HIGIENA SZKOLNA ZAJMUJE SIĘ:

• higieną środowiska;

• higieną procesu nauczania;

• higieną procesu wychowania.

Najważniejszymi obecnie problemami związanymi z nauczaniem, wychowaniem i ochroną zdrowia dzieci i młodzieży są:

1. doskonalenie rozwoju, stanu zdrowia i zapobieganie chorobom;

2. zapewnienie prawidłowych warunków, organizacji i właściwego rytmu pracy i wypoczynku; stworzenie możliwości uzyskiwania dużej efektywności w pracy (fizycznej i umysłowej), walka z przemęczeniem;

3. zapewnienie właściwego, ze względu na zdrowie, wychowania w szkole, przedszkolu, w domu;

4. organizowanie prawidłowego, z punktu widzenia higieny, środowiska w placówkach oświatowo-wychowawczych i w domu, zgodnie z fizjologicznymi właściwościami i potrzebami dzieci i młodzieży;

5. kształtowanie zachowań i stylu życia sprzyjających zdrowiu.

OKRESY ONTOGENEZY CZOWIEKA

Okres prenatalny (wewnątrzłonowy, śródmaciczny) - trwa 38 - 42 tygodnie życia płodowego (średni czas trwania ciąży wynosi 280 dni). Wyróżnia się w nim 3 fazy: jajową , zarodkową i płodową właściwą.

Okres postnatalny (pozamaciczny) z następującymi podokresami:

1. noworodkowym (pierwsze 28 dni życia),

2. niemowlęcym (1 rok życia),

3. wczesnego dzieciństwa - poniemowlęcy (2-3 lat),

4. przedszkolnym (4-6 lat),

5. szkolnym (7-15 lat),

• faza obojętnopłciowa (7-10 lat),

• faza dojrzewania płciowego (11-15 lat),

6. młodzieńczym (16-20 lat),

7. dojrzałości (20/25-40/50) lat),

8. starzenia się (od 40/50 lat, indywidualnie różnie).

Rozwój biologiczny człowieka

Istotą rozwoju wyższych organizmów żywych jest doskonalenie się organizmu, zmierzające do uzyskania optymalnej samodzielności i przedłużenia istnienia gatunku przez wydanie potomstwa.

Rozwój biologiczny organizmu żywego jest stałym procesem przystosowywania się do warunków życia w środowisku zewnętrznym w związku ze zmianami, którym wraz z upływem czasu ulega jego struktura i właściwości środowiska zewnętrznego.

W rozwoju człowieka wyróżnia się 3 etapy:

1. wzrastania, czyli zwiększania wymiarów i masy ciała,

2. różnicowania - polegającego na morfologicznej specjalizacji narządowej i ukształtowania typowych proporcji ciała,

3. dojrzewania - czyli doskonalenia funkcjonalnego łącznie z międzynarządową integracją w jednolity, pełnosprawny organizm.

Zatem pojęcia rozwoju fizycznego nie należy utożsamiać wyłącznie ze zjawiskiem wzrastania.

Wzrastanie jest wynikiem przewagi procesów anabolicznych nad procesami rozpadu. Nasilenie tych procesów jest bardzo niejednolite w czasie i w zakresie poszczególnych narządów, największe jednak przed urodzeniem.

CZYNNIKI ROZWOJU

Na ostateczne ukształtowanie morfologiczne i funkcjonalne fenotypu osobniczego wywierają wpływ czynniki endogenne i egzogenne.

Czynniki endogenne

• W śród czynników endogennych dominują czynniki genetyczne. Czynniki genetyczne w sposób w zasadzie nieodwracalny decydują o przebiegu rozwoju. Stąd określane bywają jako determinanty rozwoju.

Do najsilniej genetycznie zdeterminowanych cech należy rozwój tkanki kostnej, a wśród cech funkcjonalnych - siła i czas reakcji.

