1. Etyka - jej istota, przedmiot i metoda badań, źródła norm etycznych, etyka a inne nauki o moralności.

Etyka jest nauką filozoficzną. Stawia pytania np. jak ktoś powinien zachować się w danej okoliczności, jakich wyborów powinno się dokonywać a jakich nie wolno, za co jest się odpowiedzialnym i przed kim oraz jakimi kryteriami powinniśmy się kierować w ocenach innych ludzi i w naszym postępowaniu. Co to znaczy nagradzać i karać. Co to jest kara sprawiedliwa i niesprawiedliwa, różnica między karą a sankcją. Kto postępuje dobrze a kto postępuje źle, czy są jakieś. Czy są jakieś normy.

Pytania takie obejmują zarówno dzieci i jednostki dorastające a w szczególności dorosłych. Stawiają oni dzieciom pewne warunki. Jeżeli osoba dorosła nie postępuje tak jak powinna to młody człowiek podważa zalecenia takiego człowieka. Obecnie zauważamy brak autorytetu dzieci wobec rodziców. Stawiamy pytanie o moralny czy etyczny podkład poleceń rodziców i nauczycieli.

Co to są prawdy moralne? Są to reguły, przepisy, zasady, według których ludzie powinni postępować. Pewne z tych zasad ludzie znają z życia rodzinnego inne przekazywane są w szkole. (zinstytucjonalizowane).

Etyka - pochodzi od słowa etos (z greckiego ethos)- oznacza zwyczaj, obyczaj, przywiązanie, coś co nam znane jest z życia lub też stałe miejsce zamieszkania, własne środowisko, czyli takie miejsce gdzie jednostka wie kim jest i jak ma postępować. W takim środowisku jednostka czuje się bezpiecznie bo w nim obowiązują pewne zasady. I w takim miejscu może się rozwijać.

W pewnym okresie (średniowiecze) etos oznaczał sposób postępowania, akceptowalny przez społeczeństwo.

Arystoteles pojęcie etos rozszerzył na dwa znaczenia: zachować określony zwyczaj, charakter człowieka, to coś stałego w człowieku, oznaczało obyczaj jak i jego źródło czyli charakter człowieka. Kim jesteśmy i jacy jesteśmy zależy od charakteru człowieka. Jest on kształtowany szczególnie u młodego człowieka ale także później jest on kształtowany, co jest podstawowym celem człowieka. Chcąc być szczęśliwym należy znać zasady.

Cyceron przetłumaczył pojecie etos jako cnota, dobro moralne czyli arete, cnotliwy to ten kto zna zasady i umie wg nich się zachować. Pojęcie etos ma tez inne znaczenie - uważał, że pochodzi od słowa MOS - moralis, czyli moralność ( pochodzi od ethikos).

Etyka i moralność to jest coś innego. Moralność to praktyczność a etyka to zasady.

Moralność jest odzwierciedleniem zasad etycznych. Etyka tworzy normy.

Etyka to zespół poglądów, zasad dotyczących określonego postępowania ludzi w określonych sytuacjach. Natomiast moralność byłaby praktycznym postępowaniem - zbieżnym albo rozbieżnym z zasadami etycznymi.

Co to jest dobro wspólne - relacja między publicznością a prywatnością.

T. Styczeń - według niego można etykę zdefiniować na cztery sposoby:

1) etyka to zespół zagadnień, które są związane z ustaleniem istoty powinności moralnej

2) etyka to uwarunkowania, determinanty określające treść ( istotę) powinności moralnej ( czyli czym jest).

3) etyka to ostateczne wyjaśnienie, interpretacja faktu, powinności moralnej, działań moralnych

4) etyka jest genezą zła ( upadku moralnego człowieka) oraz określonymi sposobami przezwyciężenia tego zła

W rozumieniu potocznym etyka ma trzy znaczenia:

1) teoria powinności moralnej lub moralnej wartości postępowania ( opis, wyjaśnienie zjawiska, procesu)

2) etyka to teoria norm postępowania, które ( te normy) są faktycznie uznawane w społeczności i często praktykowane

3) etyka to samo przeświadczenia (ocena, wyobraźnia) i praktyka moralna widoczna w danej społeczności albo u niektórych reprezentantów.

