Pojęcie i funkcje prawa

A. Idea ładu społecznego i wizje prawa

• Starożytne refleksje nad ładem społecznym:

• Pitagorejczycy - ludzki porządek (ład społeczny) jest częścią ładu naturalnego istniejącego w całym wszechświecie

• Sofiści - ustroje społeczne są wytworem człowieka, prawo powinno być sprawiedliwe; zauważono, że może dojść do konfliktu między dwoma porządkami prawnymi: naturalnym i państwowym (stanowionym) (vide Antygona); prawo państwowe jako środek oddziaływania na zachowania ludzi i instrument osiągania przyjętych celów

• Rzym - kierowanie się nie tylko literą prawa, ale również zasadą sprawiedliwości (iustitia) i słuszności (aequitas); paremie (krótkie sentencje, aforyzmy - np. Violenti non fit iniuria - Chcącemu nie dzieje się krzywda)

• Prawo pozytywne - obowiązujące tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę publiczną!!!

• Prawo pozytywne wraz z dominacją liberalizmu w XIX w. stało się podstawowym instrumentem władzy

• Stało się ono samodzielnym, coraz bardziej precyzyjnym zespołem reguł postępowania

• Od Oświecenia inne systemy normatywne traciły na znaczeniu

• Tradycje myślenia o prawie:

• Kierunek pozytywistyczny - prawo to zespół norm ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez państwo posługujące się środkami przymusu; prawo istnieje przede wszystkim w postaci tekstów aktów normatywnych

• Podstawowe cechy norm prawa (G. Jellinek):

• Dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi - państwo nie kontroluje sumienia ani myśli obywateli, lecz tylko ich czyny

• Normy te są ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet: suwerena

• Przestrzeganie prawa zagwarantowane jest przez przymus państwowy! - chodzi o gwarancję, że przypadki niesubordynacji będą karane

• Dalsze wnioski:

• Normy tworzą względnie uporządkowany i logiczny system prawa

• Porządek prawny przyjmuje wyłącznie postać prawa stanowionego (Europa kontynentalna)

• Nie ma związku między prawem a moralnością - prawu (niezależnie czy tyrańskiemu, sprawiedliwemu itp.) należy się bezwzględny posłuch

• Pozytywizm prawniczy dzisiaj:

• Państwo jako główny, ale nie jedyny twórca prawa

• Prawo składa się nie tylko z norm typu rozkaz, ale również z wzorców i wytycznych postępowania, standardów etycznych itp.

• System prawa nie zawsze jest kompletny i niesprzeczny wewnętrznie

• Separacja prawa i moralności nie jest tak bezwzględna, jak wcześniej sądzono

• Rodzaje postulatów wobec prawa:

• Postulaty de lege lata - co do poprawnego rozumienia prawa już istniejącego

• Postulaty de lege ferenda - co do przyszłej zmiany prawa, jego uzupełnienia, modyfikacji, uchylenia

• Kierunek prawnonaturalny - prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań

• Tradycyjne (tomistyczne) ujęcie prawa naturalnego:

• Prawo naturalne wywodzi się z woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach - prawodawcą jest Bóg (prawo wieczne - lex aeterna), nasze sumienie zaś - organem promulgacyjnym (taki Monitor Polski ); istnieją obok siebie i konkurują ze sobą dwa porządki prawne: pozytywny i naturalny

• Prawo naturalne stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladować

• W razie sprzeczności prawo naturalne ma pierwszeństwo nad pozytywnym

• Ujęcie współczesne:

• Źródłem prawa naturalnego nie jest boskie objawienie, lecz godność człowieka, ideału kultury, wzorce, rozum itp.

• Znaczna część postulatów prawa naturalnego została skodyfikowana - dot. gł. praw człowieka

• Szkoła prawa natury o zmiennej treści (związana I. Kantem) - prawo naturalne zmienia się historycznie, odzwierciedla moralność epoki itp.; znaczenie słowa „sprawiedliwość” zmienia się w różnych epokach

• Nie przyznaje się prawu naturalnemu mocy uchylania obowiązywania prawa pozytywnego; nadal jednak kwestionuje się jego wyłączność jako podstawowego regulatora zachowań ludzi

• Kierunek realistyczny - krytyka obu powyższych kierunków

• Podejście psychologiczne (L. Pietrażycki) - istotą praw są ludzkie przeżycia i emocje, które są rzeczywistymi pobudkami naszego postępowania

• Podejście socjologiczne (K. Llewellyn) - istotą prawa są zachowania ludzi; wzory postępowania ujawniają się w powtarzalnych zachowaniach ludzi lub decyzjach określonych osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne

• Kierunek heurystyczny - normy prawa kształtują się w procesie dialogu, w którym uczestniczą: autorzy prawa, jego fachowi wykonawcy, adresaci prawa, przedstawiciele nauki prawa itd.; dialog ów toczy się na bazie tekstu aktu prawnego i jest ciągły

• Wszystkie kierunki mają wspólną cechę - prawo ma charakter normatywny (mówi co powinno być, a nie co jest)

B. Prawo w znaczeniu prawniczym - prawo to zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostateczności dzięki przymusowi, jaki stosować może państwo (ta definicja wynika z faktu, że we współczesnym świecie myśl i praktyka prawna są zdominowane przez kierunek pozytywistyczny)

C. Prawo jako zjawisko społeczne. Normatywność prawa

• Prawo jako zjawisko społeczne - prawo powstaje, istnieje, obowiązuje, jest bronione tylko w ramach istniejących grup społecznych

• Normatywny charakter prawa - prawo nie opisuje stanu faktycznego, lecz wskazuje powinność

• Prawo ma charakter perswazyjny - zakłada, że posłuch jest wynikiem wyboru dokonanego względnie swobodnie przez obywatela; konsekwencją tego jest to, że możliwe jest niepodporządkowanie się normom; posłuch dla prawa może wynikać z:

• Postawy legalistycznej - szacunek dla prawa jako takiego; najkorzystniejsze

• Postawy oportunistycznej - chęci uzyskanie korzyści lub uniknięcia kar

• Postawy konformistycznej - chęci naśladowania innych lub dostosowania się do nich

• Prawo jest heteronomiczne - zewnętrzne wobec jednostki; pochodzi od jakiegoś podmiotu zewnętrznego

• Podział norm ze względu na ich uzasadnienie (Cz. Znamierowski, Z. Ziembiński):

• Uzasadnione aksjologicznie - moc obowiązywania zawdzięczają odwołaniu do uznawanych przez człowieka wartości

• Uzasadnione tetycznie - moc obowiązywania zawdzięczają faktowi ustanowienia przez podmiot posiadający władzę nad daną osobą

D. Funkcje prawa

• Funkcja a cel:

• Cel - postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu określonych czynności, ustanowieniu norm, wprowadzeniu rozwiązań organizacyjnych itp.; cel jest zawsze planowany i nie zawsze osiągany

• Funkcja - rzeczywisty, obiektywny skutek działania/istnienia czegoś tam; skutek ów może być zaplanowany i oczekiwany, wtedy (o ile nastąpi w rzeczywistości) pokrywa się z celem; podział skutków:

• Eufunkcjonalne - korzystne z punktu widzenia prawodawcy

• Dysfunkcjonalne - niekorzystne z punktu widzenia prawodawcy

• Czy prawo ma jakiś cel? Zdania są podzielone:

• Podejście teleologiczne - istnieje globalny cel istnienia prawa

• Poszczególne normy prawne są tworzone celowo, ale samo prawo jako całość - nie

• Podstawowe funkcje prawa:

• Stabilizacyjna - utrwalanie istniejącego ładu

• Dynamizacyjna - promowanie zmian w różnych sferach życia społecznego

• Ochronna - prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia

• Organizacyjna - tworzy zinstytucjonalizowane warunki życia społecznego i państwowego

• Represyjna i wychowawcza - prawo działa przez obawę dolegliwości, które mogą spotkać naruszyciela norm

• Kontrolna - poddaje zachowania ludzkie społecznej kontroli

• Dystrybutywna - prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów

• Regulacja konfliktów - rozstrzyga spory między ludźmi

E. Wieloznaczność terminu „prawo” - pojęciem prawo oznaczamy:

• Poszczególne gałęzie prawa - np. prawo publiczne, prywatne, cywilne, karne, rolne

• Konkretne uprawnienia lub zespoły uprawnień - np. prawo wyborcze, prawo własności

• Ponadto istnieją podziały na:

• Prawo materialne - ogół norm regulujących treść stosunków prawnych (obowiązki i uprawnienia podmiotów tych stosunków, ewentualnie sankcje)

• Prawo formalne (procesowe) - określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związanego z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym

• Prawo przedmiotowe - zespół norm regulujących daną dziedzinę życia

• Prawo podmiotowe - zespół uprawnień danego podmiotu

Prawo jako przedmiot badań naukowych

A. Podstawowe problemy nauk prawnych

• Nauka prawa wywodzi się z rzymskiej jurysprudencji, która początkowo oznaczała jedynie znajomość prawa, z czasem nabierała wymiaru bardziej ogólnego

• Dwa gł. nurty myślenia o prawie:

• Ogólny - prawo jako część świata społecznego, który nas otacza; zrozumienie prawa odbywa się tą samą drogą jak poznanie istoty każdego innego zjawiska (prawo jako przedmiot poznania - gł. Europa)

• Praktyczny - nacisk na praktykę prawa i posługiwanie się nim w życiu codziennym; chodzi o oddziaływanie na życie ludzi przy pomocy prawa, a nie o poznanie i wyjaśnienie jego natury (prawo jako narzędzie działania praktycznego - gł. USA)

• W ramach nauki o prawie wyodrębniono 4 dziedziny/dyscypliny:

• Dogmatyczne (dogmatyka prawa) - interpretacja przepisów, ustalanie ich obowiązywania (zagadnienia walidacyjne) oraz systematyzacja przepisów; chodzi o przepisy prawa obowiązującego tu i teraz, a niekiedy o postulaty wobec prawa przyszłego; o dogmatyzmie mówimy dlatego, że przedmiotem badania są przepisy ustanowione przez ustawodawcę, „dane z góry”; prawo jest postrzegane jako zespół/system należycie ustanowionych, wysłowionych, opublikowanych i zaopatrzonych w sankcje norm postępowania skierowanych do nieoznaczonych co do swej tożsamości adresatów

• Filozoficzne (filozofia prawa, ogólna nauka o prawie lub teoria prawa) - o przedmiot badań filozofii prawa toczą się spory; myślę, że nie ma potrzeby się w to zagłębiać

• Historyczne (nauki historyczno-prawne) - badają wcześniejsze rozwiązania prawne (np. podstawowe instytucje prawne) i ich ewolucję w czasie

• Empiryczne (socjologia i psychologia prawa) - badają realne funkcjonowanie prawa jako jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie; prawo w kategoriach socjologicznych to zespół reguł i zasad postępowania ujawniających swe rzeczywiste istnienie przez masowe, powtarzalne zachowanie jednostek i grup społecznych; psychologiczny aspekt prawa kładzie nacisk na przeżycia psychiczne jednostek (gł. emocje) wyrażające się w wewnętrznym przekonaniu o istnieniu pewnych obowiązków i uprawnień

• Problematyka państwa w naukach prawnych - najczęściej przyjmuje się, że pewne zagadnienia dot. państwa, zwłaszcza sposobu jego organizacji i zasad działania poszczególnych organów władzy publicznej, powinny być uznawane za przedmiot zainteresowania nauk prawnych

B. Metody badawcze w prawoznawstwie

• Językowo-logiczna analiza tekstów prawnych (gł. aktów normatywnych) - gł. metoda dogmatyki prawa; wykorzystanie dorobku językoznawstwa, logiki oraz metod rozumowań jurydycznych (służą gł. wykładni prawa)

• Metody badawcze socjologii i psychologii - charakterystyczne dla podejścia empirycznego; np. statystyka, eksperymenty, introspekcja (obserwacja własnych przeżyć psychicznych i wnioskowanie na ich podstawie o zachowaniach zbiorowych [niezłe co? ]), metody behawioralne (wnioskowanie o przeżyciach wewnętrznych wg zachowania danej osoby) itp.

• Filozoficzna refleksja nad naturą wartości oraz studia nad językiem jako narzędziem komunikowania - stosowana w filozofii prawa

• Ujęcia porównawcze (komparatystyczne) lub historyczne

C. Naukowość prawoznawstwa - czyli czy prawoznawstwo w ogóle jest nauką?

• Dwa modele nauki:

• Pozytywistyczny - celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości, przez którą rozumie się fakty i prawidłowości niezależne od człowieka. Opis ten dokonywany jest w postaci zdań logicznych (da się stwierdzić ich prawdziwość lub fałszywość); dominują badawcze metody empiryczne

• Humanistyczny - przedmiotem poznania jest rozumienie faktów (przypisanie im określonych znaczeń lub powiązanie ich z wartościami przyjmowanymi przez ludzi), a nie tylko ich opisanie. Nie tylko zdania logiczne, ale i zdania ocenne/normatywne

• Prawoznawstwo jest przykładem nauki humanistycznej

Prawo a inne regulatory zachowań

A. Prawo i wartości

• Wartości - podejścia do problemu:

• Absolutyzm aksjologiczny - wartości to byty obiektywne, istniejące samoistnie lub z woli Boga; wartości są niezmienne i mogą być przedmiotem poznania (kognitywizm)

• Akognitywizm (antykognitywizm) - wartości są tym, co ludzie w danym miejscu i czasie uważają za cenne; są historycznie i społecznie uwarunkowane i przez to zmienne oraz nie mogą być przedmiotem poznania

• Oba podejścia przyznają, że kulturę każdego społeczeństwa przenika wspólnota podstawowych wartości; co nie zmienia jednak faktu, że społeczeństwa pod względem aksjologicznym są wew. zróżnicowane

• Wartości właściwe danej kulturze wyznaczają treść, formy i granice prawa, cele, które należy osiągnąć, oraz środki, z których wolno korzystać!

B. Wielość systemów normatywnych - Prawo nie jest jedynym społecznym regulatorem zachowań ludzkich. Regulatory owe mogą mieć charakter normatywny, jak prawo, lub nienormatywny (np. tradycje, przesądy); Każdy z nas należy do wielu grup społecznych i pełni mnóstwo społecznych ról, co pociąga za sobą podleganie różnym normom społecznym; czasem są one ze sobą zgodna, czasem sprzeczne itp.

