nie sposób arbitralnie oddzielić planu treści od planu wyrażenia. W sztuce „treść” przekazywana jest przez całą strukturę utworu, cały tekst artystyczny staje się jednym znakiem o wysokim stopniu komplikacji. Złożoność organizacji tekstu procentuje jego wieloznaczeniowością, zdolnością do magazynowania i generowania coraz to nowych sensów w trakcie swego „długiego trwania”. Dzieło sztuki, rozpatrywane w perspektywie komunikacyjnej, odznacza się również tym, iż nie jest ono odniesione, „przywiązane” do mniej lub bardziej określonego czasu, miejsca, typu odbiorcy. Wyrażając się obrazowo, można powiedzieć, że jest ono podobne do listu adresowanego do jak największej liczby odbiorców w dowolnym czasie i dowolnym miejscu.

Podobieństwa Strukturalizm i Formalizm

• Literatura= sztuka słowa, fakt językowy, skrajan postać działań na języku

• Stanowczy antygenetyzm (antybiografizm, antypsychologizm)

Rózniece:

• Literackość (funkcja poetycka)

• Literatura (piękna) = twór

autonomiczny

• Ewolucja literatury = proces immanentny

• Utwór „niczyj” - zdepersonalizowany

• Chwyty organizujące materiał brzmieniowy

• Funkcja poetycka + inne funkcje

• Łączność z innymi praktykami kulturowymi

• Prawidłowości wewnętrzne

i zewnętrzne

• Waga osobowości twórcy

• Chwyty semantyczne

VII Fenomenologia

• Program filozofii E. Husserla - elementarne dane; ontologia (przedmiot realny, idealny, intencjonalny), epistemologia ( redukcja transcendentalna i ejdetyczna)

Dla Husserla właśnie świadomość jest wsparciem dla poznania ludzkiego. Prawa świadomości transcendentalnej stają się fundamentem dla poznania, wypierając zasady logiki. Ale nie jest łatwo dojść do tej świadomości - początkiem jest pewne oczyszczenie. Człowiek postrzegając rzeczywistość źle interpretuje to postrzeganie - wydaje mu się, że widzi przedmiot, a tymczasem widzi tylko CZĘŚĆ przedmiotu (a w zasadzie nawet nie część, co WARIANTY tej części - zamienne cechy zależne od punktu i warunków widzenia, np. mówi że widzi stół, a widzi tylko refleksy na blacie). Jest to adpercepcja - dodawanie do percepcji. Zadanie fenomenologii polega na tym, by z tej adpercepcji odcedzić to, co jest w rzeczywistości widziane i to będzie tworzyło czystą świadomość transcendentalną. Człowiek powinien opisywać tylko to co widzi, a nie to, co wie o przedmiocie. Ma pozostać tylko to, co jest rzeczywiście postrzeżone. Żeby się tak stało należy świadomie przeprowadzać procesy redukcji (to właśnie to “odcedzanie”, oczyszczanie). Husserl wymaga, by człowiek postrzegając świat odciął się od wszystkiego, co go kształtuje i dążył do czystego postrzegania, widzenia tego, co naprawdę jest. Stąd fenomenologia - bo wszystko, co się jawi człowiekowi to fenomeny, zjawiska fenomenalne.

Redukcja transcendentalna - polega na wyłączeniu, “braniu w nawias” wszystkiego, czego istnienia nie gwarantuje sam przebieg poznawania. Odrzucanie wszystkiego, co jest wątpliwe. Jest to metoda podobna do Kartezjańskiego wątpienia - nie można mieć pewności, co do istnienia przedmiotów, można mieć tylko pewność, co do własnego ich postrzeżenia (myślę, więc jestem, to faktycznie - wątpię, więc jestem).

Redukcja eidetyczna - sprowadzenie do istoty rzeczy (eidos), oczyszczenie z tego, co zbędne. “otaczającego” istotę, pozwalamy objawić się istocie rzeczy w świadomości bez uwarunkowań kulturowych, historycznych, społecznych i innych (ahistoryczność, asocjologiczność koncepcji)

Przedmiot realny i idealny - są samoistne bytowo, nie potrzebują niczego, by być. Figura geometryczna zawsze będzie miała określoną budowę, 2+2 zawsze będzie równe 4, bez względu na to, czy ktoś o tym wie czy nie. Prawa matematyczne, jak i przedmioty (jak stół, krzesła itp.) będą istnieć zawsze. Są byty zawieszone między idealnymi i realnymi np. uniwersytet - jest pewną ideą (rozwijanie się poprzez naukę, wiedzę, gromadzenie wiedzy itd.), ale konkretyzuje się w bytach realnych - budynkach, osobach, przedmiotach.

Przedmiot intencjonalny - zależny od świadomości, rozwijający się w świadomości. Takim bytem jest np. dzieło literackie, prawo, język i inne. Uniwersytet konkretyzuje się w bytach realnych - budynkach, osobach, przedmiotach, ale nie jest tym samym, co te przedmioty, jest gdzieś pomiędzy nimi, jest bytem intencjonalnym zrealizowanym w przedmiotach realnych. Podobnie literatura istnieje w świadomości autora, nie ma dzieła literackiego bez świadomości. Literatura jest też bytem intersubiektywnym - każdy może inaczej zinterpretować dzieło literackie, a mimo to, pozostanie ono takie same.

• Intencjonalność i przedmiot intencjonalny w ujęciu R. Ingardena

Ingarden korzysta z ontologii Husserla i ją rozwija. Nie ma świadomości bez przedmiotu, nie ma też przedmiotu bez świadomości - są w ścisłym związku. Zniesienie różnicy między pomiotem, a przedmiotem - intencjonalność to zjednoczenie świadomości i bytu.

• Dzieło literackie jako twór intencjonalny

Dzieło literackie jest bytem intencjonalnym, bo nie jest wyłącznie psychicznym i fizycznym - tzn. nie jest tylko szeregiem znaczków na papierze, ale nie jest też czystą świadomością autora. Dzieło literackie jest bytem intencjonalnym. Składają się na niego mniejsze jednostki intencjonalne - sensy słów, wypowiedzi, itd. One z kolei mają swoją materialną podstawę, jaką jest znak graficzny. Przedmiot ten stanie się intersubiektywny, kiedy zostanie udostępniony innym (czytelnikom).