• Oprócz czynników genetycznych w okresie prenatalnym oddziałują właściwości śródmacicznego środowiska matki. Jej metabolizm w sposób istotny rzutuje na metabolizm płodu. Ponadto, nie bez wpływu okazuje się wiek rodziców, głównie matki, oraz kolejność ciąży (tzw. czynniki paragenetyczne), z której rodzi się dziecko. Zarówno starszy wiek matek (powyżej 40 r.ż. W chwili porodu), jak i bardzo młody wiek ( poniżej 20 r.ż.) nie gwarantuje optymalnych warunków dla rozwoju płodu. Udowodniono wpływ starszego wieku matek na częstsze występowanie niektórych wad rozwojowych.

• W grupie oddziaływań endogennych olbrzymią rolę odgrywają hormony. Wywierają wpływ na wiele podstawowych funkcji organizmu, jak wzrastanie, różnicowanie i dojrzewanie narządów, procesy metaboliczne, odpornościowe i adaptacyjne. Warunkują zachowanie homeostazy środowiska wewnętrznego. Mimo nadrzędnej sterującej roli ośrodkowego układu nerwowego hormony zachowują znaczną autonomię. Modulują stężenie wielu substancji chemicznych istotnych dla życia i prawidłowości funkcjonowania organizmu (glikemia, kalcemia, pH krwi itp.).

Czynniki egzogenne

W grupie czynników egzogennych, rozumianych jako zespół czynników ekologicznych, mieszczą się:

1. wpływy biogeograficzne, czyli modyfikatory naturalne (klimat, zasoby wodno-mineralne, skład powietrza, fauna, flora itp.),

2. wpływy społeczno-ekonomiczne i socjalne, czyli modyfikatory kulturowe (poziom wykształcenia i kultury rodziców i wychowawców, kształtujących atmosferę domu rodzinnego lub zakładu nauczania).

Na dynamikę rozwoju najwyraźniej oddziałuje żywienie. Negatywny wpływ wywiera przede wszystkim przewlekłe niedożywienie. Nie tylko ilość tkanki tłuszczowej i rozwój mięśni, lecz także rozrost i dojrzewanie kośćca jest ściśle związane z ilością spożytej energii. Niedobór białka opóźnia także dojrzewanie płciowe. Niekorzystny wpływ niedożywienia w okresie prenatalnym na rozwój OUN zależy od okresu zadziałania bodźca oraz od szybkości podziałów komórkowych i intensywności mielinizacji. W rezultacie może dochodzić do ograniczenia podziałów komórkowych, zmniejszenia masy mózgu i opóźnienia mielinizacji. Wykazano, że 4-miesięczne niedożywienie w dwóch pierwszych trymestrach ciąży doprowadza do trwałego obniżenie ilorazu inteligencji.

Klimat wpływa przede wszystkim na wiele procesów fizjologicznych organizmu. Tempo rozwoju jest najszybsze w klimacie umiarkowanym (ok.18 °C). Tam też spostrzega się dłuższy okres płodności.

Sezonowość rytmu wzrastania i występowania menarche prawdopodobnie nie jest uwarunkowana czynnikami klimatycznymi, lecz wynika ze zmieniającego się sezonowo żywienia, jego rodzaju, charakteru zajęć i warunków bytowania.

Silne nasłonecznienie zwiększa liczbę erytrocytów i stężenie wapnia, zmniejsza stężenie glukozy we krwi. W klimacie gorącym zmniejsza się przemiana materii , zwolnieniu ulegają procesy rozwojowe.

Obniżenie temperatury powoduje zwiększenie stężenia całkowitego białka w organizmie, objętości krwi, ciśnienia rozkurczowego. Podwyższa się pH moczu. Maleje stężenie większości elektrolitów w moczu. Zwiększa się aktywność hormonalna przysadki, nadnerczy i gruczołu tarczowego.