C. Normy moralne i obyczajowe

• Normy moralne - odnoszą się do zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra; gł. różnice między normami moralnymi i prawnymi:

• Przedmiot regulacji - nie tylko odnoszą się do zachowania człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji

• Sposób regulacji - podejścia:

• Maksymalistyczne - domaganie się od człowieka dążenia do doskonałości

• Minimalistyczne - koncentruje się na spełnianiu podstawowych obowiązków; w przypadku moralności występuje rzadziej; w przypadku prawa jest regułą

• Geneza norm - są to normy gł. autonomiczne: obowiązują gł. z nakazu sumienia lub rozumu; wpajane są jednostce w procesie wychowania i są przyjmowane za własne (internalizacja norm); internalizacji podlegają też normy prawne

• Sposób ogłoszenia i formalizowania norm - normy moralne zwykle nie są spisane; są przekazywane za pośrednictwem przykładów postępowania osób cieszących się uznaniem (autorytetów moralnych) lub mniej lub bardziej literacko sformułowanych opowiadań (np. bajki, legendy rycerskie); rzadkie jest stanowienie kodeksów etycznych

• Sposób obrony wzorów określonych w normach (sposoby wymuszenia posłuchu wobec norm; sposoby sankcjonowania) - sankcja rozproszona i spontaniczna (odrzucenie ze strony grupy społ.), zamiast działania jakiejś sformalizowanej instytucji; niezwykle istotnym rodzajem sankcji są przeżycia wewnętrzne (np. wstyd, wyrzuty sumienia)

• Normy obyczajowe - odwołują się do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest - nie jest przyjęte”, „wypada - nie wypada” w danych okolicznościach i w danym środowisku

• Normy religijne - mają specyficzne teologiczne uzasadnienie oraz sakralne zabarwienie i są bronione przez dany związek wyznaniowy jako zorganizowaną instytucję; część z nich przypomina n. obyczajowe, inne mają charakter wewnątrzorganizacyjny

D. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju

• Związki treściowe - przyjmujemy statyczny punkty widzenia

• Moralność ma inny zakres regulacji niż prawo - spotykamy więc zachowania:

• Regulowane przez moralność, ale nieregulowane przez prawo - np. sposób odnoszenia się dzieci do rodziców

• Regulowane przez prawo, ale nieregulowane przez moralność - np. prowadzenie rejestru meldunkowego; istnienie tego rodzaju norm jest kwestią sporną

• Regulowane zarówno przez normy prawne, jak i moralne - regulacja ta może być:

• Zbieżna - normy prawne i moralne pokrywają się w tej części, która dotyczy wzoru zachowania uznawanego za wiążący (dyspozycja normy); konsekwencje naruszenia obu norm, choć są różne (patrz wyżej), nie wykluczają się, lecz dopełniają; w ten sposób normy prawne i moralne wzmacniają siłę swego oddziaływania

• Rozbieżna (kolizja norm) - np. religia katolicka zabrania rozwodów, zaś prawo na to pozwala;

• Związki funkcjonalne - oddziaływanie na siebie norm moralnych i prawnych, odsyłanie jednych do drugich, wspieranie wzajemne lub osłabianie norm; uwzględniamy ciągłą zmienność i dynamikę sytuacji; kiedy zachodzą:

• Tworzenie prawa - przekonania aksjologiczne prawodawców wpływają na kształt prawa; występuje coraz rzadziej; tworzenie w prawie klauzul generalnych (przepisów ogólnych)

• Stosowanie prawa przez organy państwa - moralność i obyczaje kształtują funkcjonowanie regulacji prawnych

• Przestrzeganie prawa przez obywateli - wzajemne wzmacnianie się lub osłabianie norm (związki walidacyjne między prawem a moralnością); kwestia prawowitości (legitymacji społecznej) prawa

E. Kultura prawna

• Kultura prawna - w zależności od znaczenia obejmuje:

• Znaczenie węższe - wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty co do jego zmian

• Znaczenie szersze - stan prawa, doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stosowaniem prawa + to co w znaczeniu węższym

• Okoliczności różnicujące kultury prawne w szerszym znaczeniu:

• Rola prawa w życiu jednostki i społeczeństwa oraz znaczenie przypisywane realizacji prawa - np. Europa a Chiny

• Sposób tworzenia prawa - np. porządek kontynentalny a anglosaski

• Wpływ religii i instytucji wyznaniowych - np. prawo jako pochodna sacrum w Iranie czy Arabii Saudyjskiej a laickie prawo w Europie

• Poziom represyjności obowiązującego prawa - por. średniowiecze i obecnie

• Odmienne podejście do celów przypisywanych prawu - np. prawo jako granica działań władzy a prawo jako instrument panowania politycznego

Prawo jako zjawisko polityczne

A. Prawo w procesie sprawowania władzy

• Jak zapewne wszyscy pamiętają prawo tym się wyróżnia od innych systemów normatywnych, że jest wspierane przez organy władzy publicznej - to przesądza o tym, że prawo jest zjawiskiem politycznym

• Związek prawa z procesami sprawowania władzy:

• Prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, dzięki któremu rządzący mogą osiągać zakładane przez siebie cele („lud prosty” boi się sankcji za czyny niezgodne z prawem)

• Prawo jest (a przynajmniej powinno być ) ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę - wyznacza ono cele działań władczych, strukturę instytucji władzy, ich kompetencje, procedury decyzyjne oraz konsekwencje wykroczenia poza kompetencje, co chroni obywateli przed nadużyciem władzy

• Prawo określa obowiązki i uprawnienia obywateli w ich stosunkach wzajemnych oraz w stosunkach z instytucjami publ. - zmniejsza ryzyko przypisania sobie władzy przez kogoś, kto nie ma takich uprawnień

• Prawo wyraża określone treści aksjologiczne

• Proces sprawowania władzy, a przez to proces tworzenia i stosowania prawa, dokonuje się określonych ramach instytucjonalnych - współcześnie funkcję takiej ramy pełni państwo; normy prawne pozbawione państwowego charakteru (np. prawo zwyczajowe) z reguły straciły na znaczeniu

B. Określenie państwa - W uproszczeniu państwo to polityczna, hierarchiczna, przymusowa, terytorialna i suwerenna organizacja obejmująca całe społeczeństwo

• Państwo jako organizacja to wielka, społeczna grupa, sformalizowana, wyposażona w organy władzy i oparta na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo)

• Organizacja społeczeństwa - obejmuje cała ludność zamieszkałą na danym terytorium i jednocześnie wprowadza i utrzymuje w tej zbiorowości normy i zasady

• Jest jedną z wielu grup społecznych - więź z państwem występuje obok wielu innych więzi; państwo wyróżnia się jednak przymusowym charakterem przynależności

• Naród - wg koncepcji politycznych jest to wspólnota wszystkich obywateli państwa niezależnie od przynależności etnicznej i kulturowej; demokratyczno-liberalne doktryny konstytucyjne uznają tak rozumiany naród za suwerena i najwyższego twórcę prawa

• W socjologii polskiej dominuje kulturowe pojęcie narodu (S. Ossowski) - naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę (wspólny język, tradycję, symbole, bohaterowie, nierzadko religia, zwykle związana z jakimś terytorium zwanym ojczyzną)

• Państwo jest organizacją polityczną - władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy politycznej; wspólnota ludzi, która powstaje w wyniku zorganizowania na pewnym terytorium władzy państwowej, ma charakter wspólnoty politycznej - podstawowym elementem ją spajającym jest fakt podporządkowania jednemu ośrodkowi władzy

• Państwo to organizacja hierarchiczna - hierarchia organów władzy państwowej stanowi jednocześnie jedno z podstawowych kryteriów zróżnicowania norm prawnych; współcześnie hierarchiczność jest podważana przed idee samorządności i autonomii

• Państwo to organizacja przymusowa - przymus państwowy jest:

• Skupiony - mogą go stosować tylko organy państwa działające zgodnie z prawem

• Sformalizowany - ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur przewidzianych przez prawo

• Dla wyegzekwowania własnych decyzji państwo może się legalnie posłużyć przemocą fizyczną; jedynie ono jest do takich działań uprawnione

• Przymus państwowy ma najszerszy charakter podmiotowy - dot. wszystkich osób znajdujących się na terytorium państwa

• Przynależność do państwa ma charakter niedobrowolny - człowiek zwykle staje się obywatelem w momencie urodzenia i dzieje się to bez jego woli, możliwości swobodnego wyboru są niewielkie

• Terytorialny charakter państwa - państwo musi być trwale związane z jakiś obszarem; w stosunku do tego terytorium obowiązuje jurysdykcja państwa, dotyczy ona również pokładów statków morskich i powietrznych, choć one akurat do terytorium państwowego się nie zaliczają; eksterytorialność ambasad nie oznacza, że są one enklawami innego państwa, lecz jedynie, że władze państwa goszczącego zobowiązują się nie wykonywać swego władztwa na tym właśnie terytorium

• Państwo jest organizacją suwerenną - a więc władza państwowa jest zwierzchnia i niezależna; suwerenność przejawia się w dwóch sferach sprawowania władzy:

• Suwerenność wewnętrzna - w stosunkach wew., wobec mieszkańców własnego kraju (tylko władza państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa oraz jest władzą najwyższą, zwierzchnią wobec innych podmiotów i instytucji)

• Suwerenność zewnętrzna - w stosunkach zew. organizacja państwowa nie podlega władzy innych państw, jest niezawisła, niepodległa

• Faktyczna niezależność (zarówno wew., jak i zew.) państw w rzeczywistości nie istnieje w pełnym zakresie, ale w naukach prawnych uznaje się, że suwerenność jako cecha państwa jest przede wszystkim konstrukcją prawną; tak rozumiana suwerenność jest niestopniowalna (jest albo jej nie ma) - wyjątkiem są tu państwa federalne (suwerenność podzielona między władze federalne i władze części składowych)

• Zgodnie z tym poglądem suwerenności prawnej nie podważają zobowiązania dobrowolnie przyjęte przez władze państwa (są one zaciągnięte w ramach suwerenności, a nie wbrew niej)

• Współczesne teorie prawa i konstytucje wielu państw dopuszczają możliwość ograniczenia suwerenności - na mocy swobodnie przyjmowanych zobowiązań wzajemnych państwa współczesne przekazują organom lub organizacjom międzynarodowym niektóre kompetencje własnych organów (dot. gł. członków UE)

C. Związki prawa i państwa

• Teorie pozytywistyczne:

• Kontynentalne - prawo jest genetycznie i funkcjonalnie związane z państwem; twórcą prawa jest państwo, w historycznym ujęciu państwo i prawo pojawiły się równocześnie; prawo jest instrumentem i normatywną ramą władztwa państwowego

• Anglosaskie - twórcą i wykonawcą prawa jest szeroko rozumiany rząd (government; obejmuje wszystkie trzy rodzaje władzy); prawo to związek reguł postępowania, zaś określona reguła staje się częścią prawa, jeśli zostanie uznana za prawną zgodnie z jedną z przyjętych w danym kraju procedur (H.L.A. Hart)

• Teorie prawnonaturalne - odmawia statusu prawa normom pozytywnym, które nie są tworzone w celu osiągnięcia dobra wspólnego lub pozostającym w kolizji z prawem naturalnym, choćby były tworzone i bronione przez państwo

• Szkoły socjologiczne i psychologiczne - bardziej zwracają uwagę na konkretne instytucje publiczne lub na pozapaństwowe źródła powstawania i przejawiania się prawa niż na związki prawa z państwem

• Związki państwa współczesnego z prawem:

• Państwo działając za pośrednictwem swych kompetentnych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym, choć nie zawsze jedynym, czynnikiem procesu prawotwórstwa

• Tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swe funkcje polityczne (władcze) wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy

• Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje (uzasadnia) normatywnie władzę państwa

• Prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z organami władzy państwowej

D. Prawo międzynarodowe i prawo wspólnot ponadpaństwowych

• Państwo nie jest jedynym twórcą prawa, a prawo tworzone w państwie (prawo wewnętrzne) nie jest jedyną postacią prawa

• Prawo międzynarodowe publiczne - w pewnym sensie pochodzi od państwa, tyle że nie od jednego suwerena, lecz od dwóch lub więcej podmiotów zawierających umowę lub uchwalających pewien wspólny akt normatywny

• Warunkiem związania danego państwa i ewentualnie jego obywateli normami prawa międzynarodowego publicznego (traktatowego) jest zwykle ratyfikacja umowy międzynarodowej (formalne wyrażenie przez państwo zgody na treść umowy międzynarodowej)

• Oprócz tego ważną rolę odgrywały normy zwyczajowe prawa międzynarodowego - ich znaczenie maleje

• Źródła prawa międzynarodowego uzupełniają tzw. zasady prawa międzynarodowego

• Prawo wspólnot międzynarodowych (np. prawo europejskie, czyli prawo UE) - słabo związane z państwami

• U podstaw członkostwa państwa w UE leżą umowy międzynarodowe, ale dalsze normy prawne nie są tworzone lub uznawane przez władzę państwa, lecz przez organy UE

• Nie podlegają one ratyfikacji w poszczególnych krajach członkowskich, lecz obowiązują bezpośrednio, wiążąc zarówno władze państwowe, jak i obywateli

• W przypadku UE są to:

• Rozporządzenia

• Dyrektywy - władze państwowe mają obowiązek dostosowania (harmonizacji) prawa wewnętrznego z celami i zasadami przyjętymi w dyrektywie

• Decyzje

E. Instrumentalizacja prawa

• Instrumentalizacja prawa - zjawisko polegające na naruszeniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do osiągania konkretnych, wybranych celów (instrumentem), a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości

• Instrumentalizacja prawa na dłuższą metę niszczy je - wynika to z:

• Upadku społecznego prestiżu prawa i zaufania do tych, którzy się prawem posługują

• Konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych (kazuistycznych) regulacji normatywnych, coraz ostrzejszych sankcji (najczęściej kar) za niepodporządkowanie się prawu, coraz bardziej rozbudowanego i kosztownego aparatu kontroli przestrzegania prawa

• Wypierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, bardziej przez ludzi akceptowane, normy społeczne

• [czy nie kojarzy się wam to wszystko z „nadprodukcją” ustaw przez parlament w ostatnich kilkunastu latach i planami zaostrzenia KK prze obecnie rządzących? Bo mnie tak.]

• Prawo może być na dłuższą metę skutecznym instrumentem sprawowani władzy tylko wtedy, gdy w swej treści i formie respektuje pewne podstawowe, akceptowane społecznie wartości

Normy i przepisy prawne

A. Pojęcie normy postępowania

• Wypowiedź normatywna, czyli wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie, staje się normą, gdy towarzyszy jej specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania (jakiś podmiot wspiera normę)

• Normy prawne są jednym z rodzajów norm postępowania

B. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych

• Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa

• Zasadnicze cechy norm prawnych:

• Generalność - norma jest skierowana do jakiejś kategorii adresatów, wskazanych przez ich cechy rodzajowe; wiele norm jest skierowanych do wszystkich ludzi znajdujących się w obszarze obowiązywania jakiegoś (np. polskiego) prawa; generalności norm nie przeczy to, że niektóre z nich wskazują takie cechy rodzajowe, że ich adresatem może być tylko jedna osoba (np. normy dot. prezydenta - taka norma jest skierowana do osoby pełniącej daną funkcję, a nie do osoby oznaczonej z imienia i nazwiska)

• Abstrakcyjność - wzór zachowania określony w normie jest wskazany na podstawie cech rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania; określone w normie zachowanie musi być powtarzalne; przeciwieństwem norm abstrakcyjnych są kazuistyczne

• Akty stosowania prawa/Postanowienia (np. orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne) - mają charakter norm konkretnych i indywidualnych

• Generalność i abstrakcyjność norm prawnych służy również ochronie obywateli przed nadużyciem władzy; ponadto zbyt kazuistyczne prawo jest niepraktyczne

C. Elementy norm prawnych

• W każdej normie występują dwie podstawowe części składowe

• Hipoteza - określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresat ma jakiś nakaz, zakaz lub dozwolenie (KTO I W JAKICH OKOLICZNOŚCIACH)

• Dyspozycja - określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego (JAK)

• W doktrynie trwają spory o miejsce sankcji (patrz też pkt 2.J.-K.)