• Dwuwymiarowość dzieła literackiego

Warstwowość utworu - współwystępowanie w ramach tych “faz” różnorodnych składników

Zdania składają się ze słów, niesamodzielnych składników, które można wyróżnić z całości zdania. Słowa składają się z brzmień i znaczeń [semiotyka(?)] Ta dwuwymiarowość jest cechą konstytutywną dla dzieła literackiego, co różni go np. od dzieł sztuki malarskiej czy innej. Tylko sztuka filmowa, może wg Ingardena, zbliżyć się do zasady istnienia dzieła literackiego, ponieważ zawiera w sobie fazowy (ale nie czasowy (!) rozwój i wielowarstwowość jednocześnie.

• Struktura warstwowa dzieła - charakterystyka warstw

Składniki dzieła występujące w jego fazach są co do swego ogólnego typu takie same we wszystkich częściach dzieła, różnią się tylko szczegółowymi wartościami. Z uwagi na ich ogólny typ są to:

1)    twory językowo-brzmieniowe, głównie brzmienie słowa

2)    znaczenie słowa lub sens wyższej jednostki językowej np. zdania

3)    przedmiot przedstawiony w dziele, to o czym mowa w dziele

4)pewien wygląd, w którym przejawia się, unaocznia przedmiot przedstawiony

Elementy dzieła wiążą się ze sobą w całości wyższego rzędu, co prowadzi często do tworzenia się nowych tworów i zjawisk (pozostających jednak w ramach typu wyznaczonego przez ogólna naturę składników, które je tworzą). Np.

1) występując w określonym porządku i wiążąc się ze sobą tworzy np. wiersze → strofy → formę utworu np. sonet (jak w Stepach akermańskich). Wiersze czy strofy jako twory przeciwstawia się zjawiskom, jakie mogą się w nich pojawić i też są natury językowo-brzmieniowej: np. rymy, rytmy, melodia wiersza. Całość językowo-brzmieniowa jest bardzo zwarta, tak że jeśli nie znamy dobrze języka, w którym jest ona wypowiadana, możemy w fali dźwięków w ogóle nie móc wyróżnić poszczególnych słów. Ta fala nowych brzmień językowych dzięki swej zwartości odcina się na tle całego dzieła od pozostałych składników, jako pewna całość, warstwa przebiegająca wzdłuż całego dzieła.

2) Podobnie znaczenia słów wiążą się w całości (twory) wyższego rzędu - zwroty i zdania (sensy zdań), a te z kolei w całości nadrzędne np. gatunek, konwencję literacką, itp. Obok tego także zjawiska z nimi związane - “dynamika myśli”, “lekkość”, “zawiłość” itp. Sensy zdań tworzą znów zwartą całość - warstwę znaczeniową.

3) Tu podobnie, pomimo swej różnorodności przedmioty przedstawiane wiążą się ze sobą w mniej lub bardziej zwartą całość. Ta całość to świat przedstawiony utworu. Składa się na nią wiele elementów (określanych przez słowa i zdania), które choć różnorodne mają wyrażać tą samą rzeczywistość przedstawioną w utworze, ten sam “obraz” tzn. całość, którą można niejako ogarnąć jednym spojrzeniem. W Stepach... każda zwrotka mówi o czymś innym, a mimo to żadna nie się nie “wyczerpuje”, każda stanowi jakby przedłużenie tej samej rzeczywistości przedstawionej. Kolejne fazy utworu dodają następne szczegóły i informacje dążąc do wyłonienia jednego spójnego obrazu rzeczywistości przedstawionej. Pewne elementy, które były dotąd na “pierwszym planie” [O.I.] jak np. opis stepu w Stepach...przechodzą w dalsze plany, by stanowić tło i harmonijne uzupełnienie dla tego, co się ostatecznie wyłoni z całości, czyli w tym wypadku dla obrazu tęsknoty człowieka. Finał (Jedźmy nikt nie woła) stanowi oś spajającą całość, ale nie unieważnia to pozostałych, wcześniej użytych elementów - wszystkie one składają się na finalny obraz.

4) wyglądy - [najbardziej mętne i najwyraźniej fenomenologicznie rozpatrywane]. Wg Ingardena świat przedstawiony utworu nie tylko istnieje, ale naocznie zjawia się czytelnikowi właśnie poprzez owe wyglądy (ludzi, rzeczy) narzucane przez tekst. Wyglądy rzeczy (w życiu) nie są obiektami naszych spostrzeżeń, tylko ich konkretną naoczną treścią. Jest ona wyznaczona zarówno przez własności przedmiotu, okoliczności jego postrzegania i psychofizyczne własności podmiotu postrzegającego. [wyglądy to jakby fenomeny Husserla, to co “widać” i po czym możemy rozpoznać przedmiot, co się nam bezpośrednio objawia, w literaturze pozwalają na rozpoznanie świata przedstawionego i jego przedmiotów]. Wyglądy mogą być wzrokowe, słuchowe, lub wyobrażeniowe, czyli te, których doznajemy [O.I.] wyobrażając sobie przedmioty. W dziele literackim wyznaczone są jedynie schematy wyglądów spostrzeżeniowych tych przedmiotów, o których mowa w dziele.

• Konkretyzacja

Czym jest konkretyzacja? Wiadomo już, że dzieło literackie jest schematyczne, tzn. to co jest napisane stanowi rodzaj szkieletu, który jest aktualizowany i dopełniany przez czytelnika (poprzez jego wyobraźnię). Dopiero ów twór uzupełniony stanowi przedmiot percepcji i rozkoszy estetycznej. (Szkielet jednak nie zanika, występuje naocznie podczas lektury i przebija przez “ciało”, w które go czytelnik przyobleka.) Tą percypowaną całość: szkielet + dopełnienia czytelnika podczas czytania, nazywa Ingarden konkretyzacją.