W rzeczywistości właściwe znaczenie pojęcia etyka ma , tylko w pierwszym znaczeniu.

W drugim ujęciu etykę ludzie utożsamiają teorią etosu ( reguł postępowania)

W trzecim ujęciu etykę utożsamia się w ogóle z etosem. Stąd te dwa ostatnie określenia są wadliwymi spojrzeniami.

Źródła etyki: sam człowiek - człowiek tworzy normy etyczne i sam się do nich stosuje ( naturalnie), charakter religijny - źródłem jest jakaś rzeczywistość nadprzyrodzona, natomiast człowiek tylko może wytwarzać normy moralne znając normy etyczne

Kant twierdził, że nie należy odrzucać żadnego źródła.

Etykę dzieli się na: etykę ogólną - stawia pytania : co to jest dobro a co to jest zło, gdzie tkwi ich źródło, jakie postępowania ludzi są dobre albo moralnie złe, od czego zależy. Odpowiadając na te pytania formułuje się normy etyczne wg których ludzie powinni postępować. Zasady te są przekazywane w procesie wychowywania i socjalizacji a interpretowane w procesie edukacji, nauczania. Zatem etyka jest teorią moralną opisującą jej istotą i konsekwencją. Natomiast moralność jest życiem ludzi albo dziedziną życia, która jest regulowana wg zasad etycznych. Moralność tworzy lub współtworzy sam. Człowiek znając zasady etyczne. Bez znajomości tych zasad ludzie napotykają na trudności zarówno w tworzeniu norm moralnych jak i w postępowaniu. Znajomość norm jest konieczne. b) etykę szczegółową

2. WYBRANE KIERUNKI I SYSTEMY ETYCZNE - UTYLITARYZM ORAZ TRADYCJA JUDEOCHRZEŚCIJAŃSKA I PERSONALIZM KATOLICKI.

UTYLITARYZM

Utylitaryzm etyczny był bardzo wpływowym kierunkiem w drugiej połowie XVIII i w XIX wieku. Najpełniej tę koncepcję wyrazili Jeremy Bentham oraz John Stuart Mill, formułując zasadę użyteczności.

Zasada użyteczności głosi: postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania największej ilości dobra dla największej grupy ludzi, których dotyczy to postępowanie. Utylitaryzm można zaklasyfikować jako formę konsekwencjalizmu, ponieważ w ocenie moralnej czynów kładzie nacisk na skutki. Działanie jest słuszne, jeżeli przynosi więcej skutków korzystnych niż szkodliwych. Utylitaryzm przyjmuje, że człowiek powinien dążyć do tego, by jego działanie przynosiło korzyści.

Jakiego rodzaju korzyści uważane są za wartościowe dla człowieka? Na to pytanie proponuje się różne odpowiedzi, spośród których warto wymienić następujące.

1. Podstawową wartością ludzką powinna być przyjemność. Jej przeciwieństwem jest cierpienie. Wszystkie ludzkie dążenia, pragnienia i potrzeby można zredukować do przyjemności i cierpienia. Ta propozycja nosi nazwę utylitaryzmu hedonistycznego. Starożytny filozof grecki Epikur jako pierwszy sformułował pogląd, że ludzie powinni dążyć do przyjemności, którą odczuwają jako dobro.

2. Podstawową wartością ludzką powinno być szczęście. Kryterium szczęścia wprowadził do utylitaryzmu Mill, rozumiejąc przez nie przyjemność i brak cierpienia [Mill 1959]. W innych systemach etycznych stan ten jest rozmaicie definiowany. Arystoteles twierdził, że „szczęście jest działaniem duszy w zgodzie z doskonałą cnotą”, Tatarkiewicz zaś, że jest to „trwałe, pełne i uzasadnione zadowolenie z życia” [Arystoteles 1956; Tatarkiewicz 1985]. Obie te definicje rodzą wiele wątpliwości i skłaniają do pytania: co należy robić, by osiągnąć szczęście? Ta propozycja nosi nazwę utylitaryzmu eudajmonistycznego.