Również specyfika klimatu wysokogórskiego wywiera swój modyfikujący wpływ na wiele procesów organizmu, zwłaszcza w zakresie układu krwiotwórczego, sercowo-naczyniowego i oddechowego (poliglobulia, leukopenia, zwiększenie pojemności życiowej płuc i inne).

FAZY ROZWOJU CZŁOWIEKA

Okres rozwoju śródmacicznego (prenatalny)

Faza jaja płodowego - bruzdkowanie, formowanie się moruli i blastocytów trwa do pierwszych 10 do 14 dni po zapłodnieniu, do chwili zagnieżdżenia się w tkance macicy.

Faza zarodkowa - powstawanie narządów właściwych - od 8 tygodnia po zapłodnieniu do uformowania się łożyska, co zmienia charakter związku między ustrojem matki a płodem. Faza trwa aż do porodu. Za moment graniczny między okresem śródmacicznym a postnatalnym uważa się pobranie powietrza do płuc, któremu towarzyszy pierwszy krzyk dziecka oraz przecięcie pępowiny przerywające kontakt krążenia krwi matki i płodu.

Okres niemowlęcia

• Jest to okres od odpadnięcia pępowiny do przyjęcia pionowej postawy.

• Cechą charakterystyczną jest największy dynamizm wzrostu (27cm).

• Masa ciała ulega podwojeniu. Następuje zrośnięcie ciemiączek bocznych, wykształcenie lordozy szyjnej, rozwój mięśni dogłowowych i szyjnych.

• Stosunek pojemności lewej komory serca do prawej wzrasta w stosunku 2:1. Tętno obniża się średnio do 110 uderzeń/min. Poziom hemoglobiny wynosi średnio 76 mg%. Ciśnienie krwi 80/44 mmHg.

• Pierwsze zęby pojawiają się w wieku 6-7 miesięcy i co 2 miesiące wyrastają następne dwa zęby. Wyrzynanie się zębów mlecznych kończy się w wieku 2 lat (20 sztuk).

• Częstość oddechów wynosi 40-50 / min. a masa płuc 150 g. Krtań dziecka jest wąska, struny głosowe krótkie.

Okres postnatalny

Okres noworodkowy

• 5,6% ciężaru ciała właściwego dorosłej osoby;

• 16% powierzchni skóry;

• 34% wysokości;

• 41% objętości klatki piersiowej;

• 62% wielkości głowy.

Okres noworodkowy to okres pewnego zastoju spowodowanego koniecznością przystosowania się wielu funkcji organizmu do warunków panujących poza ustrojem matki.

Noworodek posiada sprawny układ sercowo-naczyniowy. Serce waży 20 g (u dorosłego osobnika 300 g), HR=180/min., stosunek komory lewej do prawej jak 1:1, średnica płucna jest większa od aorty, RBC=4,45 mln , Hb=85g/l. Po kilku dniach HR spada do 125 uderzeń/min..

Mięśnie stanowią 20-23% masy ciała, przy czym 65% włókien to włókna ST. Proporcje ciała: głowa 25% długości, tułów 50% długości, nóżki 25% lub mniej długości ciała. Obwód głowy ok. 35 cm, a obwód klatki piersiowej 33 cm . Średnia masa ciała dziewczynek = 3,3 kg, chłopców 3,4 kg . W ciągu pierwszych 3-4 dni masa ciała spada wskutek parowania wody, wydalania moczu i stolca. Wyrównanie ubytku masy ciała następuje 5-6 dnia.

Noworodek oddycha z częstością 50-55 razy na minutę, a płuca ważą ok.57 g.

Okres wczesnego (pierwszego) dzieciństwa.

Trwa do 3-4 roku życia. Charakteryzuje się znacznym zmniejszeniem tempa wzrastania i pierwszym pełnieniem dziecka (turgor primus). W przemianach organizmu uwidacznia się rozwój kości, aparatu motorycznego, układu trawiennego.