Cechy konkretyzacji:

1. Wynika ona ze spotkania dwu różnych czynników: samego dzieła i czytelnika (czyli czynności interpretacyjnych, które podejmuje podczas lektury)

2. Ponieważ czynności te są bardzo różne, bo różnymi przyczynami warunkowane, każda konkretyzacja będzie inna, od pozostałych konkretyzacji, jak i od samego dzieła, które samo jest niezmienne.

3. Konkretyzacji może być zatem wiele, dzieło jest jedno.

4. Raz poczyniona konkretyzacja może wpływać na powtórną percepcję dzieła przez tego samego czytelnika.

5. W każdej konkretyzacji przejawia się jednak jedno i to samo dzieło, bez względu na to jak dalece wpłynęły nań transformacje poczynione przez czytelnika.

• Quasi-sądy i funkcja estetyczna

Teoria quasi-sądów. W dziele lit. nie ma sensów rozumianych, jako sensy-stricte: są zdania, które wyglądają jak sądy. Zdania orzekające w dziele lit. nie są sądami, lecz stanowią ogólną modyfikację zdań twierdzących (sąd to pretensja do orzekania o rzeczywistości). Zdanie niczego nie orzeka, tylko kreuje rzeczywistość przedst. w dziele, jest odniesieniem do innych zdań w tym dziele, a nie do świata realnego (jak w lit. naukowej). Czasem gat. literacki może dawać złudzenie, że quasi-sądy są prawdziwymi sądami, np. powieść historyczna może być tak interpretowana przez mało wyrobionego czytelnika, który odnosi je do realnych faktów świata przedstawionego.

VIII Teoria aktów mowy

• Akt mowy wg J. L. Austina: konstatacje i performatywy; lokucja, illokucja i perlokucja. Doktryna etiolacji.

Definicja teorii aktów mowy - John Austin 1939-59. Zastanawiał się nad tym jak same wypowiedzi działają w różnych kontekstach. Teoria aktów mowy miała służyć przezwyciężeniu „błędu dyskryptywności” - stanowiska w filozofii, wyrażającego się przekonaniem, iż zastosowania języka ograniczają się do konstatowania faktów. Z 1962 roku pochodzi książka „Jak działać słowami?” („How to Do Things with Words?”).

Z pojęciem teorii aktów mowy wiążą się takie nazwiska jak: John Searle, Paul Grice;

literatura - Richard Ohmann, Mary Louise Pratt, Fish, Elam.

Austin:

Uważał, że teoria języka powinna być częścią teorii działania.

Pojęcia - konstatacje i performatywy. Pewne wypowiedzi konstatują coś o rzeczywistości, inne konstatują i robią coś jeszcze - mogą być wykorzystywane do wykonywania działań.

Konstatywy orzekają, mają wartość prawdy lub fałszu. Prawdziwość zdania: „On biegnie” zależy więc od tego, czy wskazany zaimkiem ów ktoś wykonuje czynność, jaką nazywa czasownik.

Performantywy - nie opisują, nie mają właściwości prawdziwych lub fałszywych; są wykorzystywane do wykonywania działań; mogą być pytaniem, poleceniem; są kluczowe dla teorii aktów mowy. Np. poślubienie, błogosławienie, obiecywanie. Performatywy są szczęśliwe lub nieszczęśliwe, szczere lub nieszczere - są po prostu wiązane z okolicznością. Zdanie „Przepraszam”, wypowiedziane we właściwych okolicznościach, nie odnosi się do faktu mego przepraszania, lecz kreuje ten fakt. Stwarza go, a zarazem komunikuje. Aby wypowiedź performatywna powołała do życia jakiś fakt, muszą być spełnione określone warunki, przesądzające o „fortunności” tej wypowiedzi; „fortunność” i „niefortunność” performatywów stanowi swoisty odpowiednik „prawdziwości” i „fałszywości” konstatacji (jako wartości wyrażających relację wypowiedzi względem faktów).

Według Austina można wyróżnić komponenty aktów mowy - trzy typy działań realizowanych przez mówiącego:

1. Akt lokucji - powiedzenia czegoś, nadanie znaczenia, sensu, odniesienia.

2. Akt illokucji - towarzyszą aktom lok.; ta sama wypowiedź, w zależności od sytuacji, może być „stwierdzeniem”, „groźbą”, „ostrzeżeniem”, bądź „obietnicą”; jest to czynność wykonana poprzez powiedzenie, wypowiedzenie posiada siłę czynienia czegoś, np. „zawsze wietrze przed spaniem”.

3. Akt perlokucji - jest to efekt, uczucie, myśl, działanie adresata; siły illokucyjne pociągają za sobą różne konsekwencje: np. spełnienie aktu „ostrzeżenia” wiąże się na ogół z dokonaniem perlokucyjnego aktu przestraszenia czy rozzłoszczenia słuchacza; Pojawia się wątpliwość co jest aktem perlokucji - czy będzie to sama myśl (np. „on jest chamem”) czy czynność (np. wyjście na znak oburzenia). Liczą się tu intencje nadawcy.

4. Austin wprowadza pojęcie etiolacji. Jest to nadwątlenie mocy illokucyjnej, mówienie „nie na serio”, które zwalnia mówiącego z odpowiedzialności za słowa. Jeśli normalne wypowiadanie pociąga za sobą określone konsekwencje (wygłaszając obietnicę, muszę spełnić to co obiecałem; stawiając pytanie mam prawo oczekiwać odpowiedzi), to „etiolacja” oznacza mówienie bez zobowiązań, mówienie pozbawione praktycznych implikacji. Tak się dzieje w literaturze i teatrze. Zdanie „Go and catch a falling star”, otwierające wiersz Donne'a, nie zobowiązuje czytelnika do zachowań, jakie wynikałyby z siły illokucyjnej rozkazu.