3. Podstawowymi wartościami ludzkimi nie są ani przyjemności, ani szczęście, ale wszystko to, co człowiek uważa za wartościowe, np. przyjaźń lub wiedza. Ta propozycja nosi nazwę idealnego utylitaryzmu.

Utylitaryzm etyczny jest koncepcją ważenia dobrych i złych rezultatów danego czynu nie dla osoby, która dokonuje tego czynu, ale dla wszystkich ludzi, których mogą dosięgnąć jego skutki. Istnieje zatem zasadnicza różnica między utylitaryzmem etycznym a analizą użyteczności stosowaną w biznesie, która pod względem skutków jest odniesiona do danej osoby. (np.: firma produkująca broń przeżywa kłopoty finansowe i jej szef postanawia przekupić wysokiego urzędnika państwowego w kraju, który jest uwikłany w konflikt zbrojny, ażeby uzyskać korzystne zamówienie. Utylitaryzm proponuje rozpatrywanie konsekwencji danego działania wobec wszystkich i jest to podejście uniwersalistyczne. Zakłada się, że wszyscy ludzie są równi i że ich dobro jest jednakowo ważne. Utylitaryzm dopuszcza stosowanie sankcji moralnych. Jeśli kupiec jest nieuczciwy, konsumenci mogą bojkotować firmę w celu powstrzymania go od niemoralnych działań. Utylitaryzmowi zarzuca się również, iż w ocenie moralnej bierze pod uwagę jedynie skutki, nie ocenia zaś człowieka i jego motywów.

TRADYCJA JUDEOCHRZEŚCIJAŃSKA I PERSONALIZM KATOLICKI

Tradycja judeochrześcijańska wywarła i w dalszym ciągu wywiera istotny wpływ na kształtowanie się moralności w Europie i w Ameryce. Moralność wywodząca się z tej tradycji obejmuje nie tylko normy i oceny moralne, ale także wzorzec człowieka, celu jego życia oraz cnót i wartości pośredniczących w realizacji celu. Etyczne uzasadnienie moralności judeochrześcijańskiej ma charakter heteronomiczny: odwołuje się do obowiązków człowieka wobec Boga. Oznacza to, że obowiązki człowieka wobec innych ludzi zostały unormowane za pomocą prawa boskiego, które zostało najwcześniej sformułowane w dziesięciu przykazaniach oraz przykazaniu miłości (Boga i) bliźniego. Jest to etyka deontologiczna, bazująca na teologii. Jednakże boskie pochodzenie norm etycznych nie dotyczy wyłącznie przykazań, obejmuje bowiem wszystkich wierzących. Oznacza to, że dobro i zło w działalności człowieka jest zdeterminowane przez Boga i że wiedza o wartości czynów pochodzi od Boga. Podstawowym argumentem w ocenie moralnej czynu jest więc wiara w Boga i w boskie pochodzenie norm moralnych. Moralność judeochrześcijańska zakłada, że obowiązkiem człowieka jest nie tylko stosowanie się do przykazań, lecz także rozwijanie cnót i przykładne życie. W tym obszarze wywiera ona ogromny wpływ na działalność gospodarczą człowieka. Socjologowie moralności i ekonomiści posuwają się do formułowania tez o sprawczej przyczynie moralności judeochrześcijańskiej dla gospodarki rynkowej. Wśród nich najbardziej znana jest teza Maxa Webera o kluczowej roli etyki protestanckiej.

PERSONALIZM KATOLICK opiera się na metafizycznym pojmowaniu osoby ludzkiej jako autonomicznego bytu, obdarzonego wolnością i moralną odpowiedzialnością. W wymiarze etycznym człowiek jest osobą zdolną do dążenia do prawdy i dobra. Określa się to jako godność osoby ludzkiej.