• Według trójelementowej koncepcji normy prawnej jest ona integralnym składnikiem każdej normy

• Socjologiczne ujęcie sankcji - nie jest ona trzecią częścią normy, lecz treścią normy odmiennej (tzw. norma sankcjonująca; w takim wypadku hipoteza + dyspozycja = norma sankcjonowana; koncepcja norm sprzężonych)

• Sankcja określa rodzaj i stopień dolegliwości, jaka powinna dotknąć osobę, która normę złamała; (która będąc adresatem normy, naruszyła jej dyspozycję w warunkach wskazanych w hipotezie)

D. Hipoteza normy prawnej - określa dwa elementy: (1.) cechy adresata normy oraz (2.) okoliczności, w jakich adresatowi jest nakazane, zakazane lub dozwolone coś czynić; może dot. elementów podmiotowych (wskazanie adresata i jego cech), celu i/lub sposobu działania, przedmiotu działania (stanów, zjawisk lub wydarzeń zewnętrznych w stosunku do adresata), miejsca i/lub czasu działania

E. Dyspozycja normy prawnej - wyznacza treść powinnego zachowania; jej przedmiotem mogą być różne rodzaje zachowań (czyny lub czynności konwencjonalne):

• Czyny - faktyczne zachowania psychofizyczne

• Czynność konwencjonalne - zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności (np. podniesienie ręki przez posła podczas głosowania w Sejmie); wśród czynności konwencjonalnych dokonywanych przez organy państwa są akty tworzenia i akty stosowania prawa, zaś prawnie istotne czynności konwencjonalne osób prawnych i fizycznych to czynności prawne (wymagają one oświadczenia woli i zmierzają do wywołania określonych skutków prawnych)

• Za podziałem na czyny i czynności konwencjonalne idzie podział norm prawnych na (1.) nakazujące lub zakazujące podjęcia pewnych zachowań (czynów) oraz (2.) nakazujące określone zachowanie traktować jako dokonanie czynności konwencjonalnej istotnej prawnie

• Kwalifikacja zachowań:

• Nakaz - (powstrzymanie się od zachowania nakazanego jest sankcjonowane i nosi nazwę zaniechania) możliwe formy:

• Nakazana jest tylko jedna czynność

• Nakazana jest jedna z dwóch (kilku) czynności

• Jedno zachowanie jest nakazane, a w specyficznych okolicznościach nakazane jest inne zachowanie

• Zakaz - wskazuje typy zachowań uznanych przez prawo za niedopuszczalne, zaś ich zrealizowania pociąga za sobą negatywne konsekwencje. Zakazane przez prawo są czyny; w przypadku czynności konwencjonalnej mówimy o odebraniu jej skuteczności prawnej, jeżeli zostały naruszone warunki określone w hipotezie itp. Dwie formy zakazu:

• Sformułowanie normy jednoznacznie kwalifikującej dane zachowanie jako niedopuszczalne

• Sformułowanie normy określającej sankcję, jaka powinna być zastosowana do sprawcy określonego zachowania

• Dozwolenie - możliwe formy:

• Dozwolenie słabe - dozwolone jest wszystko to, co nie jest zakazane lub nakazane; zasada ta nie odnosi się do organów władzy publicznej

• Dozwolenie mocne - prawo dokładnie i wyraźnie mówi, co nam wolno, ale oczywiście przymusu nie ma

F. Obowiązek i uprawnienie - w treści dyspozycji normy prawnej sformułowany może być:

• Obowiązek - norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach (określonych w hipotezie) nakaz lub zakaz określonego zachowania

• Uprawnienie - norma prawna przewiduje dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach pewną możność zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata (dozwolenie); rodzaje uprawnień:

• Uprawnienia podmiotów do zachowań własnych - wynikają albo z dozwoleń mocnych, albo z norm zakazujących innym podmiotom ingerencji w daną sferę zachowań podmiotu uprawnionego; wyróżniamy:

• Wolności prawnie chronione - możliwość podejmowania pewnych czynów; nie wiąże się z nimi żaden obowiązek innego podmiotu do działania, lecz założenie, że inne podmioty powstrzymają się od naruszania tego uprawnienia (DLA INNEGO PODMIOTU NIE WYWOŁUJĄ OBOWIĄZKU PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)

• Immunitet - niepodleganie kompetencji innych podmiotów (np. organów władzy); (wyłączenie spod jakiegoś obowiązku - wolność od)

• Prawa-upoważnienia - określane przez prawo uprawnienie do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych; w prawie cywilnym są one podstawą czynności prawnych; w prawie publicznym nazywamy je kompetencjami; w odróżnieniu od wolności prawnie chronionych oprócz obowiązku innych osób do nieingerencji w zachowania uprawnionego mogą przewidywać też obowiązek podjęcia określonego działania (DLA INNEGO PODMIOTU MOGĄ WYWOŁAĆ OBOWIĄZEK PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)

{upoważnienie jakiegoś organu do wydania aktu wykonawczego na podstawie ustawy może być obligatoryjne lub fakultatywne}

• Przywilej - podmiot jest uprawniony do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub traktowania szczególnie korzystnie w porównaniu z innymi podmiotami; (uprawnienie do czegoś pozytywnego - wolność do)

• Uprawnienia sensu stricto - uprawnienia do zachowań innych podmiotów; uprawnieniu podmiotu A odpowiada obowiązek podmiotu B

• Kompetencja - patrz niżej

G. Prawo podmiotowe - zespół uprawnień podmiotu prawa (gł. osoby fizycznej lub prawnej)

• W teorii prawa naturalnego prawa podmiotowe są przyrodzone i niezbywalne; wynikają z godności człowieka; akt normatywny może je co najwyżej potwierdzić

• W teorii praw pozytywnych podlegają one jedynie silniejszej ochronie

• Współcześnie niemal powszechnie uznaje się szczególny rodzaj praw podmiotowych - prawa człowieka

• Prawa podmiotowe proste i złożone:

• Proste - pojedyncze uprawnienie

• Złożone - zespół uprawnień różnego rodzaju (np. prawo własności)

• Podział na erga omnes i inter partes:

• Prawa podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)

• Prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi osobami (inter partes) - np. stronami umowy

• Majątkowe (np. prawo własności, prawo dziedziczenia) i osobiste prawa podmiotowe (np. nietykalność cielesna, prawa wyborcze, niemajątkowe prawa autorskie)

H. Kompetencja - upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z takiego upoważnienia powoduje po stronie innego podmiotu powstanie obowiązku określonego zachowania się; na określenie kompetencji składają się:

• Norma wskazująca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej - za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja nieważności

• Norma nakładająca na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność - za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja represyjna lub egzekucyjna

• Dlaczego kompetencje są odróżniane od praw-upoważnień:

• Dot. szczególnych podmiotów - organów państwa itp.

• Bardzo często są powiązane z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencję

• Korzystanie przez organ z określonej kompetencji nie zawsze jest powiązane z obowiązkiem podjęcia określonej decyzji - czasem pozostawia się tzw. luz decyzyjny, np. widełki w KK

• Zakres kompetencji (właściwości) danego organu obejmuje:

• Kompetencję rzeczową - zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze

• Kompetencję miejscową - obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władcze

• Kompetencję hierarchiczną - zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swe umiejscowienie hierarchii organów danego rodzaju

• Prerogatywy - uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji nie podlegających kontrasygnaty przedstawiciela rządu; szczególna postać kompetencji

I. Normy prawne: reguły i zasady prawne

• Normy-reguły - wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób, że adresat może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może go naruszyć, jeżeli zachowa się odmiennie; nie można spełnić nałożonego obowiązku „w mniejszym lub większym stopniu”; w sytuacji kolizji reguł jedną z nich musimy uznać za nieobowiązującą

• Normy-zasady - można je spełnić „w mniejszym lub większym stopniu”; mogą być przedmiotem uzgadniania na podst. oceny stanu faktycznego, czy kompromisu

• Zasady prawa w sensie dyrektywalnym - nie mówią o tym, co jest, lecz o tym, co być powinno

• Zasady prawa w sensie opisowym - wzorzec, model ukształtowania jakiejś instytucji prawnej

J. Sankcja. Rodzaj sankcji prawnych

• Sankcja to dolegliwość, jaka spotyka naruszyciela normy

• Według jednych teoretyków prawa sankcja jest elementem normy prawnej; według innych jest to oddzielna norma

• Dwojaki znaczenie sankcji w prawie: (1.) językowe (treść normy zachowania; słowna zapowiedź dolegliwości), (2.) realne (fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych dla podmiotu łamiącego jakąś normę)

• Rodzaje sankcji:

• Sankcja egzekucyjna - (1.) przymusowe wykonanie niedopełnionego obowiązku adresata, lub (2.) przymusowe unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi

• Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej

• Nieważność bezwzględna - następuje z mocy prawa (ex lege) bez potrzeby dokonywania jakiś dalszych czynności; dotyka czynność od samego początku (ex tunc), co oznacza, że czynność taka nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a te, które de facto dokonała muszą być unicestwione; czynność prawna uznawana jest za niebyłą, niedokonaną; do nieważności bezwzględnej dochodzi gdy:

• Czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać,

• Czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej,

• Czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności

• Nieważność względna - gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu o stwierdzenie nieważności; do chwili wydania orzeczenia o nieważności czynności przez kompetentny organ jest ona ważna, ale wydanie takiego orzeczenia powoduje unieważnienie czynności ex tunc (dot. czynności prawnej dokonanej pod wpływem groźby lub błędu)

• Bezskuteczność zawieszona - prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami czynności prawnej od zgody tej osoby; do czasu udzielenia takiej zgody czynność jest ważna, ale „kulejąca”, nieuzyskanie zgody powoduje bezwzględną nieważność czynności

• Bezskuteczność względna - może być stwierdzona przez sąd, gdy zażąda tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności prawnej; nie zrywa więzi prawnej między stronami czynności, ale uniemożliwia im pokrzywdzenie praw osób trzecich

• Sankcja karna (represyjna, penalna) - sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu lub zaniechaniu; polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (np. wolności, wartości majątkowych, praw obywatelskich); funkcje kary:

• Represyjna

• Odpłata - odpowiedź złem za zło

• Resocjalizacja przestępcy

• Odstraszenie danego przestępcy i innych osób od popełniania czynów zabronionych - prewencja indywidualna i ogólna

• Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwieniu mu dokonywania nowych przestępstw

• Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze

• Normy a sankcje:

• Lex perfecta (prawo doskonałe) - norma opatrzona jedynie sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej; doskonałość sankcji polega na uznaniu wadliwej czynności prawnej za niebyłą

• Lex plus quam perfecta (prawo więcej niż doskonałe) - norma opatrzona sankcją nieważności oraz inną sankcją prawną, zwykle represyjną

• Lex minus quam perfecta (prawo mniej niż doskonałe) - norma opatrzona jedynie sankcją represyjną, natomiast czynność konwencjonalna wcześniej nieważna staje się od pewnego momentu ważna

• Lex imperfecta (prawo niedoskonałe) - norma, dla której w systemie prawnym nie można znaleźć sankcji; reguły określające obowiązki najwyższych organów władzy państwowej oraz takie, które ze względu na rodzaj stosunków (np. życie rodzinne), które regulują, nie dopuszczają interwencji państwowej

K. Koncepcje budowy normy prawnej

• Koncepcja H.L.A. Harta dzieliła normy na pierwotne i wtórne:

• Pierwotne - zawierają nakazy i zakazy określonych zachowań

• Wtórne - pomocnicze wobec reguł pierwotnych:

• Reguły uznania - określają jakie działania lub fakty muszą zaistnieć, by reguła pierwotna mogła uchodzić za wiążącą

• Reguły zmiany - określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych

• Reguły orzekania - upoważniają określone osoby (np. sędziów) do dokonywania ustaleń, czy została naruszona reguła pierwotna i stosowania sankcji

• Cz. Znamierowski - podział norm na tetyczne (imperatywy) oraz normy konstrukcyjne systemu prawa

• Koncepcja norm sprzężonych (J. Lande) - para norm, na którą składa się:

• Norma sankcjonowana - określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić oraz treść nakazu, zakazu lub dozwolenia; hipoteza + norma (patrz trójelementowa koncepcja normy prawnej - pkt 2.C.); skierowana jest do pewnych kategorii adresatów określonych rodzajowo (adresaci pierwotni)

• Norma sankcjonująca - stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (jest to hipoteza normy sankcjonującej), zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony treścią tej normy; zawsze skierowana do organów władzy publicznej (adresaci wtórni); jest normą posiłkową (drugiego rzędu), uruchamianą tylko wtedy, gdy naruszono normę sankcjonowaną

• Trójczłonowa koncepcja normy prawnej - norma prawna musi obejmować trzy elementy: hipotezę, dyspozycję i sankcję; koncepcja ta jest podważana, bo nie wszystkie normy prawne zawierają sankcję

L. Przepis prawny. Norma a przepis prawny

• Przepis prawny - najmniejsza jednostka redakcyjna aktu prawnego; jest to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp.

• Przepis a norma - norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa (normę wyprowadzamy z przepisu); między przepisem a normą istnieje taka relacja jak miedzy formą a treścią

M. Rodzaje norm i przepisów prawnych

• Rodzaje norm:

• Normy bezwzględnie wiążące (imperatywne; ius cogens) - ustanawiają drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego; naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję

• Normy względnie wiążące (ius dispositivum) - ustanawiają pewne wzorce zachowania do wykorzystania przez adresatów, a jednocześnie dopuszczają, że adresaci, jeśli zechcą, mogą się zachować inaczej; częste w prawie cywilnym

• Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semiimperatywne) - gwarantują minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień (np. płaca minimalna)

• Rodzaje przepisów prawnych

• Ogólne i szczególne

• Ogólne (leges generales) - regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły postępowania

• Szczególne (leges speciales) - ustanawiają wyjątki w stosunku do przepisów ogólnych; mają bardziej kazuistyczne hipotezy; przepis szczególny uchyla przepis ogólny (lex specialis derogat legi generali)

• Odsyłające i blankietowe - zapewniają zwięzłość i spójność systemu prawa

• Odsyłające

• Odesłania wewnątrzsystemowe - odesłania do innych przepisów; zapobiegają powtarzaniu w akcie normatywnym tych samych treści lub uzupełniają go treściami innych aktów normatywnych

• Odesłania pozasystemowe - odesłania do reguł itp. spoza systemu prawa; do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej, do pewnych szczególnych reguł moralnych, do wyrażeń nieostrych (np. dobro dziecka)

• Blankietowe - wskazują organy, które mają wprowadzić reguły zachowania; rodzaj przepisów odsyłających

• Przejściowe, uchylające i wprowadzające:

• Przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) - dwa rodzaje:

• Kolizyjne - odnoszące się do stanów, które powstały pod rządami starych przepisów i trwają pod rządami nowych uregulowań

• Regulacje ad hoc - regulują stany rzeczy tymczasowo

• Uchylające (derogacyjne) - określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego

• Przepisy wprowadzające - zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego. Czasem jest to odrębny akt normatywny

• Przepisy końcowe - zbiorcza nazwa przepisów wprowadzających i uchylających

N. Instytucje prawne - (względnie) trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych - np. małżeństwo, własność; na instytucję prawną składa się zespół powiązanych ze sobą norm

Język prawa

A. Rodzaje wypowiedzi

• Prawo jako zjawisko językowe jest zespołem wypowiedzi wyznaczających powinne zachowania, ujętych na ogół w formę pisemną i posiadających szczególną strukturę wew., a także związanych z innymi rodzajami wypowiedzi

• Prawo ma charakter perswazyjny, zaś podstawowym środkiem perswazji jest sama wypowiedź - inne (jak np. fizyczny przymus) mają znaczenie uboczne i pomocnicze

• Najważniejsze rodzaje wypowiedzi:

• Opisowe (zdania w sensie logicznym - podlegają ocenie z punktu widzenia kryterium prawdy) - stwierdzają fakty, przekazują informacje, pełnią funkcję sprawozdawczą; schemat: „jest tak, że X”

• Ocenne - zawsze pełnią funkcję ekspresyjną, uzewnętrzniają stosunek nadawcy do wskazanego fragmentu rzeczywistości; treść: aprobata lub dezaprobata pewnego stanu rzeczy; schemat: „X zasługuje na aprobatę/dezaprobatę ze względu na cechę Y”; dwa rodzaje ocen:

• Oceny zasadnicze samoistne - subiektywne (mówi nie o rzeczywistych cechach ocenianego X, lecz o przekonaniu nadawcy na ten temat); wypływają z indywidualnego, subiektywnego poczucia dobra, piękna itp.; nie nadają się do weryfikacji logicznej (prawda/fałsz) [ewentualnie oceniać tak można presupozycję wypowiedzi]

• Oceny o charakterze instrumentalnym - wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako środka, prowadzącego do osiągnięcia celu, korzyści; nadają się do weryfikacji logicznej