• J. Searle i P. Grice jako kontynuatorzy myśli Austina

Searle „Czynności mowy” - krytykuje Austina, że interesują go tylko czynności urzędowe, tj. ślub, pasowanie na rycerza. Searle'a interesują zwykłe sprawy, np. kupowanie biletu kolejowego.S. mowił także o warunkach konstytutywnych i przygotowawczych - w logice nazywane presupozycjami (implikatura konwencjonalna) Przykłady - „Czy przestała pani bić swoją córeczkę?”. Presuponuję, że ma pani córkę, że pani ją bije; jestem w takiej sytuacji, że mam dostęp do wiedzy na pani temat... Presupozycja fałszywa - „Król Francji jest łysy”.   Grzeczność zamiast dawania poleceń - pytanie: „Czy mógłbyś podać mi sól?”.Są to implikatory konwersacyjne czyli niebezpośrednie oddziaływania językowe. Działamy pytaniami zamiast wydawać polecenia („Czy możesz mi podać sól?).

Grice - podstawową regułą określającą zachowania rozmówców jest zasada kooperacji (współdziałania); rządzi ona zarówno produkcją jak i interpretacją wypowiedzi. Koncepcja G.odnosi się nie do pojedyńczych aktów, lecz do wieloskładnikowego mówienia. Ściślej: jest teorią mówienia pojmowanego jako przejaw racjonalnych zachowań człowieka. Racjonalność wyraża się w dążeniu mówiących do osiągnięcia zaplanowanego celu; chodzi o „maksymalnie efektywny przekaz informacji”.  Zasadzie kooperacji towarzyszą maksymy:

- Ilości - bądź informatywny na tyle na ile trzeba.

- Jakości - bądź prawdomówny.

- Relacji - bądź relewantnym.

- Sposobu - bądź zrozumiały.

Analizuje praktyczne sytuacje kiedy któraś z maksym nie zostaje spełniona (np. sugerowanie -  pół godziny po przyjściu w odwiedziny zaczynamy mówić o naszej ulubionej herbacie...:-))

• Definicja literatury fikcjonalnej wg R. Ohmanna. Teoria aktów mowy a badania literackie

• Ohmann -1973 „Literatura jako akt mowy”; mówi, że akty nie działają w zwykły sposób w literaturze; główny akt to naśladowanie (mimetyczność);  w planie rzeczywistości autor spełnia akt mimesis (przy szczególnym rozumieniu mimesis - jako pozornego naśladowania) i ten akt, adresowany do czytelnika, stawia czytającego w pozycji obserwatora naśladowanych działań słownych. Z perspektywy autora dochodzi w utworze literackim do „zawieszenia siły illokucyjnej”: „Dzieło literackie jest wypowiedzią, której zdania są pozbawione mocy illokucyjnych, jakie w zwykłych warunkach by im towarzyszyły. Jej moc illokucyjna jest mimetyczna”.

IX Intertekstualizm

• Intertekstualność jako właściwość każdego tekstu

Koncepcja Bachtina - od niego trzeba wywieźć to pojęcie. Sam termin jest późniejszy (1967, Kristeva)  - Michaił Bachtin (1895-1975)

- jego koncepcja nosi ślady niełatwej sytuacji politycznej; początkowo próbował pogodzić swoje koncepcje z marksizmem, leninizmem; w końcu jego koncepcja stała się opozycyjna;

- teoria polifoniczności, dialogiczności (np. Dostojewski) - unikalna własność prozy artystycznej, w której konkurujące ze sobą różne ideologiczne głosy zaangażowane są w dialog wolny od autorskich sądów i ograniczeń. Autor nie faworyzuje żadnego z głosów. Początkowo B. to pojęcie stosował tylko do Dostojewskiego. Z czasem rozszerzył je na całą powieść i prozę. Generalnie powieść sprzyja polifonii.

Polifonia u Dostojewskiego - każdy z bohaterów ma swoje racje mimo, iż mogą one być najgorsze. Można mieć więc wrażenie, że autor sprzyja zbrodni bo się „nie wtrąca”. Np. opis szlachtowanie staruszki - bez komentarza autora. Odczytywano to jako identyfikacje z mordercą i stąd pojawiły się protesty, oskarżenia o wątpliwą moralność.

Powstała teza, iż wszystkie wypowiedzi są dialogiczne. Żaden dyskurs nie istnieje w izolacji. Jest interdyskursywność, intersubiektywność. Nie ma takiej wypowiedzi, która nie odwoływałaby się do czegoś wcześniej. W społeczeństwie istnieje heteroglosia - różnorodność językowa. Istotą społeczeństwa jest polifonia (tę teorię określano jako „wywrotową”).

Teoria ta sprzyjała powstaniu stylistyki socjologicznej - w kulturze zawsze istniały monologiczne i polifoniczne wypowiedzi - np. monologiczny hymn, polifoniczna powieść.

Cervantes „Don Kichote” - monolog idealistyczny, romans rycerski; to co się przedstawia w samej powieści - polifonia.

U Bachtina intertekstualne odniesienie do zastanej literatury jest czymś wtórnym wobec bezpośredniego odniesienia do rzeczywistości, a w wyliczeniu modalności odniesienia do zastanej tradycji literackiej, w sposób immamentnie wartościujący, na pierwszym miejscu wymienia się zawsze odniesienie antagonistyczne. Dwie zasady - dialogowości i monologowości określają, wg Bachtina, zarówno społeczeństwo, jak i język i sztukę.

• Pomysłodawcy teorii (J. Kristeva) i jej źródła (rola poglądów M. Bachtina)

Julia Kristeva 1967 - odpodmiotowiła pojecie intersubiektywności, nie ma tekstów bez innych tekstów. Wymyśliła pojęcie intertekstualności studiując Bachtina i jego poglądy, które odnosiły się raczej do intersubiektywności. Definiując intertekstualność mówi o permutacji tekstu („w przestrzeni jednego tekstu krzyżuje się i neutralizuje wiele wypowiedzi zaczerpniętych z innych tekstów”); pytanie - jak tekst odczytuje historię?

Cytat z „Słowo, dialog i powieść” Kristevej - „każdy tekst jest zbudowany z mozaiki cytatów, jest wchłonięciem i przekształceniem innego tekstu. W miejsce pojęcia intersubiektywności narzuca się pojęcie intertekstualności; mowa poetycka jest do odczytania jako mowa co najmniej podwójna”.