Ponieważ każda osoba ludzka posiada potencjalnie najwyższą wartość, wszystkie osoby są równe i równoważne. Dzięki temu personalizm katolicki przyjmuje, iż godność osoby ludzkiej nakłada obowiązek tworzenia wspólnoty i dążenie do wspólnego dobra. Podstawową zasadą etyki personalistycznej jest więc działanie na rzecz człowieka, oparte na miłości bliźnich. W wymiarze religijnym osoba ludzka jest transcendentna. Oznacza to, że godność osoby ludzkiej zawiera w sobie odniesienie do wartości transcendentnej, do najwyższego Dobra. Przekraczanie (łac. transcendo) samego siebie i świata rzeczy w dążeniu do Absolutu stanowi religijny cel człowieka i uzasadnienie przestrzegania norm moralności chrześcijańskiej.

Z personalizmu katolickiego wynikają dwie właściwości etyki katolickiej.

etyka ta uzasadnia nie tylko obowiązki człowieka, ale również jego uprawnienia jako osoby ludzkiej. Godność osoby ludzkiej wymaga obdarzenia człowieka prawami, które umożliwiają mu działanie na rzecz wspólnego dobra. Wśród deklarowanych przez Narody Zjednoczone praw dużą grupę stanowią regulacje odnoszące się bezpośrednio lub pośrednio do działalności gospodarczej. Są to : prawo do wolności i prawo do własności, stanowiące fundament ładu gospodarczego, oraz prawo do życia i bezpieczeństwa osobistego, które można odnieść do produkcji i produktów, zakaz niewolnictwa i handlu niewolnikami oraz zakaz arbitralnego pozbawiania własności, prawo do pracy, do słusznych i dogodnych warunków pracy, do ochrony przed bezrobociem oraz prawo do słusznego i zadowalającego wynagrodzenia tych, którzy pracują.

etyka personalistyczna jest realistyczna. Realizm tej etyki polega na założeniu, że normy etyczne i wynikające z nich zasady działania opierają się na rzeczywistości. Oznacza to, że człowiek odkrywa normy swoim rozumem oświeconym wiarą. Z tego twierdzenia wynikają dwie inne właściwości etyki personalistyczne. Podtrzymuje ona tradycyjne twierdzenie, iż drogą do moralnego działania jest wiara i ostateczny cel pozaziemski człowieka. Jest więc to etyka deontologiczna. Jednocześnie jednak nie pozostawia poza swymi zainteresowaniami skutków działań ludzkich, oceniając je z punktu widzenia godności osoby ludzkiej.

3 Etyka I. Kanta i jej zastosowanie w gospodarce i biznesie.

Etyka Immanuela Kanta (1724-1804) prezentuje typowo deontologiczny system etyczny [Kant 1984]. Jest to, po pierwsze, etyka autonomiczna, co oznacza, iż uzasadnienia słuszności czynów człowiek powinien poszukiwać w sobie samym. Pod tym względem etyka Kanta różni się od etyki chrześcijańskiej, która zakłada zewnętrzne, boskie pochodzenie norm moralnych. Według Kanta czynnikiem kształtującym działania moralne jest rozum, który jest taki sam u każdego człowieka, zatem wybory racjonalne są wyborami moralnymi. Analizując racje, którymi człowiek się kieruje, wybierając dane działania, można, zdaniem Kanta, odkryć istotę moralności. Po drugie, etyka Kanta jest etyką obowiązku i powinności. Poszukując istoty moralności, Kant odrzuca utylitaryzm, który głosi, iż ocena moralna dotyczy wyłącznie rezultatów ludzkich działań. Twierdzi, że człowiek który spłaca długi czy dotrzymuje zobowiązań z obawy przed konsekwencjami, jest roztropny, a jego działania są ostrożne. Ażeby ocenić działanie pod względem moralnym, należy oceniać intencje ludzi, zatem, zdaniem Kanta, moralne jest działanie, które podejmuje się z obowiązku. Jeżeli kupiec spłaca długi z ostrożności, z obawy przed konsekwencjami, a nie z obowiązku, to w świetle etyki Kanta nie jest to człowiek moralny. Działanie jest moralne, jeżeli człowiek stłumi swoje uczucia i skłonności i postąpi zgodnie z obowiązkiem.