• Układ nerwowy osiąga pewną stabilizację, rozwijają się ośrodki korowe i mózgowe, wszystkie nerwy czaszkowe mają osłonkę mielinową, chociaż rozrost pochewki mielinowej i włókien osiowych nie jest zakończony. Dziecko osiąga pełną zdolność mówienia.

• Obserwuje się szybki rozrost masy mięśniowej i tłuszczowej. Z końcem 3 roku życia dziecko osiąga 26% masy ciała osobnika dorosłego, 54-57% wysokości i 90% obwodu głowy. Wzrost w tym okresie powodowany jest przez nieznane czynniki, gdyż dopiero od 4 roku życia stwierdza się produkcję endogennego hormonu wzrostu.U 3-letniego dziecka kończyny stanowią 46% wysokości ciała. Występuje pewna stabilizacja krzywizn kręgosłupa. Dziecko posiada pełne uzębienie mleczne.

• Serce 2-3 letniego dziecka ma taką samą budowę jak człowieka dorosłego. Wydolność serca jest proporcjonalna do masy ciała i nie mniejsza niż u osoby dorosłej. Na obciążenie pracą dziecko reaguje przyspieszeniem pracy serca i oddechu.

• Charakteryzuje się pierwszym intensywnym wydłużeniem organizmu. Zmieniają się stosunki odcinków ciała: głowy, tułowia i kończyn. Jeśli w 3 roku życia górna część ciała mierzona od spojenia łonowego wynosi 57,4% całości wzrostu, to w wieku 7 lat stosunek ten wynosi 50,5 : 49,5.

• Obwód czaszki przyrasta rocznie o 0,5 cm natomiast kości twarzy zwiększają się widocznie (żuchwa i szczęka górna).

• W kręgosłupie wykształcają się krzywizny fizjologiczne, które utrwalają się w wieku 6-7 lat.

• Klatka piersiowa przybiera kształt spłaszczony, ale utrwalenie jej kształtu następuje dopiero w wieku 18 lat.

• Okres ten kończy się przyspieszeniem wzrostu tzw. ”skokiem szkolnym”. Charakteryzuje się on dalszym rozwojem kończyn dolnych co daje obraz sylwetki szczupłej.

• Jednocześnie następuje rozrost tułowia w szerz, a szczególnie pasa barkowego, a następnie rozwija się miednica.

• Stopa jest szeroka, niska, średnio wysklepiona, kręgosłup cechuje się pogłębioną kifozą piersiową, lordoza lędźwiowa jest mała, gibkość kręgosłupa niewielka.

• Rozpoczyna się zrastanie szwów czaszki oraz kości miednicznych, kostnienie kości palców i śródręcza, wyrzynanie zębów stałych.

Okres późnego dzieciństwa (dorastanie).

Jest to okres silnego rozwoju aparatu rozrodczego wraz z towarzyszącymi mu dalszymi zmianami w budowie i czynnościach organizmu. Ta faza zwana jest pokwitaniem i dzieli się na okres przedpokwitaniowy i pokwitania rzeczywistego.

Okres przedpokwitaniowy rozpoczyna się około 7-9 roku życia poprzez nasilenie sekrecji hormonów. Przykładem może być tutaj formowanie się u dziewcząt ok. 8 roku życia w pęcherzykach pewnego systemu oksydacyjno-enzymatycznego w wyniku czego pęcherzyki stają się wrażliwe na hormony przysadki (FSH). Jest to zmiana utajona, bowiem same pęcherzyki rozwijają się około 10 roku życia w takim stopniu, że przejawiają wyraźną własną działalność wydzielniczą. U chłopców analogiczne procesy przypadają na około 12 rok życia.

Okres pokwitania rozpoczyna się około 10 roku życia u dziewcząt i 12-13 roku życia u chłopców.

Objawy u chłopców, to powiększenie jąder i ok. 6 miesięcy później rozwój owłosienia i prącia oraz przyspieszenie rozwoju.