Inny cytat z Kristevej: „Będziemy nazywali intertekstualnością taką interakcję tekstualną, która dokonuje się w obrębie jednego tekstu. Dla świadomego podmiotu intertekstualność to pojęcie wskazujące, w jaki sposób tekst odczytuje historię i wpisuję się w nią”.

• Szerokie (poststrukturalistyczne - m. in. Kristeva, Barthes) i wąskie (semantyczno-strukturalne) rozumienie intertekstualności

Roland Barthes „Śmierć autora” 1958

Pisanie niszczy wszelki głos. Nie ma mowy o intersubiektywności, są tylko związki pomiędzy tekstami.

Od zawsze (antyk, itp.) twierdzono, że każde pisanie jest wtórne. Akceptowano sytuację wtórności na przestrzeni epok. Romantyzm, w przeciwieństwie do innych okresów, podkreślał indywidualność, autorską oryginalność.

Nie ma wypowiedzi dziewiczej pod względem intertekstualności. Nie ma wypowiedzi poza konwencją. Poza konwencją jest bełkot. Irtertekstualizm jest sposobem mówienia o tekście wcześniejszym. Teoria intertekstualizmu sprawdza się w badaniach literackich, kiedy sięga się do utworów wcześniejszych by oświetlić te późniejsze. Współcześnie intertekstualność jest sposobem mówienia o tekście.

Czym się różni wpływologia od intertekstualności?

Wpływologia - jak konkretne teksty istnieją u konkretnych autorów na konkretne sposoby, np. książka „Antyk u Mickiewicza”. To, że tekst jest podobny do jakiegoś wcześniejszego nie oznacza koniecznie, że wcześniejszy wpłynął na późniejszy. Intertekstualne badania starają się unikać wpływologii.

Intertekstualność a komparatystyka:

Komparatystyka porównuje zazwyczaj teksty pod względem tematów, genologii albo np. trnslacje. Komparatystyka narodziła się w epoce pozytywizmu, kiedy twierdzono, że nie można badać literatury tylko jednego narodu, trzeba konfrontować rodzimą literaturę z tymi innych nacji. Takie ujęcie nie oznacza zgody na intertekstualność. Intertekstualność może być w ramach jednaj literatury narodowej.

Intertekstualność a krytyka mitograficzna - bada symbole, archetypy itp., ale nie jest badaniem intertekstualnym.

Derrida - tekst nie jest zamkniętą całością tylko siecią odsyłającą do czegoś innego, znaków i różnic. Jest to szerokie pojmowanie intertekstualności.

Kristeva, Derrida, Culler - szerokie pojmowanie intertekstualności.

Culler - presupozycje. Mamy jakieś oczekiwanie (nie wiadomo skąd), że właśnie tak buduje się tekst. Np. „Nie była to świątynia wśród gajów i wody..” (Beaudelaire). Skąd to oczekiwanie?

Presupozycje to również intertekstualność. To jest istota intertekstualności. Nie jest konieczne pokazanie konkretnego tekstu gdzie mamy świątynie wśród gajów i wody (tekstu, któremu B. zaprzecza). Ważne jest, żeby zauważyć, że po prostu konwencja czytelnicza wywołuje takie oczekiwania.

• Intertekstualność w historii literatury

• Intertekstualność a pozytywistyczna „wpływologia”

Czym się różni wpływologia od intertekstualności?

Wpływologia - jak konkretne teksty istnieją u konkretnych autorów na konkretne sposoby, np. książka „Antyk u Mickiewicza”. To, że tekst jest podobny do jakiegoś wcześniejszego nie oznacza koniecznie, że wcześniejszy wpłynął na późniejszy. Intertekstualne badania starają się unikać wpływologii.

• Alegacja i konflikt. De- i rekontekstualizacja.

• Skalowanie intertekstualności

Intertekstualność aleatoryczna - wyjaśnia się tekst tekstem późniejszym („Alea jacta est” - przypadkowość).

Intertekstualność genetyczna - uwzględnia się tylko te teksty, które uczestniczyły w genezie utworu (tak robiła Kristeva).

Intertekstualność intencjonalna - bada się tylko to co było zamierzone przez autora.

Intertekstualność recepcyjna - dostrzegalna dla różnych empirycznych czytelników.

All above - jest to szeroko rozumiana intertekstualność.

Gerard Genette - kategorią naczelną jest termin transtekstualności. Istnieje 5 podstawowych typów relacji transtekstualych:

Intertekstualność to cytowanie, plagiaty i aluzje.

Architekstualność - określa relacje do dyskursów, gatunków, konwencji, trybów wypowiedzi.

Paratekstualność - relacje między tekstem a paratekstami typu wstęp, posłowie, motto, okładka.

Metatekstualność - wypowiedzi o innych tekstach.

Hipertekstualność - zaszczepienie tekstu wtórnego (hipertekstu) na hipotekście jako transformacja - np. pastisz, parodia.

X Dekonstrukcja i dekonstrukcjonizm

• Filozofia J. Derridy (podstawowe pojęcia - przeciw metafizyce obecności, logo-fono-centryzmowi; différance, suplement, dysseminacja i retoryczność tekstu)

• Dekonstrukcja filozoficzna a dekonstrukcjonizm

• Przedstawiciele dekonstrukcjonizmu (P. de Man, J. Hillis-Miller)

• Od interpretacji do lektury; koncepcja misreading

XI Neopragmatyzm

• Pragmatyści i neopragmatyści amerykańscy - wspólne założenia

• Neopragmatyzm jako filozofia interpretacji; pojęcie interpretacjonizmu

• Poglądy R. Rorty'ego (interpretacja a użycie tekstu)

• Poglądy S. Fisha (początki: reader-response criticism; pojęcie wspólnoty interpretacyjnej; antyrelatywizm)

XII Feminizm, Gender i Queer

• Feminizm społeczno-polityczny: pierwsza, druga i trzecia fala (postfeminizm)

i feminizm akademicki; feministyczne literaturoznawstwo (założenia, cele);

