Wiadomości wstępne dotyczące analiz ekonomicznych

wykład nr 1

I. Pojęcie analizy ekonomicznej

Analiza jest metodą poznania obiektów i zjawisk złożonych przez ich podział na elementy proste i zbadanie powiązań między tymi elementami, szczególnie zależności przyczynowo-skutkowych. Umożliwia poznanie rzeczywistości gospodarczej (przebiegu i rezultatów procesów gospodarczych).

Analiza stanów i procesów ekonomicznych w przedsiębiorstwie nazywa się analizą ekonomiczną.

Analizę określa się również jako dyscyplinę naukową zajmującą się wyszukiwaniem i mierzeniem związków zachodzących między zjawiskami ekonomicznymi oraz wykrywaniem prawidłowości dotyczących zachowania się podmiotów gospodarczych i ich reakcji na bodźce płynące z otoczenia. Analiza ekonomiczna to też pojmowany jako dyscyplina naukowa zespół metod umożliwiających stawianie diagnoz gospodarczych w jednostkach organizacyjnych.

Analiza wykorzystuje metody stanowiące dorobek innych dyscyplin naukowych: matematyki, statystyki, ekonometrii, ekonomiki przedsiębiorstw, rachunkowości, finansów, marketingu itp. Mimo tego analiza wypracowała sobie swoje procedury badania i zasady oceny zjawisk.

Analiza jest to również opracowanie (dokument) lub czynności zmierzające do postawienia diagnozy gospodarczej

Rozpatrując wykorzystanie analiz w procesie zarządzania można analizy umiejscowić w funkcjach kontroli i planowania. Oczekuje się:

• porównania stanów rzeczywistego i pożądanego,

• wyjaśnienia odchyleń, dostarczenia informacji o zakłóceniach,

• podstawy do podejmowania decyzji o przyszłości.

Z punktu widzenia przedmiotowego w ramach analizy ekonomicznej można wyróżnić:

- analizę makro- i mikroekonomiczną,

- analizę finansową i techniczno-ekonomiczną

Analiza makroekonomiczna obejmuje badanie i ocenę wielkości ekonomicznych zagregowanych, a więc ujmowanych głównie dla całej gospodarki narodowej.

Analiza mikroekonomiczna dotyczy badania i oceny działalności takich przedmiotów gospodarujących, jak przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe czy pojedyńcze osoby.

Analiza finansowa zajmuje się wielkościami ekonomicznymi w wyrażeniu pieniężnym (stan majątkowo-kapitałowy, wyniki finansowe oraz ogólna sytuacja finansowa przedsiębiorstwa).

Analiza techniczno-ekonomiczna oparta jest przede wszystkim na wielkościach ekonomicznych w wyrażeniu rzeczowym lub osobowym. Jedynie uzupełniająco wzbogacana jest ujęciami finansowymi.

Wyniki analizy stanowią podstawę do oceny decyzji podjętych w przeszłości oraz ustalenia punktu wyjścia zamierzeń bieżących i przyszłościowych. Funkcje analizy w przedsiębiorstwie przedstawia rysunek

II. Miejsce analizy ekonomicznej w systemie analiz

Analiza działalności przedsiębiorstwa powinna obejmować:

- analizę otoczenia przedsiębiorstwa,

- analizę ekonomiczną.

Analiza otoczenia - ma na celu rozpoznanie szans i uwzględnienie ryzyka związanego z otoczeniem oraz określenie na tej podstawie silnych i słabych punktów przedsiębiorstwa. W ramach analizy otoczenia można wyróżnić:

• ocenę warunków społecznych i prawnych,

• analizę rynku,

• analizę konkurencji.

Analiza otoczenia pozwala na określenie czynników kształtujących wyniki ekonomiczne przedsiębiorstwa, czynniki te są w większości niezależne od pracy przedsiębiorstwa.

Ocena warunków społecznych i prawnych wiąże się z oceną warunków stabilności politycznej, otoczenia społecznego, systemu prawnego w państwie (regionie) w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo.