Wcześniej występuje wzrost wydzielania estrogenów, co powoduje rozwój gruczołów sutkowych u dziewcząt, a u chłopców obrzęk brodawek piersiowych - ginekomastia.

Kilka miesięcy po pojawieniu się owłosienia łonowego pojawia się owłosienie pachowe, a w 2 lata później następuje początek mutacji oraz rozwój zarostu twarzy u chłopców.

Innym objawem skoku pokwitaniowego jest wzrost wysokości ciała, który u dziewcząt przypada na lata 11-12, a u chłopców na 13-14.

Skok pokwitaniowy występuje na rok przed pojawieniem się menarche u dziewcząt oraz w rok przed pojawieniem się pierwszej polucji u chłopców.

Występowanie pierwszych objawów dojrzewania u dziewcząt przed 8 rokiem życia, a u chłopców przed 9 rokiem życia oraz odpowiednio po 18 i 20 roku życia, uważa się z przejaw zaburzenia dojrzewania płciowego.

Pod koniec okresu pokwitania występuje silny rozwój popędu płciowego, jaki nigdy później nie ma miejsca.

Za skok pokwitaniowy odpowiada głównie hormon wzrostu oraz androgeny nadnerczowe u dziewcząt i testosteron u chłopców. Przyrost wysokości ciała o 22 cm trwa ok. 5 lat. Przyrosty tkanki tłuszczowej są mniejsze w okresie przedpokwitaniowym, aby zdecydowanie zwiększyć się po pierwszej menarche.

Siła mięśniowa narasta najbardziej w wieku 14-16 lat mimo, że rozwój tkanki mięśniowej występuje później.

Następuje wzrost kości długich i barków, a po okresie pokwitania kończyn górnych i bioder a dopiero później rozrasta się tułów . Wskutek tych zmian zaburzeniu ulega statyka ciała, kręgosłup cechuje znaczna lordoza lędźwiowa przy małej kifozie piersiowej i silnym nachyleniu mostka. Układ ten wywoływany jest silnym rozwojem mięśni tylnej ściany tułowia. Gibkość kręgosłupa jest duża, stopa wąska i dobrze wysklepiona, klatka piersiowa spłaszcza się.

Zazwyczaj po 6 miesiącach po pierwszej menarche osiagana jest płodność. Po skoku pokwitaniowym przyrosty ciała zanikają. Następuje zrastanie się nasad kości z trzonami, tzw. kostnienie chrząstkowych tarcz wzrostowych.

Stabilizuje się liczba jąder w komórkach mięśniowych, następuje pełna mielinizacja nerwów ruchowych, wyrzynają się zęby mądrości i wykształca się prawidłowa sylwetka męska i żeńska.

Okres względnej stabilizacji

• Zakończenie dojrzewania płciowego oraz kształtowanie się wymiarów i proporcji szkieletu nie oznacza jeszcze stabilizacji w sensie bezwzględnym. Wkrótce po uzyskaniu wielkości maksymalnej, rozpoczyna się regresja danej cechy. Zaledwie kilka cech ulega zwiększeniu wraz z wiekiem np. ciśnienie tętnicze krwi, elementy chrzęstne (np. ucha). Szczytowe wielkości poszczególnych cech przypadają na różny wiek (od 10 - 65 r.ż.).

• Cechy mniej ważne dla życia w warunkach współczesnej cywilizacji ulegają regresji wcześniej. Przykładem może być poczucie równowagi, którego maksimum przypada na 10 - 12 r.ż. i ten wiek jest początkiem regresji. W późniejszym wieku wykazują regresję cechy mające znaczenie dla rozrodu oraz wychowania potomstwa.