• Oceny obu rodzajów można weryfikować przez uzgodnienie ich kryteriów

• Normatywne - wskazują pewien wzór powinnego zachowania; sugerują, że określony podmiot powinien zachować się w określony sposób; pełnią funkcję perswazyjną; schemat: „X powinien (może) Y” (wskazanie adresata i wyznaczenie powinności wg określonego wzoru)

• Powinność może być wyrażona za pomocą funktorów normotwórczych - np. „musi”, „należy”, „jest obowiązany”, „ma obowiązek”

• „Powinien” wyraża nakaz lub zakaz

• Wypowiedzi normatywne są częścią szerszej kategorii wypowiedzi dyrektywalnych (tak jak polecenia, prośby, życzenia, rady, wytyczne, rekomendacje)

• Wypowiedzi normatywne mogą być ukryte pod postacią wypowiedzi opisowych - np. „sąd orzeka…” w przepisach prawa oznacza „sąd ma obowiązek orzec”

• Performatywne (dokonawcze) - wyrażają sens czynności konwencjonalnych, np. „Mianuję pana na stanowisko…”; schemat: „Czynię X”

B. Język prawny i język prawniczy

• Język prawny - język aktów prawnych; odmiana języka naturalnego, lecz ze względu na szczególne cechy zbliżona do języka sztucznego (tworzonych specjalnie dla jakiś potrzeb); cechy szczególne:

• Nieco odmienne słownictwo - terminologia prawna

• Osobliwości gramatyczne - specyficzne użycie czasu teraźniejszego

• Nieco odmienne zasady stylistyki - dopuszczalność kilkakrotnego powtarzania jakiegoś wyrazu/zwrotu w jednym zdaniu

• Język prawniczy - język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie i zjawiskach prawnych

• Zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługują

• Również szczególna postać języka naturalnego

• Zapisy norm prawnych powinny być jasne i nie budzić wątpliwości - w tym celu:

• Przyjmuje się zasadę, że przepisy prawne muszą być sporządzone w języku narodowym

• Przepisy prawa powinny być formułowane w sposób możliwie najbardziej precyzyjny - dla zapewnienia największej jasności

• Definicje legalne - przepisy, które ustalają znaczenie użytych terminów

• Pewnej otwartości prawa nie da się uniknąć z powodu naturalnej nieostrości języka - nigdy jednej nazwie nie odpowiada jeden przedmiot (desygnat)

Obowiązywanie prawa

A. Pojęcie obowiązywania prawa

• Sposoby rozumienia pojęcia „obowiązywanie prawa”:

• Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym - zgodność norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi (gdy takiej zgodności brak mówimy o „ustawowym bezprawiu”); stanowisko radykalne, rzadko przyjmowane przez prawników (w przeciwieństwie do polityków, etyków czy publicystów); stanowisko umiarkowane odwołuje się do idei państwa prawnego (patrz rdz. XIV); przykładem praktycznego wykorzystania tego ujęcia jest tzw. obywatelskie/cywilne nieposłuszeństwo

• Realistyczne (socjologiczne, behawioralne) obowiązywanie prawa - polega na występowaniu w masowej skali zjawiska zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami (motywacja jest tu obojętna); można mówić, że jakaś norma prawne nie obowiązuje, jeśli w masowej skali jej adresaci zachowują się niezgodnie z dyspozycją normy w warunkach określonych przez hipotezę, a kompetentne organy władzy publicznej nie stosują sankcji

• Problem tzw. odwyknienia (desuetudo) - zjawisko długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy (a nie przepisu! - przepisy uważane za archaiczne lub z innego powodu wątpliwe mogą zostać poddane aktualnej wykładni); desuetudo istnieje, gdy przepisy obowiązują, a normy „nikt” nie przestrzega

• Formalne (tetyczne - wynikające ze stanowienia) obowiązywanie prawa (charakterystyczne dla pozytywizmu prawniczego, szczególnie dla normatywizmu (H. Kelsen)) - prawo (ściślej - norma prawna, a jeszcze ściślej przepis prawny lub akt normatywny), obowiązuje gdy:

• Zostało właściwie ustanowione - przez kompetentny organ, zgodnie z właściwym trybem prawotwórczym

• Zostało właściwie ogłoszone

• Nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności jeśli występują, zostały usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych. Nie obowiązują tylko te normy, których sprzeczności nie udało się wyeliminować

• Nie zostało uchylone przez przepisy

• Nie zostało uznane za sprzeczne z Konstytucją, ustawami lub ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi przez Trybunał Konstytucyjny

• Prawnik-praktyk przystępując do stosowania prawa bada przede wszystkim, czy dane normy obowiązują w znaczeniu formalnym

• Istnieje możliwość konfliktu między różnymi ujęciami obowiązywania prawa - jego rozwiązanie jest różne, w zależności od podejścia (prawopozytywistyczne, prawnonaturalne, prawnorealistyczne), jakie przyjmiemy

B. Obowiązywanie prawa w przestrzeni i w czasie

B1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni

• Co do zasady prawo wewnątrzkrajowe obowiązuje na całym terytorium państwa, którego organy je ustanowiły lub (w przypadku prawa zwyczajowego) sankcjonują. W wypadku tzw. prawa miejscowego obowiązuje ono na części terytorium państwa

• Prawo wewnątrzkrajowe i umowy międzynarodowe określają granice terytorium państwa

• Zasada terytorialności - każdy, kto się znajdzie na obszarze danego państwa, podlega jego prawu tj. jego jurysdykcji

• Od tej zasady są nieliczne wyjątki np. dot. personelu dyplomatycznego, posiadającego tzw. immunitet dyplomatyczny

• Prawo międzynarodowe publiczne, a więc normy nie pochodzące bezpośrednio i wyłącznie od suwerena krajowego, może być stosowane w stosunkach wewnętrznych danego państwa - postanowienia umów międzynarodowych stają się elementem prawa wewnątrzkrajowego na mocy ratyfikacji (a więc suwerennej decyzji danego państwa)

• Konieczność ratyfikacji bywa niekiedy kwestionowana - dot. to gł. wolności i praw człowieka i obywatela zawartych w umowach międzynarodowych; kształtuje się też opinia, że dla ochrony tych praw usprawiedliwiona jest międzynarodowa interwencja (akcja humanitarna) podejmowana nawet wbrew tradycyjnie rozumianej zewnętrznej suwerenności państwa

• Ratyfikacji nie potrzebują też zwyczaje i podstawowe zasady prawa międzynarodowego przyjmowane przez praktykę

• Prawo wewnątrzkrajowe poszczególnych państw dopuszcza także w pewnych przypadkach możliwość stosowania na danym terytorium prawa obcego tj. prawa narodowego podmiotu cudzoziemskiego (tzw. zasada osobowości) - np. o zdolności do zawarcia małżeństwa przez obywatela francuskiego na terenie Polski rozstrzyga prawo francuskie, a nie polskie

• Odrębny problem to stosowanie na terytorium państwa prawa wspólnotowego (europejskiego)

B2. Obowiązywanie prawa w czasie

• Istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania prawa (przepisu prawnego i aktu normatywnego)

• Generalna zasada we współczesnym prawodawstwie - norma prawna obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania

• Generalna zasada w Polsce - akty normatywne zawierające przepisy prawa powszechnie obowiązującego wchodzą w życie po 14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym organie promulgacyjnym, chyba że przepis wprowadzający określi inny termin wejścia w życie. Tylko takie opublikowanie uznaje się za wiążące

• Jeśli ustawodawca chce, by przepis prawny/akt normatywny obowiązywał od jakiegoś innego, określonego dnia, zamieszcza odpowiednie zastrzeżenie będące częścią przepisów końcowych aktu normatywnego

• Niekiedy rozróżnia się obowiązywanie aktu od jego wejścia w życie

• Jedynie ogłoszenie ustawy pozwala na wydawanie na jej podstawie aktów wykonawczych

• Akt normatywny można znowelizować nawet jeśli nie wszedł w życie, ale nie przed dniem publikacji

• Vacatio legis (czas spoczynku prawa) - czas dzielący datę opublikowania i datę wejścia w życie aktu normatywnego; służy zapoznaniu się z nowym prawem i przygotowaniu się do jego przestrzegania i stosowania

• Retroakcja (działanie prawa wstecz) - wiązanie skutków prawnych ze zdarzeniami lub zachowaniami ludzi, które zaistniały przed dniem opublikowania aktu normatywnego

• Powinno być jedynie wyjątkowo, ponieważ jest sprzeczne z zasadą lex retro non agit

• Nie można stosować wstecz prawa surowszego

• Działanie prawa wstecz jest dopuszczalne, gdy wiąże się z korzyściami lub nagrodami (Jak to mówiła dr Łabędzka - prawo nie działa wstecz, chyba że na korzyść obywatela)

• Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego obowiązywania norm prawnych - prawo obowiązuje od momentu wejścia w życie bezterminowo

• Zdarzają się jednak akty normatywne wskazujące „z góry” moment końcowy obowiązywania danego aktu - np. na mocy Konstytucji każda ustawa budżetowa obowiązuje do dn. 31 grudnia danego roku

• Zwykle moment zakończenia obowiązywania danego aktu prawnego wynika z przepisów derogacyjnych (uchylających) zawartych w innym akcie normatywnym; rzadziej w grę wchodzi desuetudo [choć moim skromnym zdaniem zależy to jeszcze od tego, jakie podejście przyjmiemy] lub zasada lex posterior derogat lex priori (przepis późniejszy uchyla przepis wcześniejszy)

Odpowiedzialność prawna

A. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej

• Odpowiedzialność to ponoszenie następstw własnych, a czasem i cudzych, zachowań (działań i zaniechań); warunkiem ponoszenia odpowiedzialności przez człowieka jest jego wolna wola

• To nie tylko kategoria prawna, ale i etyczna, religijna i polityczna

• Odpowiedzialność prawna nie dot. zachowań wewnętrznych - np. myśli

• Odpowiedzialność prawna - obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawną normę sankcjonującą negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją normy sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę albo negatywnych skutków wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność prawna nie łączy się z zachowaniem człowieka, lecz z określonymi faktami niezależnymi od woli człowieka:

• Za zachowania własne

• Za zachowania cudze (innych podmiotów prawa) - dot. tych, na których ciążą pewne uprawnienia i obowiązki wobec innych podmiotów

• Dwa najważniejsze rodzaje odpowiedzialności prawnej:

• Odpowiedzialność karna - dot. osób fizycznych (wyjątkowo osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej - od 2002); odpowiadać można tylko za własne czyny

• Odpowiedzialność cywilna - dot. osób fizycznych i prawnych oraz jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości prawnej, ale mają prawo występować samodzielnie w obrocie prawnym; odpowiedzialność za własne, ale i cudze zachowania (czyny i czynności prawne), a także za zachowania zwierząt, na zasadzie ryzyka związanego z prowadzeniem określonej działalności (niezależnie od winy zobowiązanego); typy:

• Odpowiedzialność z tytułu deliktu (czynu niedozwolonego) - za szkodę powstałą w wyniku naruszenia zakazu lub nakazu (ex delicto); delikt = zawinione wyrządzenie szkody innej osobie np. przez zniszczenie rzeczy [ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA]

• Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej (ex contractu) [ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONTRAKTOWA]

• Inne ważne rodzaje odpowiedzialności w prawie:

• Służbowa - ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków z wykonywanymi czynnościami służbowymi

• Parlamentarna (polityczna) - ponoszona solidarnie przez rząd lub jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu (wotum nieufności)

• Konstytucyjna - odpowiedzialność najwyższych funkcjonariuszy państwa za czyny zawinione niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odpowiedzialność indywidualna o quasi-karnym charakterze przed TRYBUNAŁEM STANU

• Istnieje możliwość łączenia różnych rodzajów odpowiedzialności, jeżeli dany czyn spełnia przesłanki odpowiedzialności prawnej z różnych gałęzi prawa

B. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej (w zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej różne są jej przesłanki)

• Popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania (nullum crimen sine lege); większa niż znikoma społeczna szkodliwość czynu

• Swoboda wyboru zachowaniu przy dokonywaniu czynu (brak przymusu)

• Wiek sprawcy - min. 17 lat

• Odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu

• Nie zaistniały okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy - np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności)

• Związek przyczynowy między czynem a jego skutkiem - typowy dla danej sytuacji, „zwykły”

• Czyn dokonany został w stanie winy (nemo crimen sine culpa - nie ma przestępstwa bez winy) - wina = stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu; rodzaje:

• Umyślna - sprawca ma zamiar dokonać czynu zabronionego

• Zamiar bezpośredni (dolus directus) - chce popełnić czyn

• Zamiar pośredni/ewentualny (dolus eventualis) - przewiduje możliwość popełnienia czynu i na to się godzi

• Nieumyślna - sprawca nie ma zamiaru popełnić czynu zabronionego

• Lekkomyślność - sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale bezpodstawnie przypuszcza, że popełnienia tego czynu uniknie

• Niedbalstwo - sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i mógł tę możliwość przewidzieć

• Kombinowana - zachodzi wówczas, gdy przestępcze działanie sprawcy objęte jest winą umyślną, a skutek objęty jest winą nieumyślną

C. Fikcja powszechnej znajomości prawa

• Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności prawnej (ignorantia iuris nocet, ignorantia iuris non exculpat - nie usprawiedliwia)

• Fikcja powszechnej znajomości prawa - założenie, że należycie ogłoszone akty normatywne uważa się za powszechnie znane

• Jest to założenie kontrfaktyczne - nie porównuje się go z rzeczywistymi faktami

• Dla ochrony przed niesprawiedliwością czasem przyjmuje się, że nie jest przestępstwem czyn popełniony, gdy nieświadomość jego bezprawności była usprawiedliwiona

System prawa

A. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemu prawa

• System - całość złożona z elementów powiązanych ze sobą wedle pewnych zasad

• Podział systemów:

• Ze względu na genezę:

• Systemy naturalne - powstają bez ingerencji człowieka

• Systemy sztuczne - są dziełami człowieka, z reguły są zaplanowane i celowe

• Ze względu na cechy elementów składowych systemu i więzi między nimi

• Systemy realne - składają się z realnie istniejących obiektów

• Systemy pojęciowe (nominalne) - składają się z tworów kultury: wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych

• System prawa - zbiór powiązanych ze sobą i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekstach aktów pranych i obowiązujących w danym państwie w określonym czasie

• Szkoła prawnonaturalna - system prawa to system naturalny (przynajmniej częściowo) i nominalny

• Szkoła pozytywistyczna - system prawa to system sztuczny i nominalny

B. Elementy systemu prawa i związki miedzy nimi

• Elementami systemu prawa pozytywnego są TYLKO norm prawne (zarówno te wyprowadzone z przepisów prawa, jak i z innych norm (zgodnie z regułami inferencyjnymi))

• Związki łączące normy prawne:

• Treściowe (badamy normy prawne w ujęciu poziomym)

• Logiczne powiązania miedzy normami (normy nie są logicznie sprzeczne)

• Wspólna podstawa aksjologiczna dla norm należących do systemu

• Jednolitość języka prawnego (pojęcia używane zawsze w tym samym znaczeniu)

• Przepisy odsyłające

• Hierarchiczne - wyższą moc obowiązującą mają normy ustanowione przez organ wyżej usytuowany w hierarchii organów; normy niższej rangi nie mogą być sprzeczne z normami wyższej rangi (badamy normy prawne w ujęciu pionowym)

• Formalne - czynność konwencjonalna, jaką jest stanowienie prawa, jest skuteczna tylko wówczas, jeśli odbywa się w ramach prawnie określonych kompetencji i procedur (badamy normy prawne w ujęciu pionowym)

• Pionowe ujęcie norm prawa jest podstawą funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego

• Hierarchia aktów prawnych - 1. Konstytucja, 2. Ratyfikowane traktaty międzynarodowe, 3. Ustawy i akty im równe, 4. Akty wykonawcze (np. rozporządzenia), 5. Akty niższego rzędu lub obowiązujące tylko wewnętrznie (np. zarządzenia wewnętrzne)

C. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego

• Poziome ujecie systemu prawa - na podstawie związków treściowych między normami możemy podzielić prawo pozytywne na gałęzie i dyscypliny

• Pierwotnie w prawie rzymskim istniał podział na prawo publiczne i prywatne, na ius civile (regulowało stosunki między obywatelami Rzymu) i ius gentium (prawo ludów - regulowało stosunki z cudzoziemcami) oraz na ius (prawo ludzkie) i fas (prawo religijne); najważniejszy jest podział na prawo publiczne i prywatne, który zachował się do dziś:

• Prawo publiczne - reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa

• Prawo prywatne - reguluje stosunki między równoprawnymi podmiotami

• Systemy prawne w szerokim znaczeniu (zespoły norm i instytucji występujące w kilku krajach równocześnie):

• System prawa kontynentalnego (romańsko-germański) - ukształtowany na podstawie prawa rzymskiego i doktryny pozytywizmu prawnego; fundamenty:

• Wyłączność (a przynajmniej zdecydowana dominacja) prawa stanowionego jako źródła prawa

• Zakaz tworzenia prawa przez sądy (zajmują się one wyłącznie jego stosowaniem)

• Minimalizowana rola innych postaci prawa (np. zwyczajowego)

• Założenie, że prawo jest racjonalnie zbudowanym systemem i nie powinno być wewnętrznie sprzeczne, ani zawierać luk

• Kodeks jako najdoskonalsza forma ustawodawstwa

• System common law (anglosaski) - ograniczony wpływ prawa rzymskiego, czy doktryny pozytywizmu prawnego; fundamenty:

• Prawo jest mozaiką prawa stanowionego, precedensowego, zwyczajowego i zasad słuszności

• Prawo stanowione ma prymat, ale nie wyłączność

• Istotna rola sądów formułujących ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania

• System prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny, czy pozbawiony luk; stąd większe znaczenie szczegółowych umów prywatnych

D. Podział prawa na gałęzie - Podstawą podziału prawa na gałęzie są:

• Charakter regulowanych stosunków społecznych (przedmiot regulacji) - jest to podział podstawowy!; w poszczególnych gałęziach prawa przyjęte zostały różne fundamentalne zasady prawne!!!