Analiza rynku obejmuje badania popytu na produkty i usługi, sposobów ich dostaw na rynek itp. Szczególnie ważnym elementem takiej analizy jest ocena segmentacji rynku, określenie wymagań rynku, przewidywanych trendów i zmian w rozmiarach popytu rynkowego, dystrybucji, kreowania nowych segmentów oraz zanikania starych. Istotne znaczenie mają również prognozy dotyczące cen, sposobów sprzedaży oraz promocji. Wyniki i ustalenia badań rynku wykorzystuje się w analizie dochodów ze sprzedaży.

Analiza konkurencji ma na celu zidentyfikowanie głównych konkurentów przez badanie u każdego z nich rozmiarów jego sprzedaży, wskaźników wzrostu, stopnia integracji oraz wyznaczania silnych i stałych stron każdej firmy konkurencyjnej. Na tym tle należy przedstawić sprzedaż i udział w rynku własnej firmy oraz możliwości jej ekspansji. Często też, nie tylko ocenia się swoich konkurentów, ale również stara się przewidzieć jaką strategię przyjmą oni na rynku.

Analiza ekonomiczna - obejmuje dwa działy:

- analizę finansową,

- analizę techniczno-ekonomiczną.

Do zagadnień należących do analizy finansowej można zaliczyć:

- analizę bilansu,

- analizę rachunku wyników,

• źródeł przychodów i rozchodów,

• analizę sytuacji finansowej badanej jednostki gospodarczej.

W ramach analizy techniczno-ekonomicznej można wyróżnić analizę:

-  ilości i asortymentu produkcji,

• metodach wytwarzania,

•   wyposażenia technicznego,

• zaopatrzenia materiałowego i stopnia wykorzystania materiałów,

• zatrudnienia,

• płac,

• wydajności pracy.

Wraz z przejściem do gospodarki rynkowej, w praktyce wielu przedsiębiorstw, za wystarczającą przyjmuje się ocenę wyniku finansowego i czynników go kształtujących. Pomniejsza się tym samym rolę analizy techniczno-ekonomicznej na rzecz analizy finansowej. Tymczasem wyniki finansowe stanowią jedynie odzwierciedlenie rezultatów osiągniętych na poszczególnych odcinkach działalności przedsiębiorstwa

III. Rodzaje analiz sporządzanych w przedsiębiorstwie

W zależności od przeznaczenia analizy można podzielić na:

• zewnętrzne,

• wewnętrzne.

Analiza zewnętrzna, określana często sprawozdaniem rocznym, przeznaczona jest dla akcjonariuszy, inwestorów, udziałowców i banków. Ponadto jest ona skierowana do kooperantów, klientów, dostawców, dziennikarzy, izb przemysłowych i handlowych. Podstawowa funkcją sprawozdania rocznego jest informowanie o pozycji i rozwoju przedsiębiorstwa w minionym roku bilansowym. Sprawozdanie roczne prezentuje całe przedsiębiorstwo, jego wielkość, cele, politykę oraz osoby nim kierujące. Informuje o produktach, pozycji zakładu, sieci filii, systemie sprzedaży.

Często sprawozdanie roczne obejmuje dwie części:

- sprawozdanie dyrekcji,

• sprawozdanie finansowe.

Możliwe są tu różne podejścia przede wszystkim do sprawozdania dyrekcji, np. kształtowanie pozytywnego wizerunku firmy, czy też zachowanie powściągliwości. Raport ten powinien być tak sformułowany, aby był zrozumiały również dla niefachowców. Zatem nie należy nadużywać terminologii fachowej (ewentualnie z objaśnieniami). To sprawozdanie wykorzystywane jest do kreowania wizerunku firmy, trzeba liczyć się również z tym, że różne fragmenty - często wyrwane z kontekstu - mogą być później w różnych publikacjach.

Analiza wewnętrzna uwzględnia potrzeby decyzyjne kierownictwa. Umożliwia ocenę zdarzeń gospodarczych zarówno w okresie przed jak i po rozpoczęciu danego przedsięwzięcia. Powinna zawierać szczegółowe stwierdzenia oraz rzetelną ocenę poszczególnych sfer działania firmy. Jednak za sfery te odpowiadają konkretni ludzie, stąd czasem trudno jest o obiektywne oceny.