• Regresja jest tym szybsza, im w młodszym wieku osiąga ona szczyt rozwoju. Cechy osiągające maksimum rozwoju w dzieciństwie wykazują tempo regresji sięgające 8% na 10 lat, natomiast uzyskujące maksimum po 40 r.ż., zmniejszają się w tempie ułamka procentu w ciągu 10 lat. Do tych ostatnich należą szerokość ręki, żuchwy, siła mięśni ręki. Wiąże się to z faktem, iż wymienione części ciała są najbardziej używane. Ludność państw wysoko uprzemysłowionych, o sedentarnym trybie życia i małym obciążeniu pracą fizyczną, uzyskują maksymalne pochłanianie tlenu już w okresie pokwitania lub dorastania, a następnie zachodzi regresja tej cechy. U ludności krajów słabo rozwiniętych gospodarczo, obciążonych pracą fizyczną, maksimum pochłaniania tlenu przypada na okres 35-45 lat, a regresja jest wolniejsza.

• W przypadku niektórych cech np. praca serca, pochłanianie tlenu występuje drugi szczyt ich rozwoju - u kobiet około 45 r.ż., u mężczyzn - 50 r.ż.

Za zmiany starcze uważa się zanik zdolności przystosowawczych organizmu do nowych niespotykanych wcześniej sytuacji.

Zmiany starcze są wynikiem zmniejszania się masy tkanek na skutek procesów katabolicznych, upośledzenia funkcjonalnego organizmu związanego z uszkodzeniami wywoływanymi czynnikami środowiskowymi.

Przebieg starzenia zależy m.in. od:

• trybu życia w okresie dojrzałym,

• optymalnej aktywności ruchowej,

• racjonalnego odżywiania,

• liczby stresów.

Średni wiek życia wynosi 75 lat, mężczyźni żyją 3-5 lat krócej.

Okres do 70 lat nazywany jest fazą przedstarczą a okres po 70 roku życia fazą starczą, w której inwolucja prowadzi do stanu zwanego niedołęstwem starczym. Człowiek wymaga wówczas opieki i pielęgnacji.

Przekwitanie kobiet zwane klimakterium trwa około 7 lat, jest procesem złożonym, w trakcie którego narasta wydzielanie gonadotropin wraz z postępującym spadkiem estrogenów, przy czym następuje pewna przewaga androgenów i stąd wiele kobiet w wieku starczym przejawia męskie cechy charakteru.

Dominującym momentem klimakterium jest zanik miesiączki (43-53 lata). Dopiero po tym wieku można mówić o zmianach starczych.

Objawy starości to:

• zwiększenie globulinowych frakcji białek a obniżenie albumin;

• osteoporoza - spadek masy korowej kości u kobiet o 30%, a u mężczyzn o 10%, zmniejszenie wysokości ciała średnio o około 5%;

• masa mięśni spada o 30%, a w miejsce mięśni pojawia się tkanka tłuszczowa lub kolagenowa, zmniejsza się wytrzymałość mięśni;

• ciężar mózgu maleje o 10%, a ogólna inteligencja o połowę;

• zdolność akomodacyjna oka po 50 roku życia jest bliska „zero”;

• liczba włókien nerwowych zmniejsza się o 27%, ale szybkość przewodzenia spada jedynie o 15%;

• przepływ krwi przez nerki zmniejsza się o 60% a zdolność filtracyjna o 50%, po 70 roku życia sprawność nerek jest obniżona;

• o blisko 70% maleje ilość kubków smakowych. PPM maleje o 20%;

• maksymalna wentylacja płuc zmniejsza się o 60%, a zdolność do wysiłku o 30%;

• o ile krew 20-letniego człowieka w ciągu minuty transportuje 4 litry tlenu, to u 75-latka tylko 1,5 litra, co w 60% ogranicza jego zdolność roboczą.

Opisane zmiany inwolucyjne są nieodwracalne.

Około 2 roku życia dziecko opanowuje swobodny chód, zaczyna przenosić przedmioty i pokonuje przeszkody. Około 3 roku życia potrafi wchodzić na przeszkody Najszybsze tempo rozwoju motorycznego obserwuje się pomiędzy 4 a 5 r.ż., a wiek 3-6 lat, to złoty wiek motoryczności.

Okres przedszkolny

Okres starości

---