• Grupa gałęzi prawa publicznego

• Grupa gałęzi prawa prywatnego

• Gałęzie sytuujące się na styku dwóch powyższych

• Podmiot regulacji - określenie, kogo dot. prawo; obecnie zanika (np. cześć wojskowa KK, prawo dot. cudzoziemców)

• Zakres terytorialny regulacji - prawo o zasięgu ogólnopaństwowym i prawo miejscowe (zasięg lokalny); podział istotny w państwach związkowych

• Podział prawa ze względu na metody regulacji: prawnocywilną, prawnoadministracyjną i prawnokarną (penalną)

• Podział prawa na wewnętrzne i międzynarodowe publiczne (dawna nazwa: prawo narodów):

• Prawo wewnętrzne - obowiązuje wewnątrz państwa; dot. jego obywateli; (do prawa wewnętrznego należy prawo międzynarodowe prywatne, które rozstrzyga, w jakim przypadku i w jakim zakresie obce prawo może być stosowane w kraju w sprawach prawa prywatnego)

• Prawo międzynarodowe publiczne - prawo między państwami, wynika z umów równorzędnych podmiotów (suwerennych państw i in.), przewaga norm dyspozytywnych związana z brakiem podmiotu zwierzchniego (kilka norm imperatywnych - np. praw człowieka), brak sankcji w rozumienia prawa wewnętrznego, skutkuje w stosunkach wewnętrznych, gdy zostanie uznane przez dane państwo

• Prawo wspólnotowe - specyficzny rodzaj prawa w UE; powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach wew. członków UE; stosowane bezpośrednio (brak ratyfikacji)

E. Zasada niesprzeczności norm i reguły kolizyjne

• Wedle teorii pozytywizmu prawniczego system prawa powinien być zupełny i niesprzeczny; rodzaje sprzeczności norm:

• Sprzeczności logiczne - postacie:

• Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić zakazuje (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)

• Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)

• Jedna norma zakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)

• Przeciwieństwa logiczne - dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego rodzaju zachowania, które są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania; spotyka się często przeciwieństwa polegające na tym, że jedna norma wskazuje jakąś regułę postępowania, a druga norma - wyjątek od tej reguły (niemożliwe jest zastosowania obu norm jednocześnie); nie jest to jednak wada systemu prawa

• Sprzeczności prakseologiczne (praktyczne) - zachowanie się zgodnie z jedną normą unicestwia całkowicie lub w części skutek zachowania zgodnego z drugą

• Reguły kolizyjne - służą usuwaniu sprzeczności norm; rodzaje (i jednocześnie kolejność stosowania reguł kolizyjnych!):

• Reguła porządku hierarchicznego - norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu

• Reguła porządku czasowego - norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą

• Reguła porządku treściowego - norma szczególna uchyla normę ogólną (wprowadza od niej wyjątek)

• Reguły kolizyjne są stosowane tylko wówczas, gdy same akty normatywne nie zawierają przepisów derogacyjnych (uchylających)

• Jeśli jakiś sąd rozpatrując jakąś sprawę uzna np. rozporządzenie RM za sprzeczne z ustawą, może odmówić jego zastosowania, ale taka decyzja nie jest wiążąca dla innych organów państwa, owe przykładowe rozporządzenie obowiązuje nadal; taka sama decyzja TK oznacza ostateczne uchylenie wadliwego prawa

F. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie

• Luki w prawie - podejścia:

• W prawie nie ma luk, gdyż ustawodawca uregulował wszystko, co chciał uregulować; to, co znajduje się poza systemem prawa, jest nieistotne

• W prawie istnieją luki, gdyż nie wszystkie istotne kwestie zostały uregulowane - ten pogląd jest powszechniejszy

• Luką w prawie jest tylko taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie jest on przez ustawodawcę zamierzony

• Luki konstrukcyjne:

• Swoista luka w prawie - ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew zapowiedzi (np. brak rozporządzeń wykonawczych do ustawy)

• Techniczna luka w prawie - nie można ustalić norm regulujących daną kwestię, mimo zakończenia procesu legislacyjnego (np. utworzono organ, któremu nie przyznano kompetencji)

• Luka aksjologiczna - ustawodawca powinien uregulować jakiś stan rzeczy (w ogóle lub w określony sposób), jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi (luki pozorne - bo istnieją jedynie w opinii ludzi oceniających prawo)

• Luka logiczna - wynika z istnienia norm sprzecznych i przeciwstawnych logicznie (dochodzi do próżni prawnej). De facto nie istnieją ze względu na stosowanie reguł kolizyjnych

• Analogia (wniosek z podobieństwa) - metoda usuwania luk w prawie przez stosujących prawo

Tworzenie prawa

A. Pojęcie źródeł prawa

• W procesie tworzenia prawa uczestniczy państwo; w szerszej perspektywie mówimy też o czynnikach kulturowych i społecznych

• Źródło prawa w znaczeniu formalnym - akty normatywne (prawotwórcze), zawierające przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa

• Źródła prawa w znaczeniu materialnym - ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym i religijnym charakterze, które wpłynęły na treść i formę obowiązującego prawa

• Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym - instytucje, które prawo tworzą lub sankcjonują

• Szerokie ujęcie źródeł prawa - fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze), będące dziełem różnych instytucji, np.: stanowienie ustaw przez parlament, prawotwórcze orzeczenia sądowe, umowy międzynarodowe

• Źródła poznania prawa - dokumenty, publikacje, inskrypcje itp., w tym akty/organy promulgacyjne

B. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju

B1. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo

• Zwyczaj/obyczaj - w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania przez członków danej zbiorowości; rodzi się długo, spontanicznie, bez udziału państwa, często wbrew jego woli; grupowy twórca, najczęściej anonimowy; poddaje się głębokiej i powszechnej internalizacji (uznaniu normy zew. za własną)

• Prawo zwyczajowe powstaje, gdy w danej zbiorowości upowszechni się przekonanie, że istniejące zwyczaje są na tyle istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej i gdy rzeczywiście tak się dzieje; jest charakterystyczne dla społeczności, w których zmiany społeczne zachodzą powoli, nierewolucyjnie; rozpowszechnione gł. w średniowieczu

• Współcześnie prawo zwyczajowe jest zjawiskiem rzadkim - art. 56 KC: czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również i te, które wynikają m.in. z ustalonych zwyczajów; normy zwyczajowe nie mogą uchylać norm imperatywnych, ale mają pierwszeństwo przed dyspozytywnymi; prawo zwyczajowe jest też istotne w prawie międzynarodowym

• Zwyczaj prawny a prawo zwyczajowe (rozróżnienie nie jest wyraźne):

• Zwyczaj prawny - pewien ustabilizowany sposób rozumienia prawa, korzystania z uprawnień i wykonywania obowiązków; sposób realizacji prawa już obowiązującego (gł. stanowionego); np. zwyczaj desygnowania na premiera przywódcy ugrupowania, które wygrało w wyborach, wyrzucanie do kosza nieuchwalonych projektów ustaw Sejmu poprzedniej kadencji (zasada dyskontynuacji)

• Prawo zwyczajowe - źródło prawa obowiązującego

B2. Kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów

• Opinie prawne wybitnych prawników miały moc wiążącą w prawie rzymskim; dziś w islamskim (Koran i Sunna)

• Obecnie opinie uczonych oddziaływają na ustawodawcę i stosujących prawo jedynie siłą autorytetu intelektualnego; oczywiście wybitni prawnicy uczestniczą w procesie legislacyjnym (vide lex Makarewicz)

• Opinie autorytetów naukowych wpływają też na stosowanie prawa - sędziowie posługują się nimi przy orzekaniu

B3. Precedensowe orzecznictwo sądowe (judge-made-law)

• Precedens - pierwsze dokonane rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw podobnych

• Precedens jest ważnym źródłem prawa w krajach, które przyjęły zasadę związania sądu precedensem (stare decisis)

• Sędzia stojąc przed precedensową sprawą, kierując się swoją wiedzą, doświadczeniem i poczuciem słuszności, tworzy odpowiednią regułę decyzji (ratio decidendi); reguła ta, jeśli jest dostatecznie przekonująca i pochodzi od szanowanego autorytetu prawniczego, może stać się precedensem, czyli podstawą kolejnych rozstrzygnięć zapadających przed sądami w podobnych przypadkach

• Podstawą wyrokowania w sprawach podobnych jest ratio decidendi, a nie obiter dicta (szczególne, niepowtarzalne, incydentalne cechy rozstrzyganego przypadku)

• Stosowanie precedensu zapewnia znaczą elastyczność prawotwórstwa i odpowiada potrzebie równego traktowania wszystkich, podobnych, ale nie identycznych przypadków rozpatrywanych przed sądami

• Prawo precedensowe jest rozpowszechnione w krajach anglosaskich (system common law)

• W Polsce prawo precedensowe nie jest bezpośrednio uznawane za odrębny rodzaj prawa, ale działalność TK i SN jest de facto prawotwórcza

• Nt. uznania twórczego charakteru wykładni sądowej istnieje jednak spór w doktrynie

B4. Stanowienie prawa

• Prawo stanowione jest współcześnie podstawowym źródłem prawa, zwłaszcza w systemie kontynentalnym

• Stanowienie prawa jest aktem (procesem) świadomym i celowym; jest to sformalizowany, prospektywny i konstytutywny akt władzy publicznej

• Sformalizowanie aktu stanowienia prawa polega na:

• Oddaniu go w ręce kompetentnych organów władzy publicznej - najczęściej państwowych, rzadziej samorządowych

• Podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów określonym procedurom decyzyjnym

• Nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy

• Podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określony prawem sposób, z czym z reguły związane jest uzyskanie mocy obowiązującej i wejście ich w życie

• Charakter prospektywny - akty stanowienia prawa zwrócone są ku przyszłości; lex retro non agit

• Konstytutywność - wraz z aktem stanowienia, na mocy decyzji kompetentnego organu władzy publicznej wprowadzane są do systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne; stanowienie tworzy lub uchyla normy prawa, nie zaś stwierdza obowiązywanie norm już istniejących; charakter deklaratoryjny mają jedynie fragmenty konstytucji dot. praw i wolności obywatelskich, których źródło przypisuje się przyrodzonej godności człowieka

• Kształtowanie prawa własnego przez recepcję prawa obcego - np. wykorzystanie w prawie całej Europie Kodeksu Napoleona, adaptacja cywilnego prawa niemieckiego i szwajcarskiego przez Turcję i Japonię; recepcja prawa nie jest samodzielnym źródłem prawa

B5. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym

• Prawo ustanowione na mocy zawarcia umowy (prawo konsensualne) jest w istocie prawem stanowionym tyle, że nie jednostronną decyzją władzy publicznej, lecz w drodze porozumienia i układu zawartego między zainteresowanymi podmiotami

• Najczęściej dot. prawa międzynarodowego, w prawie wewnątrzkrajowym występuje w prawie pracy (układy zbiorowe pracy - są skuteczne również wobec osób trzecich (prawo powszechnie obowiązujące - erga omnes)!!!) oraz relacji państwo-Kościół

• Ponadto prawo stanowione, by nie było martwe, musi mieć oparcie na zgodzie obywateli i grup społecznych na jego postanowienia

• Nie zaliczamy do kategorii faktów prawotwórczych umów gł. cywilnych tworzących „prawo” między stronami umowy

C. Stanowienie prawa w państwach współczesnych - zasady ogólne. Akty prawne

• Prawo stanowi „ustawodawca” - jest to termin techniczny języka prawniczego; dot. też twórców prawa o randze niższej od ustawy, choć można też wyróżnić „prawodawcę”

• Fundamentalne zasady stanowienia prawa w państwach prawnych:

• Określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publ. mają charakter prawotwórczy (ustalenie katalogu i hierarchii źródeł prawa)

• Przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnym

• Uznanie, że skuteczne jest tylko takie stanowienie praw przez te organy, które pozostaje w zgodzie z pewnymi, z góry ustalonymi procedurami

• Organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów normatywnych, w granicach przyznanych upoważnień oraz w celu ich wykonania

• Jeśli konstytucja to dopuszcza, parlament może przekazać swe uprawnienia ustawodawcze organom wykonawczym (delegacja ustawowa, ustawodawstwo delegowane); zakazane jest natomiast przekazywanie tych uprawnień (zakaz subdelegacji)

• (Prawie) Wszystkie akty normatywne są podawane do publicznej wiadomości w sposób urzędowy

• Istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż konstytucja przez sądy bądź specjalne trybunały konstytucyjne

• Tryb prac nad ustawą:

• Inicjatywa ustawodawcza - wniesienie projektu ustawy pod obrady parlamentu; parlament ma obowiązek taki projekt rozpatrzyć; Prawo inicjatywy ustawodawczej w RP mają:

• Posłowie - 15 lub komisja sejmowa

• Rada Ministrów - obowiązek przeprowadzenia odpowiednich konsultacji i prac w Radzie Legislacyjnej

• Senat - analogicznie jw.