Związane jest to z:

• problemem niezależności osób wykonujących analizę,

• trudnościami w postawieniu jednoznacznych wniosków,

• różnymi zachowaniami ludzi (przyzwyczajenia, brak elementów racjonalności, niechęć do zwiększania wydajności i pracy w warunkach konkurencji).

Biorąc pod uwagę czas, którego analizy dotyczą, można wśród nich wyróżnić:

- analizę retrospektywną,

- analizę bieżącą,

- analizę prospektywną.

Analiza retrospektywna zawiera ocenę wyników działań podejmowanych w przeszłości

Analiza bieżąca (operatywna) ma na celu bieżącą ocenę przebiegu podjętych zadań i sygnalizowanie zainteresowanym komórkom o negatywnych skutkach zdarzeń gospodarczych, tak by było jeszcze możliwe dokonanie niezbędnych korekt. W warunkach gospodarki rynkowej zakres tej analizy ulega istotnemu rozszerzeniu, gdyż zwiększa się zakres swobody decyzyjnej przedsiębiorstwa

Analiza prospektywna obejmuje ustalenie i ocenę różnych wariantów rozwiązań (przed podjęciem ostatniej decyzji). Dotychczas analizy prospektywne wykorzystywane były, wraz z rachunkiem ekonomicznym, głównie przy badaniu efektywności podejmowanych decyzji. Analizy prospektywne są częścią składową zintegrowanych systemów zarządzania.

Bardzo często też jeżeli komuś trudno jest podjąć decyzję to zleca wykonanie analizy, często analiza ta nie wnosi i nie może wnieść niczego nowego. Kolejne problemy to:

• jak w analizie ująć błędne decyzje w firmie,

• jak uzasadnić decyzje które już są formalnie podjęte, albo ogólnie wiadomo że będą podjęte.

Ze względu na stopień szczegółowości analizy można podzielić na:

- ogólne,

- szczegółowe.

Analiza ogólna obejmuje całokształt działalności przedsiębiorstwa, oparta jest na wskaźnikach syntetycznych. Ze względu na brak badań wzajemnej zależności występujących między zjawiskami gospodarczymi jej wartość w procesie podejmowania decyzji gospodarczych jest mała.

Analiza szczegółowa polega na badaniu określonego odcinka działalności, określonego problemu, w sposób szczegółowy umożliwiający uchwycenie zależności przyczynowo-skutkowych między badanymi zjawiskami. Jest ona bardzo pracochłonna, ale konieczna gdyż stwarza podstawy do skutecznego usprawnienia działalności.

Ze względu na metodę badań można rozróżnić analizę na:

- funkcjonalną,

- kompleksową,

- decyzyjną.

Analiza funkcjonalna polega na badaniu oddzielnych zjawisk, występujących w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, przez osoby lub komórki organizacyjne funkcjonalnie odpowiedzialne za kształtowanie się i rozwój tych zjawisk. Na przykład:

- analizę kosztów powierza się księgowości,

- analizę stopnia wykorzystania maszyn (komórka techniczna),

- analiza zatrudnienia (dział kadr), itd.

Analizy funkcjonalne prowadzone są zazwyczaj po fakcie. Trudno w nich o zachowanie obiektywności, także nie dostrzega się wzajemnych oddziaływań i związków występujących między badanymi zjawiskami gospodarczymi.

Analiza kompleksowa polega na przeprowadzeniu oceny działalności gospodarczej i stanu ekonomicznego z punktu widzenia powiązań i zależności występujących między zjawiskami gospodarczymi. Dostarcza ona obserwacji zjawisk gospodarczych wyrażonych we wskaźnikach, wraz z zależnościami przyczynowo-skutkowymi między tymi zjawiskami.

Analiza decyzyjna sprowadza się do badań wycinkowych, grupujących zjawiska gospodarcze wokół zamierzonej lub zrealizowanej decyzji.

IV. Techniki i etapy prac analitycznych

Możemy wyodrębnić dwa sposoby badania zjawisk gospodarczych:

- indukcję (od szczegółu do ogółu),

- dedukcją (od ogółu do szczegółu).

Można również połączyć te dwa podejścia w dedukcyjno-indukcyjne rozpatrywanie zjawisk. Sposób ten określa się metodą redukcji bądź weryfikacji.