Rewizjonistyczna krytyka feministyczna; ginokrytyka (E. Showalter), arachnologia (N. Miller), Écriture feminine (H. Cixous, L. Irigaray, J. Kristeva)

Ruch socjo-polityczny, druga połowa XIX wieku, ruch sufrażystek, walka o równouprawnienie w podstawowej skali

przyjrzenie się warunkom ekonomicznym życia kobiet, przyznanie praw wyborczych (1918 - Wielka Brytania)

Udowodnienie, że kobiety nie różnią się od mężczyzn

Lata 60 - ożywienie ruchów feministycznych - II fala feminizmu „Mistyka kobiecości” - zaakcentowanie, że kobiety są różne od mężczyzn, ale to nie znaczy, że gorsze; politycznie jest to przeciwstawienie, że to co prywatne jest tak samo ważne jak to, co publiczne

jeśli stawia się na różnice, należy je wyeksponować

III fala feminizmu, albo postfeminizm (wejście w teorię gender)

głównym impulsem było dojście do głosu innych kobiet (niebiałych, nieźle usytułowanych, z klasy średniej) - nie ma czegoś takiego jak jeden uniwersalny wzorzec kobiecości

zaczynają się ruchy lesbijskie

feminizm akademicki - podstawy teoretyczne dla tych ruchów; ruch interdyscyplinarny - wszystkie humanistyczne dziedziny, łącznie z teologią i językoznawstwem

krytyka queerowa i genderowa, które wyłoniły się z krytyki feministycznej

zaczęło się od badania kanonu literatury próba przepisania, ponownego napisania historii literatury, sztuki z kobiecego punktu widzenia

ginokrytyka przełom lat 70 i 80. wg Sho Walter - wszelkie formy krytyki feministycznej o wymiarze pozytywnym; odkryć to co specyficznie kobiece w literaturze jako wartość

kobieta odbiera ciałem; kobiecy język

psychoanaliza - dla kobiety wszystko krąży wokół braku fallusa

Przeciwienie R. Barthowy Hyfologii wg. Miller - oddalenie podmiotu, przecięcie więzi z podmiotem autorskim a tekstem, arachnologia miała zatrzeć granicę jako charakterystyczne dla pisarstwa kobiecego

Szkoła żeńskiego pisania Kristeva, Le Gar - kobiece pisanie szczególny rodzaj dyskurcu, ciało erotyka, niespójność, nieciągłość, eliptyczność i metaforyczność

efekt esencjalizmu, wszystko ma wynikać z biologii i natury - teoria gender - płci kulturowej, rozumianej jako społeczno kulturowy konstrukt w odróżnieniu od płci biologicznej; konstuktywistyczny zwrot we wszystkich teoriach, nie ma czegoś takiego jak esencja kobiecości, albo natura kobiety

nie można lekceważyć tego co należy do strefy seksu;

Seks i charakter w społeczeństwach pierwotnych - wizje kobiecości są różne w różnych kulturach

• Gender: źródła teorii - jej antyesencjalizm i antynaturalizm (feminizm a gender). Trzy stanowiska w kwestii relacji sex - gender (skrajnie esencjalistyczne, pośrednie, skrajnie antynaturalistyczne). Performatyka płci wg J. Butler. Gender i literatura

trzecie stanowisko w krytyce gender

performatyw teorii Ostna (zapożyczyła ją Judith Butler) płeć kształtuje się w momencie narodzenia

badania genderowe: nurt interdyscyplinarnych badań rozwijających się na gruncie feminizmu akademickiego od l. `70

podstawową kategorią jest gender - płeć społeczno-kulturowa, odróżniana od płci biologicznej (sex)

badania genderowe korzystają z inspiracji wcześniejszych chronologicznie badań kobiecych i krytyki feministycznej

- jedną z odmian badań jest literacka krytyka genderowa (Gender Criticism), której zadaniem jest reinterpretacja

literatury pod kątem występowania w dziełach literackich nacechowania płciowego, obecnego np. w narracji

§ termin gender zaczerpnięty z angielskiego (oznacza rodzaj gramatyczny)

§ Margater Mead: prekursorka badań genderowych w humanistycze- Płeć i charakter w trzech społecznościach

pierwotnych (1935) → analiza problemu zależności roli i statusu jednostki w społeczeństwie w zależności od płci

zauważyła, że określanie różnic charakterologicznych właściwych danej płci ma charakter konstrukcji

pojęciowych wytwarzanych przez społeczeństwo → przypisywanie kobietom i mężczyznom specyficznych

cech charakteru to praktyka społeczna, wyznaczająca konkretne role w przestrzeni społecznej i kulturowej

role obu płci kształtuje kultura; płciowe zróżnicowania charakteru są konstruktem społecznym

płeć biologiczna (sex):

§ Robert J. Stoller - wyraźnie rozróżnienie płci biologicznej

określony zespół

i tożsamości społeczno-kulturowej → gender identity: indywidualna świadomość płciowa faktów anatomiczno-

fizjologicznych pozwalających odróżnić

Sex and Gender: On the Development of Masculinity and Feminity (1968) - Stoller zauważa, że również w

kobiety od mężczyzn, na ogół uznawany

sferze danej płci mogą istnieć przemieszczenia - nie wszyscy

za naturalny

w 100% czują się mężczyznami czy kobietami

tożsamość psychoseksualna nie jest wrodzona (biologiczna), ale nabyta (ma charakter kulturowy)

termin gender w ujęciu Stollera poszerzały pole znaczeniowe związane z płcią o wszelkie możliwe

zachowania, myśli, wyobrażenia, emocje itp., które mogą się do niej odnosić, ale które nie muszą

wywoływać skojarzeń biologicznych

płeć przestano ostatecznie uważać za przeznaczenie kobiety i jej „naturę”, wprowadzenie kategorii gender

przyniosło „możliwość zmian, samookreślenia się czy nawet wyzwolenia”

§ 1968 - data uważana za początkowy moment zaistnienia kategorii gender w dyskursie humanistycznym