• Prezydent

• Grupa co najmniej 100 tys. obywateli

• Procedura prac nad projektem ustawy w parlamencie obejmuje:

• Czytania projektu - trzy; pierwsze w komisjach chyba, że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu; pozostałe dwa na posiedzeniach plenarnych Sejmu

• Prace nad projektem w komisjach - stałych lub specjalnych; proponują poprawki lub sugerują przyjęcie/odrzucenie projektu

• Głosowania - w komisjach mają charakter rekomendacji dla parlamentu; ostateczne na posiedzeniu plenarnym Sejmu; do przyjęcia ustawy potrzeba, by Sejm uchwalił ją zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (quorum)

• Prace w Senacie po uchwaleniu ustawy przez Sejm - w komisjach i głosowanie

• Odrzucenie ustawy lub wprowadzenie do niej poprawek - ustawa wraca do Sejmu, który może odrzucić decyzje Senatu bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

• Przedstawienie ustawy głowie państwa do podpisu - prezydent ma prawo odmówić (weto zawieszające; weto bezwzględne jest obecnie rzadkie); weto prezydenta może zostać przełamane przez Sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

• Ogłoszenie podpisanej ustawy w urzędowym dzienniku promulgacyjnym

• Kontrola ustawy pod względem zgodności z konstytucją przez TK

• W wyniku procesu stanowienia prawa powstają akty normatywne (prawodawcze)

• Akt normatywny - dokument władzy publicznej zawierający ujęte w przepisy normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych; ma charakter językowy - jest tekstem zawierającym materiał do budowy norm prawnych

• Tekst autentyczny - należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego; ma charakter ostatecznie wiążący; dot. też poprawek do aktu normatywnego

• Tekst jednolity - opublikowanie pierwotnego tekstu aktu normatywnego wraz z naniesionymi nań wszystkimi nowelizacjami; czynione z upoważnienia ustawodawcy np. przez ministra lub Marszałka Sejmu; nie jest tekstem autentycznym (???)

D. Budowa aktu normatywnego

• Elementy aktu normatywnego:

• Nazwa rodzajowa aktu normatywnego - ustawa, rozporządzenie itp.

• Data uchwalenia/ustanowienia aktu

• Tytuł określający zakres przedmiotowy

• Preambuła (arenga), czyli uroczysty wstęp - występuje sporadycznie

• Część ogólna aktu normatywnego - przepisy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych oraz definicje legalne używanych pojęć

• Część szczególna - zasadnicza materia aktu normatywnego (Podział na część ogólną i szczególną występuje jedynie aktach normatywnych regulujących cały kompleks stosunków społecznych - gł. kodeksy)

• Przepisy przejściowe i końcowe (derogacyjne lub określające termin wejścia aktu w życie)

• Podpis odpowiedniego organu

• Systematyka aktu normatywnego:

• Numeracja artykułów jest ciągła

• Akt normatywny bywa podzielony na większe niż artykuły jednostki systematyzujące (patrz: wykład)

• Zakłada się, że położenie przepisu w akcie normatywnym zostało przez ustawodawcę świadomie zaplanowane, więc ma ono wpływ na interpretację i wykładnię prawa

E. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski

• Podział na dwie grupy:

• Źródła prawa powszechnie obowiązującego - normy nakładające na podmioty prawa, zwłaszcza na osoby fizyczne ciężary i obowiązki:

• Konstytucja

• Ustawy

• Ratyfikowane umowy międzynarodowe

• Rozporządzenia

• Prawo miejscowe stanowione na podstawie upoważnienia ustawowego przez organy samorządu terytorialnego

• Źródła prawa o charakterze wewnętrznym (interna) - normy obowiązujące jedynie wewnątrz organów władzy publicznej, nakładające obowiązki i ustanawiające uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu akt normatywny - np.:

• Uchwały Rady Ministrów

• Zarządzenia ministrów i prezydenta

• Katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego zawarty w konstytucji jest zamknięty!!! - zapobiega to stosowaniu tzw. prawa powielaczowego

• Natomiast katalog aktów prawa wewnętrznie obowiązującego i organów uprawnionych do ich wydawania jest otwarty

E1. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza)

• Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie (wyjątek w państwach złożonych)

• Najwyższa moc obowiązywania - wymóg zgodności z nią wszystkich innych aktów normatywnych

• Szczególny tryb uchwalenia i zmiany (konstytucje sztywne - najczęściej występujące; są też konstytucje giętkie - procedura uchwalenia i zmiany taka sama jak przy ustawie - ale są rzadsze)

• Szczególna treść - podstawowe zasady ustrojowe, organizacja, zadania, kompetencje i wzajemne relacje organów państwa i jednostek samorządu terytorialnego, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywatelskie

• Ponadto:

• Małe Konstytucje (1919, 1947, 1992) - zawierają najistotniejsze zasady organizacji i funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia całościowej konstytucji

• Do 1997 istniała praktyka uchwalania ustaw konstytucyjnych - uchwalanych w trybie takim jak dla konstytucji i mających równą z nią moc obowiązywania; wprowadzały trwałe lub czasowe zmiany i uzupełnienia do obowiązującej konstytucji (np. ustawa konstytucyjna z 23.04.1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP)

E2. Ustawa

• Akt parlamentu, który może zostać uregulowana każda kwestia, niebędąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej

• Niektóre kwestie muszą być uregulowane przez ustawy - budżet państwa, wolności, prawa i obowiązki obywatelskie i inne sprawy wskazane wprost w konstytucji)

• Z ustawami muszą być zgodne wszystkie niższe akty normatywne

• Ustawy zaś muszą być zgodne z ratyfikowanymi traktatami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie

• Tryb uchwalania ustaw jest przewidziany w konstytucji i regulaminach Sejmu i Senatu

E3. Akty normatywne o randze ustawy

• Prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy miał od 1926 prezydent RP - do dziś trochę ich obowiązuje

• W latach 1947-1989 prawo wydawania dekretów z mocą ustawy miała Rada Państwa - niektóre obowiązują do dziś

• Obecna konstytucja (art. 234) przewiduje, że w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w określonym zakresie i granicach

• Wszystkie powyższe akty o mocy ustawy podlegały/podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu

E4. Umowy międzynarodowe i prawo europejskie

• Są źródłem prawa wewnętrznego, jeżeli ustanawiają prawa i obowiązki podmiotów działających na terenie państwa zawierającego umowę

• Ratyfikowane umowy międzynarodowe są uznawane za część krajowego porządku prawnego i za podlegające stosowaniu bezpośrednio, chyba że jest to uzależnione od wydania ustawy

• Ratyfikacja - czynność konwencjonalna dokonywana przez uprawniony organ (Prezydenta RP), która podpisaną umowę uznaje się za ostatecznie wiążącą dane państwo; umowa wchodzi w życie po zakończeniu ratyfikacji przez wszystkie strony, które ją podpisały

• Warunkiem ratyfikacji niektórych, najważniejszych umów międzynarodowych jest wyrażenie na to zgody w formie ustawy

• Umowy międzynarodowe, w wyniku których państwo polskie przekazuje organizacji lub organowi międzynarodowemu niektóre kompetencje organów władzy państwowej mogą być ratyfikowane dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie uchwalonej przez każdą z izb większością 2/3 przy quorum wynoszącym połowę ustawowej liczby członków każdej z izb (alternatywnie można rozpisać referendum ogólnokrajowe) (art. 90 Konstytucji)

• W razie sprzeczności ratyfikowana umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed ustawą

• W przypadku przystąpienia Polski do org. międzynarodowej, w ramach której obowiązuje prawo stanowione przez tę organizację, prawo to ma pierwszeństwo przed ustawami w razie kolizji (w praktyce dot. prawa europejskiego) (art. 91)

E5. Rozporządzenia wykonawcze

• Kto wydaje: Rada Ministrów, premier, ministrowie „resortowi”, prezydent, KRRiT

• Wydawane (1.) na podstawie szczegółowego upoważnienia lub zobowiązania ustawowego przez uprawnione konstytucyjnie organy państwa i (2.) w celu wykonania ustawy

• Muszą zawierać odwołania do przepisu ustawy, na podstawie którego zostały wydane

• Rozporządzenia muszą:

• Być zgodne z aktami wyższego rzędu (konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi)

• Dotyczyć tylko tych kwestii które obejmuje nakaz lub upoważnienie zawarte w ustawie (nie mogą przekroczyć zakresu ustawowego)

• Do wydania może być upoważniony np. jeden minister, kilku ministrów lub jeden minister w porozumieniu z innym/-i

• Organ, który został upoważniony, nie może przekazać tego upoważnienia innemu organowi

E6. Uchwały normatywne Sejmu i Senatu

• Wg konstytucji nie należą do katalogu aktów prawa powszechnie obowiązującego

• Najważniejsze są tu regulaminy Sejmu i Senatu, które częściowo mają cechy charakterystyczne dla aktów prawa wewnętrznie obowiązującego, a częściowo - aktów prawa powszechnie obowiązującego (stosunki Sejmu i Senatu z innymi organami państwa)

• Istnieją też uchwały nienormatywne, ale to nie o nich tu mowa (np. z okazji 600-lecia UJ)

E7. Pozostałe sprawy związane z aktami normatywnymi

• Do wejścia w życie konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego konieczna jest ich promulgacja (ogłoszenie):

• Konstytucja, ustawy, rozporządzenia oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe są ogłaszane w „Dzienniku Ustaw RP”

• Akty prawa miejscowego są zwykle ogłaszane w dziennikach urzędowych lub np. przez rozplakatowanie lub podanie do wiadomości w formie ogłoszenia wywieszonego w siedzibie władz gminy

• Akty normatywne o charakterze wew. są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski” lub innych dziennikach urzędowych

• Bywają też akty, które nie są w ogóle ogłaszane

• Sprostowanie błędów w druku aktów - następuje w drodze obwieszczenia w tym samym dzienniku urzędowym, w którym akt był ogłoszony

• Kodeksy - szczególny akt prawny wydany w formie ustawy, który reguluje kompleksowo całość lub zasadniczą część stosunków składających się na daną sferę życia publicznego; zajmuje centralną pozycję wśród uregulowań prawnych w danej dziedzinie życia

• Kodyfikacja prawa - całościowe, kompleksowe uregulowanie danej sfery życia publicznego w sposób, który może stanowić odstępstwo, niekiedy zupełnie zasadnicze i nowatorskie, od uregulowań dotychczasowych

• Inkorporacja prawa - kompilacyjne zestawienie tekstów aktów normatywnych dot. danego zagadnienia lub danej sfery życia publ. bez dokonywania zmian w treści tych aktów; służy łatwiejszemu posługiwaniu się materiałem normatywnym; jedną z jej form jest tekst jednolity

F. Polityka prawa. Racjonalność w tworzeniu prawa

• Powody i cele tworzenia prawa:

• Teorie prawnonaturalne - zadaniem ustawodawcy jest oficjalne zadeklarowanie zasad prawa wyższego - naturalnego; potrzeba tworzenia prawa słusznego, odpowiadającego poczuciu sprawiedliwości

• Pozytywizm prawniczy - racje przemawiające za uchwaleniem aktu normatywnego (ratio legis); ustalenie tego, co chciał osiągnąć ustawodawca dokonuje się ex post, gł. na podstawie analizy przepisów prawa stanowionego; odtworzenie ratio legis ma szczególne znaczenie przy dokonywaniu wykładni prawa, zwłaszcza celowościowej

• Polityka prawa - ma prowadzić przede wszystkim do znalezienia empirycznie sprawdzonych i skutecznych środków osiągania zamierzonych celów etycznych lub politycznych

• L. Petrażycki - zadaniem polityki prawnej jest urzeczywistnienie miłości powszechnej

• Idea racjonalności ustawodawcy (dziedzictwo Oświecenia; najsilniejsze w nurcie pozytywizmu prawniczego):

• Przyjęcie założenia, że wiedza, szczególnie naukowa, jest w stanie dostarczyć nam dostatecznie wiele informacji o świecie, aby móc przewidywać skutki własnych działań i decyzji

• Wyznaczanie celów możliwych do osiągnięcia w świetle wiedzy o rzeczywistości dostępnej działającemu

• Kierowanie się spójnym systemem wartości, tzn. m.in. uporządkowaniu różnych celów cząstkowych i naczelnych w niesprzeczną hierarchię

• Wyznaczanie adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów

• Racjonalne prawodawstwo powinno być

• Cele regulacji prawnej powinny być, w świetle wiedzy o rzeczywistości, możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia tych celów nie powinien przekraczać ich wartości (nie tylko w sensie ekonomicznym)

• Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia celów; niekoniecznie właściwe muszą być środki prawne (zakazy, nakazy lub dozwolenia); należy też zastanowić się nad kosztami zastosowania się konkretnych środków

• Stąd wynika wieloraka kontrola projektu aktu prawnego, długość procedury legislacyjnej, konieczność określenia przewidywanych kosztów realizacji ustawy w uzasadnieniu jej projektu, czy uzupełnienia projektu opinią prawną o jego zgodności z prawem UE

• Racjonalność działań powinna być oceniana w świetle rzeczywistej wiedzy i preferencji aksjologicznej działającego - punkt widzenia zależy od punktu siedzenia

• Do idei racjonalności tworzenia prawa nawiązuje się najczęściej przy dokonywaniu wykładni prawa

Wykładnia prawa

A. Pojęcie wykładni prawa

• Wykładnia (interpretacja prawa) - proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności

• Przedmiotem wykładni nie są normy, ale przepisy prawa - wykładnia służy wyprowadzeniu norm z przepisów prawa

• Stanowiska nt. wykładni:

• Klasyfikacyjna koncepcja wykładni - Wykładni dokonuje się tylko o tyle, o ile wymagają tego niejasności tekstu - chodzi o usunięcie niejasności; potrzeba dokonania wykładni wynika z:

• Nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego, w którym pisane są teksty aktów normatywnych

• Błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny posługuje się językiem

• Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych, co ma czasem związek z rozchwianiem jego preferencji aksjologicznych i politycznych, lub bywa rezultatem chęci pozostawienia stosującym prawo większego luzu decyzyjnego albo obywatelom - większej swobody działania

• Ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawieniu się różnic między regulacją normatywną a rzeczywistością

• Derywacyjna koncepcja wykładni - Wykładni dokonuje się w każdym przypadku ustalenia normy prawnej; wykładnia jest konieczna do wyprowadzenia normy z przepisów

• Wykładnia praw jest konieczna zawsze - nie tylko w przypadkach wymienionych przy okazji koncepcji klasyfikacyjnej

• Jeżeli przyjmiemy rozróżnienie przepisu i normy prawnej to należy przyjąć, że wykładni dokonujemy w każdym przypadku ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów

B. Teorie wykładni prawa

B1. Teoria wykładni statycznej

• Wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie

• Tak długo, jak przepis obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie i nie powinno tego znaczenia swobodnie modyfikować

• Zwana też wykładnią subiektywną - bo ustalamy, co ustanowił określony legislator

• Ten typ wykładni służy stabilności prawa oraz pewności prawa i obrotu prawnego

• Z drugiej strony petryfikuje (usztywnia) rozumienie przepisów prawa, co może prowadzić do problemów

B2. Teoria wykładni dynamicznej

• Nie wolno wiązać znaczenia przepisów prawnych wyłącznie z wolą historycznego ustawodawcy, bo to prowadzi do konserwowania stosunków prawnych w anachronicznej postaci

• Starym przepisom należy nadawać treść dostosowaną do współczesnych potrzeb

• Zwana wykładnią obiektywną - zmierza do ustalenia praw i obowiązków adresatów prawa, jakie są przewidziane przez prawo tu i teraz obowiązujące, a nie jakie uznawał za właściwe ustawodawca sprzed lat

• Racjonalny ustawodawca raczej nie chce, by dawne przepisy zachowały stare znaczenie, więc milcząco dozwala nadawać im znaczenie nowe

• Trzeba uważać - między nadawaniem nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowego prawa (wykładnia contra legem) jest cienka granica

B3. Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy”

• Modyfikacja teorii wykładni dynamicznej - łagodzi jej niedogodności (zarzut nadmiernej dowolności)

• Wskazówką, jaką należy posługiwać się interpretując prawo, są preferencje aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele polityczne itp. ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji

• Współczesna polska nauka prawa skłania się raczej ku dwu ostatnim teoriom - SN w jednym z wyroków (1998) zaproponował, by wykładnia statyczna obowiązywała przede wszystkim w odniesieniu do przepisów uchwalonych niedawno, a wykładnia dynamiczna - przepisów starszych