Synteza wstępna dalej analiza zjawisk następnie synteza ogólna.

Technika indukcji (scalanie) polega na przyjęciu kierunku badania od szczegółowych zjawisk gospodarczych do ogólnych (od przyczyn do skutków). Analiza ekonomiczna przeprowadzona za pomocą tej metody rozpoczyna się od badania wykorzystania poszczególnych czynników produkcji, a dopiero później ustala się wpływ gospodarowania tymi czynnikami na wyniki finansowe przedsiębiorstwa.

Metoda dedukcji przyjmuje odwrotny kierunek badań. Rozpoczyna się od zjawisk ogólnych do szczegółowych, od skutków do przyczyn. W pierwszej kolejności określa się wyniki finansowe przedsiębiorstwa, a następnie bada czynniki kształtujące ich wielkość i stopień zmian

Metoda redukcji (weryfikacja) obejmuje trzy etapy. Pierwszy z nich to sformułowanie wstępnej syntezy charakteryzującej badane zjawisko, drugi natomiast to zweryfikowanie prawidłowości tez i wniosków w toku prac analitycznych. Trzeci etap polega na podsumowaniu ustaleń dokonanych w części drugiej i sformułowanie syntezy końcowej zawierającej ocenę zjawiska.

Badania analityczne są zawsze wykonywane etapami:

• analiza wstępna (określenie przedmiotu, zakresu i celu badań) - około 10% czasu,

• zebranie, zweryfikowanie oraz usystematyzowanie materiałów - około 40% czasu,

•  badania szczegółowe - około 30% czasu,

• ostateczna diagnoza zjawiska i sformułowanie wniosków - około 20% czasu.

V. Zagadnienie porównań przy wykonywaniu analiz

Ze względu na stopień badania wskaźników można wyodrębnić:

- analizę porównawczą,

- analizę przyczynową.

Aby móc ocenić pewne zjawiska niezbędne jest odniesienie ich do określonej bazy porównawczej. Dopiero po porównaniu można dokonywać ocen, bez porównań trudno jest sformułować tezę lub wniosek dotyczący danej wielkości.

Analiza porównawcza polega na ustaleniu odchyleń oraz dokonanie na tej podstawie oceny. Różne mogą być bazy porównań. Wymienić można:

- porównania ze wskaźnikami postulowanymi,

• porównania ze wskaźnikami okresów ubiegłych lub przyszłych (porównania w czasie),

• porównania ze wskaźnikami innych jednostek gospodarczych (porównania w przestrzeni).

Dane liczbowe czerpane ze sprawozdań lub urządzeń ewidencyjnych dla celów analizy są często nieporównywalne. Zatem przed porównaniem wskaźników konieczne jest wskazanie rodzajów i rozmiarów ewentualnych zmian, a w istocie zakłóceń w porównywalności.

Wyróżnić można następujące zakłócenia w porównywalności wskaźników:

- zmiany metodologiczne,

- zmiany finansowe (cenowe),

- zmiany organizacyjne,

- zmiany rzeczowe (przedmiotowe).

Zmiany metodologiczne wynikają z odmiennej treści i budowy wskaźników ekonomicznych. Wynika to z dążenia do konstruowania wskaźników najbardziej prawidłowych np. okresowo zmieniają się w pewnym stopniu formy sprawozdań finansowych i zakresu zawartych w nich wielkości (np. zmiany gospodarcze, podatek VAT, itd.).

Zmiany o charakterze finansowym powstają na skutek zmian cen. W celu doprowadzenia do porównywalności danych przelicza się ceny bieżące na stałe, lub przelicza ceny na warunki cenowe roku bieżącego. Jest to czasami dość pracochłonne, trudno też ustrzec się błędów np. chcemy przedstawić wydatki na jakąś inwestycję w przeciągu całego okresu.

Zmiany o charakterze organizacyjnym występują w przypadkach dokonywania reorganizacji przedsiębiorstw (np. podział przedsiębiorstwa).

Zmiany o charakterze rzeczowym pochodzą z występujących różnic lub dokonanych zmian w podmiocie prowadzenia działalności gospodarczej np. zmiany podmiotów przewozu i analiza wykorzystania taboru.