§ 1970 Kate Millet Sexual Politics - analiza źródeł opresji kobiet, które znalazła w patriarchalnym systemie

determinującym stosunki między płcią biologiczną a płcią społeczno-kulturową; wykazywała też polityczne

uwarunkowania ról społecznych oraz analizowała mechanizmy władzy w racjach mężczyzna - kobieta

płeć społeczno-kulturowa - skonstruowany zbiór atrybutów, wzorów zachowań, wyobrażeń i oczekiwań społecznych oraz

norm związanych z płcią biologiczną, wyznaczający funkcje pełnione przez daną jednostkę w społeczeństwie i kulturze

oraz jej status i przysługujące jej prawa (Anne Oakley 1972)

♦ wejście pojęcia gender w dyskurs humanistyczny doprowadziło do powstania sporu o relację między płcią

biologiczną a płcią społeczno-kulturową

♦ zaczęto debatować która z nich odgrywa ważniejszą rolę w procesie tworzenia się tożsamości człowieka

♦ wyodrębniły się co najmniej trzy stanowiska teoretyczne wypracowane w kontekście kategorii gender

Æ stanowisko esencjalistyczne (biologistyczne, naturalistyczne), najrzadsze

• płeć biologiczna absolutnie niepodważalna podstawa decydująca o różnicach między ludźmi

• czynnik determinujący ich funkcjonowanie w przestrzeni społecznej

• płeć biologiczna jest pierwotną przyczyną, płeć społeczno-kulturowa to skutek

Æ stanowisko kompromisowe

• płeć biologiczna jest wprawdzie pierwotna, ale płeć kulturowa pełni w procesie konstruowania

tożsamości o wiele ważniejszą funkcję

Æ stanowisko konstrukcjonistyczne (równie skrajne jak esencjalistyczne)

• rezygnacja z koncepcji uwarunkowań biologicznych, jedynie gender kształtujący się w toku społecznych

interakcji odgrywa konstytutywną rolę w tworzeniu się tożsamości podmiotowej

♦ Judith Butler - debaty nad pierwszeństwem płci biologicznej czy społeczno-kulturowej → bulwersuje :)

§ 1990 - Gender Trouble - radykalne stanowisko konstrukcjonistyczne → płeć biologiczna jako fikcja

wytwarzana przez płeć społeczno-kulturową

§ nie ma żadnych biologicznych przyczyn, które mogłyby tworzyć podstawę gender

§ to płeć kulturowa konstytuuje płeć biologiczną, nie odwrotnie (podobne stanowisko miała Christine Delphy)

§ płeć biologiczna została nobilitowana w dyskursie dzięki płci kulturowej

§ wszystko, co biologiczne stało się biologiczne w perspektywie gender→odwrócenie zależności przyczynowo-sutkowej

§ Butler uważała, że to dyskurs społeczno-kulturowy wytworzył nasze upłciowienie ciała, a proces ten zainicjował

się poprzez nazwanie noworodka „chłopcem” lub „dziewczynką” - od tej pory jesteśmy tak postrzegani →

odwołanie się do teorii aktu mowy Austina (idea aktu performatywnego)

§ gender ma postać performatywu - powstaje w skutek stałego wykonywania i powtarzania roli płciowej, na skutek

którego wtórnie staje się normą społeczną

§ płeć społeczno-kulturowa jest efektem językowego ustanowienia roli płciowej - tworzenie iluzji, wytwarzanie

zgodności z osobowością narzuconą w geście przyporządkowania do płci i nadania imienia

§ Butler uważa, że także płeć biologiczna zostaje nam narzucona - materializuje się ona w ciele w wyniku działania

określonych norm (społecznych, kulturowych, językowych)

§ nie istnieje żadna „prawdziwa” czy normatywna tożsamość płciowa

• Pojęcie Queer (queer a gender). Queer a studia lesbijskie i gejowskie. Queer i literatura.

teoria queer - bi, les, homo, trans - etc. obejmuje wszystkich GTC - to nie płeć i nie seksualność określa tożsamość człowieka, chodzi o to, żeby nie widzieć zamiast człowieka jego płci czy orientacji i nie wrzucać wszystkiego od jednego worka

badania gejowsko-lesbijskie (Gay&Lesbian Studies): nurt badań oraz krytyki literackiej, dla których punktem wyjścia

stała się opozycja hetero- i homoseksualności; badania skoncentrowane na analizach sposobów funkcjonowania osób

homoseksualnych w sferze społecznej, gł. na formach i przejawach represjonowania osób nie podporządkowanych wzorcom

heteronormatywnym; na gruncie wiedzy o literaturze zaowocowały osobną odmianą krytyki literackiej, nastawioną na

analizę ukrytych śladów nacechowania homoseksualnego tekstu literackiego, a następnie - literatury jawnie demonstrującej

przynależność homoseksualną

→ rozwój nurtu: Ruch Wyzwolenia Gejów i Lesbijek

→ nurt zaczął łączyć się z badaniami generowymi, potem queerowymi

§ badania gejowsko-lesbijskie dawały podstawy i dostarczały materiału teoriom queerowym

§ badania gejowsko-lesbijskie, badania genderowe, badania queerowe = tworzą wspólne pole zainteresowań

§ badania queerowe kładą nacisk na różnice seksualne, zajmują się problemami związanymi z różnymi postaciami

pożądania seksualnego, a w szerszym ujęciu koncentrują się na ogólnych zagadnieniach tożsamości oraz inności

§ badania podejmowane w ramach nurtu genderowego i queerowego łączą się i ściśle na siebie nachodzą

§ dla badań gejowsko-lesbijskich podstawą jest opozycja homoseksualność - heteroseksualność, podczas

gdy teorie queer podważają zarówno tę opozycję, jak i istnienie samej tożsamości homoseksualnej jako

uwarunkowanej określonymi obiektami pożądania

§ wg Leo Bersaniego próbują one pokazać, że nie istnieje jeden uniwersalny model tożsamości homoseksualnej

§ teoria queer starała się unikać jednoznacznych przyporządkowań, uznając pojęciowe i językowe konstrukty za