C. Założenie racjonalności ustawodawcy

• Skoro prawa ma być racjonalne, to i ustawodawca (prawodawca) też

• Ma to ważne znaczenie w procesie wykładni prawa - jako założenie przyjmuje się racjonalność ustawodawcy

• Interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie sformułował przepisy prawne - wykładnie przepisów przeprowadza się więc taki sposób, aby w praktyce osiągnąć cele przyjęte przez ustawodawcę

• Założenia racjonalności ustawodawcy nie poddajemy porównaniu z rzeczywistymi faktami (założenie kontrfaktyczne)

D. Rodzaje wykładni prawa

D1. Zróżnicowanie wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący (najważniejsze i najczęściej występujące są wykładnia urzędowa i operatywna, w szczególności sądowa)

• Wykładnia autentyczna - dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił; zasięg i moc obowiązywania wykładni odpowiada zasięgowi i mocy obowiązywania przepisu (w sensie terytorialnym i hierarchicznym); najczęściej występuje w odniesieniu do aktów wykonawczych wobec ustawy

• Wykładnia legalna - dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa; w stosunku do ustaw mogły to robić Rada Państwa PRL (1952-89) i TK (1989-97); obecnie nie ma organu upoważnionego do takiej wykładni, ale można by się zastanowić, czy orzeczenia TK są wykładnią legalną, czy operatywną;

• Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) - szczególne upoważnienie do dokonywania legalnej wykładni określonych przepisów przez wskazany organ państwa zawarte w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w kacie powołującym taki organ (bywa stosowana w odniesieniu do ratyfikowanych umów międzynarodowych)

• Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) - dokonywana na użytek aktów stosowania prawa objętych kompetencją danego organu przez wszystkie organy władzy publicznej (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej); wiąże organ dokonujący wykładni i podmioty, wobec których prawo jest stosowane; szczególna rola wykładni SN (formalnie nie jest powszechnie wiążąca, ale w praktyce tak ze względu na autorytet SN, a także NSA i TK):

• W przypadku stwierdzenia zasadności kasacji (zarzut sprzeczności z prawem orzeczenia sądu drugiej instancji) przez SN uchyla on zaskarżone orzeczenie (wyjątkowo może je zmienić i orzekać co do istoty sprawy) - sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpatrzenia jest związany wykładnią prawa dokonaną przez SN; inne sądy zaś nie, aczkolwiek wykładnia taka oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, gdyż tezy i uzasadnienia orzeczeń są publikowane

• SN może podejmować uchwały, jeżeli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały te nie dot. konkretnych spraw; dochodzi do nich na wniosek określonego organu lub jest to odpowiedź na pytanie prawne; nie wiążą one bezpośrednio nikogo, ale zachowanie niezgodne z tak zinterpretowaną normą uznane byłoby za naruszenie prawa

• SN może podejmować uchwały, gdy przedstawi mu się do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienie prawne, budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie; wiążą one sąd, który takie zagadnienie przedstawił

• Uchwały SN w składach siedmioosobowych zapadające w dwóch powyższych trybach mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli SN tak postanowi, zaś zapadające w składzie całej izby SN, połączonych izb lub całego składu SN uzyskują taką moc z chwilą ich podjęcia; wiąże ona wówczas wszystkie sądy, z SN włącznie

• Do 1989 istniały wytyczne SN, które były wiążącą dla sądów wykładnią określonych przepisów

• Wykładnia doktrynalna - dokonywana przez prawników prywatnie wykładnia prawa; nie ma ona mocy dla nikogo wiążącej; jeżeli oddziałuje na organy stosujące prawo, to siłą autorytetu intelektualnego osób jej dokonujących

D2. Zróżnicowanie wykładni ze względu na sposób jej dokonywania (kolejność odpowiada ważności rodzajów wykładni wg doktryny pozytywistycznej)

• Wykładnia językowa (językowo-logiczna) - interpretacja przepisów prawnych wg reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka prawnego i naturalnego, a także reguł logiki formalnej i prawniczej

• Wykładnia systemowa - ustalanie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego, w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa; założenie, że racjonalny ustawodawca nieprzypadkowo umieścił przepis tu, a nie gdzie indziej

• Wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) - ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z domniemanym celem (ratio legis - zamierzony stan rzeczy będący rezultatem stosowania i przestrzegania prawa), jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa

• Wykładnia porównawcza - ustalanie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych

• W układzie synchronicznym - porównuje się przepisy obowiązujące w różnych (np. narodowych) systemach prawa

• W układzie diachronicznym (wykładnia historyczna) - porównuje się obecne przepisy z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi

D3. Zróżnicowanie ze względu na wyniki (zakres) wykładni

• Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) - występuje, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych rodzajów wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcji języka; stosowana gł. w prawie karnym (zasada nullum crimen sine lege poendi - nie ma przestępstwa bez ustawy), gdzie nie można stosować wykładni rozszerzającej

• Wykładnia rozszerzająca - polega na przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z interpretacji językowej (literalnej) po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową

• Wykładnia zwężająca - przyjęcie węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni literalnej również po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową

E. Reguły interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze

• Reguły interpretacyjne pozwalają ustalić właściwe znaczenie przepisów prawa - są częścią zespołu reguł pozwalających na wyprowadzanie norm prawnych z przepisów prawa

• Raczej nie są dziełem ustawodawcy - zostały wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą; ich obowiązywanie nie jest narzucone z góry

• Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa:

• Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani niczego odejmować

• Zwrotom języka prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać innego znaczenia niż to, które zwroty owe mają na gruncie języka naturalnego

• Jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot (termin) języka prawniczego, należy rozumieć go zgodnie ze znaczeniem nadanym mu w tym języku

• Zwroty jednobrzmiące użyte w tekście aktu normatywnego należy rozumieć tak samo (jednolicie)

• Zwrotów brzmiących odmiennie nie należy interpretować jednolicie, lecz odmiennie

• Wyjątków od reguł ogólnych nie wolno interpretować rozszerzająco

• M. Zieliński proponuje, by podzielić dyrektywy wykładni prawa na zasady (najogólniejsze), reguły i wskazówki (najbardziej szczegółowe)

• Oprócz tego stosuje się:

• Reguły interferencyjne - logiczne reguły wnioskowań prawniczych; rozszerzają granice systemu prawa, bo pozwalają (w imię logicznej spójności) na wyprowadzanie nowych norm z obowiązujących norm prawnych; najczęściej wykorzystywane reguły interferencyjne:

• Jeżeli ktoś jest uprawniony do czegoś „więcej”, uprawniony jest też do czegoś „mniej”

• Jeżeli komuś jest zakazane czynić coś „mniej”, tym bardziej jest mu zakazane czynić coś „więcej”

• Jeśli kogo, i tylko jego, dot. jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy (wnioskowanie a contrario - z przeciwieństwa)

• Wnioskowanie przez analogię (z podobieństwa) - szczególnie ważne przy usuwaniu luk w prawie; zabroniona w niektórych działach prawa - szczególnie prawie karnym; dwie postacie analogii:

• Analogia z ustawy - stosowanie do stanu rzeczy nieuregulowanego przez prawo regulacji dot. stanu podobnego; stosowana gł. w prawie cywilnym

• Analogia z prawa - sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką, na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa; szczególnie krytykowana przez naukę prawa

• [analogia jest charakterystyczna dla prawa prywatnego, przeciwieństwo - prawa publicznego; z reguły nie występują razem w jednej dziedzinie prawa]

• Wnioskowanie z celu na środki - cel uświęca środki ; istnieje spór w doktrynie, ale można przyjąć, że dla osiągnięcia celu o niekwestionowanej, wysokiej wartości można wykorzystać środki zabronione przez prawo, o ile szkodliwość środka (wartość dobra poświęconego) jest niższa od wartość dobra osiąganego/chronionego (stąd obrona konieczna i stan wyższej konieczności w prawie karnym)

• Topiki prawnicze - prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania wypracowane przez kulturę prawniczą; nazwa pochodzi od toposu - wskazują one miejsce wspólne, gdzie prawnicy spotykają się w sensie intelektualnym

• Np. w razie wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego

Przestrzeganie i stosowanie prawa

A. Pojęcie przestrzegania i stosowania prawa

• Przestrzeganie prawa jest zachowaniem adresata normy prawnej zgodnym z treścią dyspozycji tej normy w warunkach określonych w hipotezie; motywacje wew. nie są ważne; stan przeżyć psychicznych jest natomiast brany pod uwagę i ma znaczenie w przypadku ustalania winy czy oceny doniosłości nieprzestrzegania prawa; obowiązuje zarówno pierwotnych, jaki wtórnych adresatów norm

• Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:

• Zachowaniu niezgodnym z prawem (contra legem) - polega na działaniu lub zaniechaniu niezgodnym z treścią dyspozycji normy bezwzględnie wiążącej w warunkach określonych jej hipotezą; np. działanie wbrew zakazowi, niezrealizowanie zachowania nakazanego; zwykle osoba łamiąca prawo stara się ukryć ten fakt, bo liczy się z karą

• Obywatelskie nieposłuszeństwo - wyrażenie sprzeciwu wobec działań władzy publicznej treści norm, które uważa się za niesłuszne; czynione manifestacyjnie, bez ukrywania się; zgoda na poniesienie kary; potępiane co do zasady przez doktrynę pozytywistyczną, tolerowane przez doktrynę prawnonaturalną i realistyczną

• Zachowaniu obok prawa (praeter legem)

• Nadużycie prawa podmiotowego - działanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu, ale jednocześnie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub tzw. społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy

• Omijanie prawa - osiąganie celu zabronionego przez jedną normę w taki sposób, że adresat podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej; istota obejścia prawa jest zazwyczaj określona nie w przepisach, lecz przez doktrynę i przez orzecznictwo sądów (pamiętacie dzieci takie pojęcie jak „falandyzacja prawa”?)

• Stosowanie prawa - sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publ. polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych (zakres pojęcia mieści się w zakresie „przestrzegania prawa”); znaczna część aktów stosowani prawa jest czynnościami konwencjonalnymi; organ stosujący prawo musi go jednocześnie przestrzegać, inaczej jest podstawa do uchylenia decyzji/wyroku

• Korzystanie przez osoby fizyczne i inne podmioty praw nie będące organami władzy publicznej z przyznanych im uprawnień nie jest stosowaniem prawa

B. Ideologie stosowania prawa

• Ideologia decyzji związanej - decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; same normy nie podlegają ocenie/ewent. ocena nie może wpłynąć na treść decyzji; pozytywizm prawniczy [wyższość lex]

• Ideologia decyzji swobodnej - wartościami naczelnymi w procesie stosowania prawa powinny być: celowość, skuteczność, sprawiedliwość; w skrajnych przypadkach dopuszcza uchylenie się od stosowania prawa; jeżeli mamy do czynieni z orzecznictwem sądowym, prawo jest tworzone przez sędziów i jego rola jest niemniejsza niż prawa stanowionego; podejście prawnonaturalne [wyższość ius]

• Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji (L. Wróblewski; prób znalezienia rozwiązania pośredniego) - ścisłe przestrzeganie prawa obowiązującego przez organy władzy publicznej, prymat prawa stanowionego, ale jednocześnie możliwość dokonywania ocen norm prawa (bez możliwości orzekania wbrew nim); w procesie stosowania prawa można i należy uwzględnia rozmaite cele i ideały, nie tylko te wyrażone w prawie stanowionym

• Tak na marginesie - Spór o ius i lex:

• Ius - prawo sprawiedliwe, słuszne, choć nieobowiązujące w formalnym znaczeniu terminu „obowiązywanie”; utożsamiane z prawem natury

• Lex - ustawa, akt prawa stanowionego przez państwo, prawo pozytywne

C. Proces stosowania prawa i jego etapy - stosowanie prawa jest działaniem, a więc procesem decyzyjnym; jego etapy:

• Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia faktu mającego znaczenie prawne - inicjuje proces stosowania prawa; na życzenie „strony” lub z urzędu

• Ustalenie zaistnienia faktu, z którym istniejące normy wiążą określone skutki prawne - dwie drogi:

• Udowodnienie faktu - dokonywane w trakcie postępowania dowodowego; elementy:

• Rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu - co do zasady, udowodnienie przed organami władzy zaistnienia faktu i przedstawienie jego obrazu należy to tego, kto uważa, że z tego faktu wynikają określone skutki prawne (art. 6 KC); zasada domniemania niewinności oskarżonego w KK

• Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu - zależą od dziedziny prawa i rodzaju postępowania; ogólna zasada mówi o dopuszczeniu do postępowania wszelkich środków dowodowych, które mogą się przyczynić do wyjaśnienia sprawy, pod warunkiem, że nie są sprzeczne z prawem

• Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo (bo mogą być nieprawdziwe) - dwie teorie dowodowe:

• Teoria swobodnej oceny dowodów - uznanie dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić prawdziwy obraz faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym (teoria częściej spotykana)

• Teoria związanej oceny dowodów (formalna teoria dowodowa) - z mocy samego prawa istnieją dowody bardziej i mniej wiarygodne, a także takie, których nie należy uwzględnić; ustalenie faktu może się opierać wyłącznie na „dobrych” dowodach, dowody „gorsze” muszą ustąpić „lepszym”; stosowana gł. w średniowieczu; dziś np. zasada, że fakty ustalone w procesie karnym uznaje się za niepodważalne w procesie cywilnym

• Cele postępowania dowodowego - zwykle jest to ustalenie prawdy materialnej (obrazu faktów zgodnego z ich rzeczywistym przebiegiem - prawo karne i administracyjne), rzadziej prawdy formalnej (sądowej; obrazu faktów, na jaki godzą się strony postępowania przed organami władzy publicznej - prawo cywilne)

• Należy pamiętać, że organ stosujący prawo dowiaduje się o faktach ex post i pośrednio z różnego rodzaju wtórnych źródeł; źródła te ukazują pewien obraz faktów, ale nie są tym faktem; między faktem a jego obrazem w źródle zachodzą nieuniknione odkształcenia

• Przyjęcie określonych domniemań prawnych - domniemanie (praesumptio) jest wnioskowaniem, które wykorzystuje następujący schemat rozumowania: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska „a” łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia „b”; rodzaje domniemań:

• Domniemania faktyczne - organ stosujący prawo może, ale nie musi, wyciągać wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie innych znanych faktów

• Domniemania prawne - nie odwołujemy się do naszej wiedzy czy intuicji, lecz wprost do norm prawnych: prawo nakazuje uznać za istniejący fakt A, mimo że nie został on udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt B, który z A współwystępuje; domniemanie prawne musi wynikać wprost z przepisów prawa i musi być wiążące (!!!), ale z reguły można je obalić przez udowodnienie, że fakt A w rzeczywistości nie zaistniał (domniemanie wzruszalne). Bywają też domniemania prawne niewzruszalne (zwykle powiązane z niepodjęciem pewnych działań przez podmiot w przyznanym mu na to czasie)

• Ustalenie treści obowiązujących norm prawnych, określających skutki prawne zaistnienia faktu - etapy:

• Ustalenie, czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu (organ stosujący prawo podejmuje decyzję walidacyjną)

• Wyprowadzenie norm/-y z przepisów, co powiązane jest z dokonaniem wykładni

• Subsumpcja (podciągnięcie faktu pod normę) i podjęcie decyzji - ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej normy, czyli podjęcie decyzji władczej; to wszystko jest skomplikowane, w doktrynie są spory, ale darujmy sobie ; skutkiem stosowania prawa nie zawsze są sankcje

• Wykonanie decyzji - może być przekazane przez organ decydujący innym organom publicznym

D. Stanowienie a stosowanie prawa - w doktrynie (prawo kontynentalne) stanowienie i stosowanie prawa są oddzielane, można jednak uznać, że stanowienie prawa jest szczególnym przypadkiem jego stosowania (norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej); podstawowa różnica jest taka, że w wyniku stanowienia prawa powstają normy generalne i abstrakcyjne, a stosowania prawa sensu stricte - indywidualne i konkretne; w prawie anglosaskim stosowania i stanowienia prawa oddzielić się w zasadzie nie da.