Analiza przyczynowa - dąży się do ustalenia wpływu określonych czynników na powstanie odchyleń ujawnionych w toku analizy porównawczej.

VI. Prezentacja wyników analiz:

Wyniki analiz zestawiane są w formie:

- liczbowej (tabele),

- graficznej (wykresy, różne rodzaje wykresów),

• opisowej (wprowadzenie, opis metod, objaśnienia, wnioski).

Bardzo ważne są:

- właściwy opis tabel i wykresów (tytuły, numery, źródło danych będących podstawa do opracowania tabeli, przejrzystość danych wyczerpujące opisy w nagłówkach tabel, ewentualnie uwagi do tabel pod nimi),

• układ części opisowej (wprowadzenie, właściwy opis, zakończenie, podział tekstu na śródtytuły, jasność opisu - tak aby nie był on tylko zrozumiały dla piszącego),

•   zwięzłość materiału.

Źle jeżeli trudno jest się zorientować co do zakresu danych zawartych w tabelach i trzeba prosić autora o udzielenie dodatkowych wyjaśnień

Przykłady wykresów

VII. Do miar używanych w analizach ekonomicznych można zaliczyć między innymi:

Średnia arytmetyczna jest estymatorem nieobciążonym i jednocześnie estymatorem największej wiarygodności wartości oczekiwanej zmiennej losowej przy spełnieniu przynajmniej jednego z poniższych założeń:

• liczba obserwacji jest dostatecznie duża,

• rozkład zmiennej jest normalny.

W przypadku, gdy liczba obserwacji jest niewielka, a rozkład nie jest normalny, np. występują elementy odstające, inne średnie, takie jak mediana mogą dawać lepsze wyniki.

Podstawowym wzorem na średnią jest formuła nieważona (czyli średnia nieważona):

Jeżeli dane są pogrupowane w klasy w postaci szeregu rozdzielczego, stosujemy wzór ważony (średnia ważona):

gdzie xi to wartości cechy, zaś ni to liczebności poszczególnych klas.

Odchylenie standardowe wartości cechy w populacji oznaczamy tradycyjnie przez σ (sigma) i definiujemy jako pierwiastek kwadratowy wariancji. Dla skończonych populacji obliczamy je ze wzoru:

gdzie xi to kolejne wartości cechy w populacji, μ to wartość oczekiwana, N to liczba elementów w populacji.

Odchylenie standardowe w populacji można estymować odchyleniem standardowym z próby losowej, oznaczanym przez s. Odpowiedni wzór ma postać:

gdzie xi to kolejne wartości cechy elementów próby losowej, to średnia arytmetyczna z próby, zaś n to liczba elementów w próbie.

Odchylenie standardowe ma szereg własności, które powodują, że jest to miara bardzo przydatna.

Mediana (zwana też wartością środkową lub drugim kwartylem) to w statystyce wartość cechy w szeregu uporządkowanym, powyżej i poniżej której znajduje się jednakowa liczba obserwacji.

Aby obliczyć medianę ze zbioru n obserwacji, sortujemy je w kolejności od najmniejszej do największej i numerujemy od 1 do n. Następnie, jeśli n jest nieparzyste, medianą jest wartość obserwacji w środku (czyli obserwacji numer (n+1)/2). Jeśli natomiast n jest parzyste, wynikiem jest średnia arytmetyczna między dwiema środkowymi obserwacjami, czyli obserwacją numer n/2 i obserwacją numer (n/2)+1.

Kwantylem rzędu p, gdzie 0 ≤ p ≤ 1, w rozkładzie empirycznym PX zmiennej losowej X nazywamy wartość xp, dla której spełnione są nierówności

oraz

Kwantylem rzędu p jest taka wartość xp zmiennej losowej, że wartości mniejsze lub równe od xp są przyjmowane z prawdopodobieństwem co najmniej p, zaś wartości większe lub równe od xp są przyjmowane z prawdopodobieństwem co najmniej 1-p.

Dominanta (wartość modalna, moda, wartość najczęstsza) jedna z miar tendencji centralnej, statystyka dla zmiennych o rozkładzie dyskretnym, wskazująca na wartość o największym prawdopodobieństwie.

Analiza ekonomiczna w transporcie i spedycji

1

---