źródło narzuconych z góry przyporządkowań → mogą więc być narzędziem przemocy

§ Michael Foucalt: jeden z gł. prekursorów queer; częściej wymienia się: Judith Butler, Eve Kosofsky Sedgwick,

Diane Fauss, Jonatana Dollimore'a, Alana Sinfielda

§ Gender Trouble J. Butler: najważniejsza książka w kształtowaniu się teorii queer

kwestionowanie wszelkich tożsamości normatywnych

krytyka opozycji płeć biologiczna - płeć społeczno - kulturowa nadawała się doskonale do krytyki opozycji

heteroseksualność - homoseksualność → tożsamość seksualna to także konstrukt prowadzący do uznawania

homoseksualizmu za coś nienormatywnego

tożsamość seksualna przyjmując charakter performatywny była procesem dostosowywania zachowań, gestów

etc. do określonej normy (a nawet po prostu nazwy)

kategoryzacje płciowe = iluzja naturalności

§ doprecyzowaniu uległa jedna z głównych myśli queer: sprzeciw wobec wszelkiej normatywizacji

§ stopniowo zaczęto uznawać queer za typ refleksji głoszący niestabilność tożsamości seksualnych, „bycie w

ruchu” i stałych procesach formowania się

§ E. Kosofsky Sedwick Epistemology of the Closet - pokazanie sytuacji osób homoseksualnych: marginalizowanych,

represjonowanych, zmuszanych do ukrywania się, milczenia, więzienia w poczuciu własnej nienormatywności

„szafa” jako punkt wyjścia → po jej opuszczeniu osoby, które się ujawniły wpadają w tryby dyskursywnej

władzy, który zmusił je do okrywania się (terminologia Foucaulta) - nie mają bowiem swojego języka,

muszą mówić jak `ci-z-zewnątrz', posługiwać ich kategoriami i normami

E.K. Sedwick interesowały możliwości wyłamywania się spod opresyjnej władzy języka

§ badania querrowe mają charakter interdyscyplinarny; analiza języka

§ analizy zdają się często tkwić w modelach narzuconych przez krytykę gejowsko-lesbijską

§ krytyka queerowa bada znaki tożsamości homoseksualnej narratora u pisarzy bez odwołania się do biografii

autora, ale na podstawie analizowanego tekstu literackiego (Iwaszkiewicz, Wilde, Andrzejewski), oraz stawia sobie

za przedmiot analiz literaturę jawnie manifestującą homoseksualizm autora (Pankowski, Witkowski, Żurawiecki)

XIII   Kulturowa teoria literatury. (Neo)historyzm. Postkolonializm

• Literatura jako praktyka kulturowa; ideologizacja i upolitycznienie literatury i badań literackich

Literatura i film są taką samą praktyką kulturową jak inne, ideologizacja teorii,

relacja między historią a tekstami jest dwustronna, Montro

tekstualność historii -prekursor historiografii, Colinwood - podważanie obiektywności tekstów historii w 44 roku: historia to jedyne ożywienie myśli o historii; Danto Analityczna teoria historii

Metahistory White - historia, reprezentacja przeszłości, konstrukt, przesłość też jest konstruktem, każdy tekst histograficzny opiera się na głębokich strukturach ideologicznych i dyskursywnych; tryby narracyjne i tropy

Paul Ricker - czas i opowieść, teksty historyków konstruują narracyjnie tożsamość

konstrukcja tego, co się zdarzyło, jak każda narracja jest sposobem nadawania sensu przeszłości, zakładają perspektywizm

steruje tropologia - system tropów (metonimia, synagdoha) - Nietzsche - prawda jest tylko ruchliwą armią metafor

praca historyka przypomina akt poetycki, każdy wpisuje się w 1 z 4 modelów fabularyzacji (Kanadyjczyk Fry)

- romansowy - kończy się happy endem

- tragiczny - niemożliwe pojednanie z wrogami

- komiczny - możliwość choćby na moment

- satyryczny - triumfuje zło, ludzkie słabości

wzorce ideologizacji

Frank Ankerschmidt „Logika narracyjna” „Narracja, reprezentacja, doświadczenie” każda wypowiedź jest narracją, reprezentacją, interpretacją - istnieje przeszłość, którą się impretuje ale ich status jest niepodważalny - fakty rejestrowane w kronikach

doświadczenie historyczne pozwala na odzyskanie przeszłości; obcowanie z przedmiotami z przeszłości, historia nie jest jak pień drzewa, ale jak liście

• Historyczność tekstów (materializm kulturowy R. Williamsa, poetyka kulturowa S. J. Greenblata) i tekstualność historii (tropologia, narratywizm - H. White, F. Ankersmit)

historyczność tekstu - patronuje temu Nietzsche

badanie języka służącego do opowiadania historii

tekst który musi wciąż od nowa podlegać interpretacji, literatury nie da się oddzielić od kultury, kanonu od nie kanonu

celem jest cyrkulacja - produkcja i wprawianie w obieg pewnych wartości

Greenblat - Szekspir strażnik wartości królewskich; tekst przyswojony w historii, badania historyczne - wszelkie tekstualne materiały z przeszłości

• Badania postkolonialne (orientalizm - E. W. Said; dyskurs kolonialny, etniczność „Inność”, mniejszość, kanon, uniwersalizm)

postkolonializm - lata 70., ruch łączy w sobie elementy filozfii społecznej, badania nad dys-kursem, językoznawstwo, etc

Edward Said - Amerykanin pochodzenia palestyńskiego „Orientalizm”

- francuz czarnoskóry, poeta urodzony na Karaibach „Wypowiedź o kolonializmie”

Albert Meni - żyd urodzony we francuskiej Tunezji

Frantz Fanon - „Czarnoskóra biała maska” - ciśnienie kultury zachodniej, jedyne co czarni mogli zrobić to się podporządkować i uznać zachodnią kulturę za najlepszą

„Wyklęty lud ziemi”

krytyka postkolonializmu - imigrantka z Bengalu

Holi Brabha z Indii - koncepcja mimikry

fałszywa konstrukcja wschodu według zachodnich miar - orientalizm

---