E. Znajomość prawa a jego przestrzeganie

• Aby prawo było przestrzegane, musi być znane - ignorantia iuris nocet nie tylko obywatelom

• Stąd wynika konieczność ogłaszania aktów prawa, również tych o charakterze wewnętrznym

• Generalnie obywatele słabo znają prawo - powody:

• Ogromna i rosnąca liczba obowiązujących aktów prawnych

• Nieustanne modyfikacje prawa stanowionego

• Wyspecjalizowanie prawa i operowanie trudnym językiem

• Trudna dostępność urzędowych dzienników i ich wysoka cena

• Społeczeństwo zbiera informacje o prawie głównie na podstawie:

• Informacji w mediach

• Osobistych kontaktów z organami stosującymi prawo

• Szkoleń pracowniczych, rzadziej samokształcenia

• Informacji uzyskanych od zawodowych prawników

F. Skuteczność prawa

• Skuteczność prawa rozumiana bywa na różne sposoby:

• Skuteczność finistyczna - prawo traktowane jest jako środek do celu; osiągnięcie tego celu dzięki przestrzeganiu prawa oznacza, iż jest ono skuteczne; założenie, że każdy prawotwórca dąży do osiągnięcia jakiegoś celu i służy mu do tego ustanowione przez niego prawo („przestrzeganie prawa jest warunkiem jego skuteczności”)

• Skuteczność behawioralna - skuteczność sprowadzamy do samego faktu podporządkowania się adresatów postanowieniom skierowanych do nich norm („nieprzestrzeganie prawa świadczy o jego nieskuteczności”); trzeba jednak, że zachowanie zgodne z normą może być efektem przypadku bądź konformizmu lub oportunizmu

• Skuteczność aksjologiczna - adresaci akceptują i internalizują wartości, które legły u podstaw ustanowionych przez prawodawcę norm prawnych; ułatwia skuteczność behawioralną

Stosunki prawne

A. Pojęcie stosunku prawnego - Stosunki prawne są rodzajem stosunków społecznych uregulowanym przez normy prawne. Pojęcie to opisuje zależności między podmiotami prawa

B. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego

• Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie i wygasają (ustają) na skutek faktów prawnych

• Fakty prawne:

• Zdarzenia - wydarzenia niezależne od woli ludzkiej

• Zachowania - wydarzenia zależne od woli ludzkiej

• Czynności konwencjonalne

• Czynności prawne - wymagają oświadczenia woli i zmierzają do wywołania skutków prawnych; podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne

• Akty tworzenia prawa - czynności władcze organów władzy publicznej; przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym wzorcem

• Akty stosowania prawa - czynności władcze organów władzy publicznej; przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym wzorcem

• Czyny

• Zgodne z prawem - nakazane lub dozwolone

• Niedozwolone - przestępstwa, wykroczenia, delikty prawa cywilnego

• Oświadczenie woli - przekazanie innej osobie komunikatu w jakiejkolwiek formie (byle dostatecznie jasne i skuteczne), że chce się ustanowić, znieść lub zmienić pewien stosunek prawny

• Elementy stosunku prawnego to:

• Podmiot

• Przedmiot

• Treść

C. Podmioty (strony) stosunku prawnego - osoby (adresaci norm regulujących ów stosunek), które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób będących uczestnikami tego samego stosunku prawnego

• Podmioty stosunków prawnych w prawie konstytucyjnym - np. państwo, organy władzy, jednostki samorządu teryt. i ich organy, naród, obywatele w różnych rolach

• Podmioty stosunków prawnych w prawie administracyjnym - organy państwa i samorządów, obywatele w różnych rolach, cudzoziemcy, instytucje

• Podmioty stosunków prawnych w prawie karnym - państwo reprezentowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, sprawcy czynów

• Podmioty stosunków prawnych w prawie cywilnym - osoby fizyczne i osoby prawne, ułomne osoby prawne

• Osoby fizyczne - każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci

• Zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków; możność uczestniczenia w stosunkach prawnych; ma ją każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci; nie można jej ograniczyć ani odebrać; pewne elementy zdolności prawnej ma niekiedy dziecko poczęte, lecz nienarodzone (nasciturus)

• Zdolność do czynności prawnych - zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań; pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie, które nie są częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione

• Osoby, które ukończyły 13 lat lub osoby częściowo ubezwłasnowolnione dysponują ograniczoną zdolnością do czynności prawnych; czynności prawne za nie dokonują przedstawiciele prawni

• Czynność dokonana przez osobę całkowicie pozbawioną zdolności do czynności prawnych (poniżej 13 lat lub całkowicie ubezwłasnowolniona) jest z mocy prawa nieważna, chyba że jest to umowa powszechnie zawierana w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz taka osoba nie została rażąco pokrzywdzona

• Osoby prawne - twór prawny powstały na podstawie i zgodnie z KC lub innych przepisów; zwykle dysponuje pewnym majątkiem; działa przez swoje organy

• Podział osób prawnych (w praktyce zaciera się):

• Zrzeszenia - dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnej liczby osób fizycznych

• Zakłady - dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnego majątku

• Tryby powstawania osób prawnych:

• Rejestrowy - osobowość prawna jest uzyskiwana po wpisaniu do odpowiedniego rejestru (KRS) na podstawie decyzji sądu

• Ustawowy (erekcyjny) - osoba prawna powstaje i otrzymuje osobowość prawną na mocy ustawy

• Notyfikacyjny - warunkiem uzyskania osobowości prawnej jest powiadomienie (notyfikacja) odpowiednich władz państwowych; obecnie upodabnia się do rejestrowego

• Jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną - tzw. ułomne osoby prawne

• Osobowość prawna - posiadanie przez osobę prawną zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych

• Państwo posiada osobowość prawną pod postacią Skarbu Państwa, organy państwa osobowości prawnej nie mają

• Jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną

• Obrót prawny = nawiązywanie, kształtowanie i rozwiązywanie treści stosunków prawnych

D. Przedmiot i treść stosunku prawnego

• Przedmiotu stosunku prawnego dot. uprawnienia i obowiązki stron; mogą nim być:

• Określone zachowanie

• Przedmiot materialny (majątkowy)

• Prawa np. osobiste

• Treść stosunku prawnego - uprawnienia i obowiązki stron (podmiotów); zwykle są rozłożone między wszystkie podmioty stosunku prawnego; z reguły uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej

E. Rodzaje stosunków prawnych

• Podział ze względu na metodę regulacji prawnej

• Stosunki cywilnoprawne - cechy:

• Strony są równorzędne

• Nawiązanie stosunków jest bardzo często dobrowolne

• Przedmiot i treść stosunków (z wyjątkiem tych, do których odnoszą się normy bezwzględnie obowiązujące) są swobodnie określane przez strony

• Sankcje - nieważności i egzekucyjna

• Stosunki prawnoadministracyjne - cechy:

• Strony nie są równorzędne - państwo reprezentowane przez któryś ze swych organów zajmuje pozycję władczą

• Zawiązanie stosunku prawnego - dobrowolne dla jednej lub obu stron lub wynikające z jednostronnej decyzji organu lub z mocy prawa

• Przedmiot i treść określane są przez normy bezwzględnie obowiązujące

• Sankcje - egzekucyjna, rzadziej nieważności

• Stosunki prawnokarne - cechy:

• Nawiązywane są w wyniku popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu zabronionego

• Stroną stosunku jest sprawca i państwo za pośrednictwem kompetentnych organów, w mniejszym stopniu pokrzywdzony

• Położenie prawne stron wyznaczają normy bezwzględnie obowiązujące

• Sankcje - karne, posiłkowo egzekucyjne

• Podział ze względu na liczbę uczestniczących podmiotów:

• Stosunki dwustronne

• Stosunki wielostronne - występuje więcej niż dwu uczestników; często otwarte na nowych uczestników

• Podział ze względu na „stopień aktualizacji” podmiotu (aktualizacja = możliwość wskazania tożsamości podmiotu)

• Stosunki dwustronnie zindywidualizowane - można wskazać tożsamość wszystkich stron; mogą powstać, ustać lub zmienić się tylko w wyniku działań obu podmiotów; rzadko tylko jednego z nich

• Stosunki jednostronnie zindywidualizowane - można wskazać tożsamość tylko jednej strony, inne podmioty występują anonimowo; (np. własność)

• Stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne) - żaden podmiot nie jest znany co do tożsamości (np. konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa dot. wszystkich)

Sprawiedliwość i rządy prawa (praworządność)

A. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa

• Co to jest sprawiedliwość - filozofowie i etycy głowią się nad tym od starożytności - darujemy sobie szczegóły

• Arystoteles - podział na:

• Sprawiedliwość wyrównawcza - „odpłata” za dobro lub zło

• Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) - podział ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych

• Stąd dwojaki rozumienie sprawiedliwości:

• Dobro etyczne, cnota

• Zasada regulująca wymianę dóbr lub przydzielanie dóbr i ciężarów - ta nas bardziej interesuje

• Materialne koncepcje sprawiedliwości - czyli jak dzielić dobra:

• Każdemu wg jego dzieł - liczy się efekt (wartość dzieła), nie bierzemy pod uwagę nakładu pracy

• Każdemu wg jego zasług - nie tylko efekt końcowy, ale i poniesione nakłady i wyrzeczenia

• Każdemu wg jego potrzeb - bliskie idei miłosierdzia (caritas); stąd opracowania dot. minimum socjalnego; utrudniona przez b. indywidualne odczuwanie potrzeb

• Każdemu wg jego pozycji - formuła arystokratyczna; hierarchia społeczna; dziś np. inne traktowanie dorosłych i dzieci, zdrowych i chorych oraz stosowanie organizacjach o wyraźnej hierarchii („mundurowych”)

• Każdemu to samo - skrajny egalitaryzm; nie bierze pod uwagę wyjątkowości każdego człowieka; stosowana np. w prawie wyborczym

• Każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo - odesłanie do merytorycznych kryteriów ustalanych przez prawo; prawo zaś przyjmuje którąś z powyższych reguł

• Formalna koncepcja sprawiedliwości („zasada zasad”: zasada równej miary, zasada konsekwencji, zasada sprawiedliwości statycznej) - równe traktowanie podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji lub noszących jednakowe cechy (czyli: jak już przyjąłeś jedną z materialnych koncepcji sprawiedliwości, to bądź konsekwentny w jej stosowaniu )

• W praktyce to cholernie skomplikowane

• Sprawiedliwość proceduralna - uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa

• Zasada słuszności (aequitas) - ma łagodzić skutki rygorystycznie stosowanych reguł sprawiedliwości

B. Państwo prawne (rządy prawa)

• Idea sprawiedliwości -rozbudowana, subiektywna, często stosowana ideologicznie nie jest wystarczająca - Oświecenie i XIX w. stworzyło nowy standard: ideę państwa prawnego (rządów prawa)

• Państwo prawa to pewien ideał, postulowany stan faktyczny, zasada prawno-ustrojowa

• Państwo prawa działa za pośrednictwem swoich organów, na podstawie norm prawnych i w ich granicach (proces sprawowania władzy opiera się przede wszystkim na prawie (a nie kaprysach rządzących))

• Aspekty zasady rządów prawa:

• Negatywny - służy to przede wszystkim obronie obywateli przed despotyzmem i dowolnością działania władz państwowych

• Pozytywny - zobowiązuje organy władzy państwowej do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w każdym przypadku wpływania na zachowania poszczególnych obywateli

• Można mówić od odmianach - demokratyczne państwo prawne i socjalne państwo prawne; za komuny używano pojęć „praworządność” i „państwo praworządne”

• Spór o zakres obowiązywania zasady państwa prawnego:

• Liberałowie - zasada rządów prawa dot. tylko organów państwa, chociaż oczywiście zależny nam, by i obywatele przestrzegali prawa

• Dawne kraje bloku wschodniego - zasada rządów prawa dot. i rządzących, i rządzonych (dziś odrzucone)

• Zasada państwa prawnego:

• Dotyczy działań państwa (instytucji władzy publicznej), nie zaś innych podmiotów

• Państwem prawnym może być tylko takie państwo, w którym prawo określa granice władzy publicznej - luz decyzyjny pozostawiany przez prawo nie może być zbyt wielki

• Nie każde naruszenie prawa przez państwo jest równoznaczne z brakiem praworządności - ideały nie występują w przyrodzie

• Zakres przedmiotowy koncepcji państwa prawnego:

• Koncepcja praworządności formalnej - akcentuje wartości formalne związane ze sposobem stanowienia i stosowania prawa; ważne jest przestrzeganie prawa, jego treść jest nieistotna (dura lex, sed lex); tradycyjny pozytywizm prawniczy

• Koncepcja praworządności materialnej - zwrócenie uwagi na wartości materialne: nie tylko sposoby tworzenia i stosowania prawa, ale i jego treść; koncepcja powszechnie dziś przyjmowana, bliska szkole prawnonaturalnej

• Koncepcja wewnętrznej moralności prawa (L. L. Fuller) - cechy dobrego prawa:

• Jest dostatecznie ogólne (generalne), by być bezstronnym arbitrem

• Jest należycie ogłaszane (jawne), a przez to znane adresatom

• Nie działa z mocą wsteczną - szczególnie dot. ciężarów i obowiązków

• Jest jasne

• Unika sprzeczności norm

• Nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych (ad imposibilia nemo obligatur)

• Jest względnie trwałe w czasie

• Działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem - spełnienie warunku praworządności formalnej

C. Gwarancje państwa prawnego

• Gwarancje materialne - taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni naruszenie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg; mówi się tu o demokracji, wysokim poziomie dobrobytu, wysoki poziom ogólnej, prawniczej i politycznej kultury

• Gwarancje formalne - istnienie określonych mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo (są de facto normami prawnymi wymagającymi przestrzegania ):

• Gwarancje ustrojowe (związane z cechami ustrojowymi państwa):

• Trójpodział władz

• Swoboda działania legalnej opozycji

• Zasada, że prawa obywatelskie są niezbywalne i pierwotne

• Gwarancje legislacyjne (związane z tworzeniem prawa):

• Respektowanie zasady prymatu konstytucji i hierarchii źródeł prawa

• Istnienie sądownictwa konstytucyjnego

• Rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych między organami państwa

• Gwarancje proceduralne (związane ze stosowaniem prawa):

• Wieloinstancyjne postępowanie sądowe

• Gwarancje procesowe w procesach karnych i cywilnych

• Istnienie sądownictwa administracyjnego

• Istnienie niezależnego ombudsmana

D. Demokratyczne państwo prawne

• Konstytucja RP (art. 2): „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym…” - do tej zasady wielokrotnie odwołują się TK, SN i NSA

• Zasadę państwa prawnego uznaje się za uogólnienie wielu szczegółowych zasad ustrojowych i instytucji prawa pozytywnego - np.:

• Realizacji zasady trójpodziału władzy

• Zapewnienia pełnej niezawisłości sądownictwa

• Istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację rządową i samorządową

• Istnienie sądownictwa konstytucyjnego

• Zagwarantowanie każdemu obywatelowi prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu (due process of law)

• Przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych (sprawiedliwość proceduralna)

• Istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami

• Przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania prawa fundamentalnych zasad prawa - np. indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz itp.

• Respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis oraz zasady pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać)

Zasada demokratycznego państwa prawa jest związana z ustrojem demokratycznym - w innych ustrojach nie próbowano jej realizować; dlatego demokracja jest koniecznym składnikiem, by ideę państwa prawnego realizować w praktyce

---