Imperatyw kategoryczny Kanta różni się od norm, które w Dekalogu również zostały sformułowane w formie kategorycznej, ponieważ nie mają one charakteru uniwersalnego, tj. dotyczą konkretnych — a nie wszelkich możliwych — działań. Kant nie poszukiwał wskazówek moralnych, lecz prawa moralnego, które określałoby obowiązki ludzi a priori, niezależnie od rodzaju czynu i jego konsekwencji.

Imperatyw kategoryczny został przez Kanta sformułowany w trzech wersjach, które uwzględniają trzy formalne warunki, ażeby działanie człowieka mogło być ocenione jako moralne. Działanie jest moralne, jeżeli: 1) jest uniwersalne i zgodne z innymi działaniami, 2) respektuje istotę rozumną jako cel wszelkich działań, 3) respektuje autonomię rozumnej istoty.

Pierwszy warunek oznacza, że działania moralne muszą być wewnętrznie spójne, tj. nie mogą sobie wzajemnie zaprzeczać. Ponieważ prawo moralne jest odkrywane przez rozum, który jest uniwersalny, można ustalić, że to, co jest racjonalne, a zatem moralne dla mnie, jest racjonalne i moralne zarazem dla wszystkich ludzi.

Drugi warunek oznacza, że racjonalny człowiek jest świadomy swego człowieczeństwa, a ponieważ jest rozumny, to ma godność i zasługuje na szacunek. Zatem każdy człowiek powinien być traktowany przez innych z poszanowaniem jego godności. Człowiek nie powinien być przez innych ludzi wykorzystywany i traktowany instrumentalnie.

Trzeci warunek oznacza, że prawo moralne nie pochodzi z zewnątrz, lecz jest częścią natury człowieka i stanowi o jego autonomii. Prawo moralne jest więc nie tylko rozpoznane przez człowieka, ale i przezeń przyjęte jako obowiązek. Przyjęcie prawa moralnego oznacza, że człowiek staje się członkiem wspólnoty, na równi z innymi członkami wspólnoty rozumie i akceptuje prawo moralne i postępuje zgodnie z nim. W ten sposób człowiek wybiera racjonalnie „samodeterrninację” swych czynów — może podjąć decyzję, by działać moralnie lub niemoralnie. Jeżeli człowiek wybiera postępowanie moralne, to wybiera samodoskonalenie. Postępuje zatem zgodnie z godnością natury ludzkiej. Racjonalne wybory, które umożliwiają samodoskonalenie, ze względu na swój uniwersalizm powinny być powszechnie akceptowane.

Ostatecznie Kant sformułował trzystopniowy test oceny moralnej:

1. Sprawdź, czy norma moralna w wersji uniwersalnej jest wewnętrznie zgodna, tj. czy powszechnie stosowana, nie powoduje swojego zaprzeczenia.

2. Sprawdź, czy normy moralne nie dopuszczają do instrumentalnego traktowania ludzi.

3. Sprawdź, czy norma moralna może zostać zaakceptowana przez wszystkich członków społeczności.

W praktyce istnieją dwie podstawowe trudności zastosowania tego testu: jedna trudność wynika z uniwersalności reguł moralnych Kanta, druga zaś z niezgodności obowiązków moralnych.

Etykę Kanta określa się jako etykę formalną, ponieważ test moralności działań polega na stwierdzeniu, czy dany czyn jest zgodny z prawem moralnym, opartym na najwyższej zasadzie moralności (imperatyw Kanta). Działanie moralne jest działaniem zgodnym z obowiązkami. Rygoryzm etyki Kanta przejawiał się w abstrahowaniu czynów od skutków. Kant twierdził na przykład, że należy bezwarunkowo mówić prawdę - nawet wtedy, gdy zabójca z bronią w ręku pyta, jaką drogą uciekała jego ofiara. Koncepcja obowiązków [Ross] prima facie łagodzi rygoryzm etyki Kanta, ale nadal stawia nas przed problemem, jakie obowiązki należy uznać w danej sytuacji za nadrzędne? Na to pytanie próbuje współcześnie odpowiedzi etyka materialna, która twierdzi, że kryterium oceny moralnej działań jest realizacja konkretnych wartości. Kantowski obowiązek jest uważany za zbyt ogólny, utylitarystyczne wartości za niegodne człowieka.

4: Zasady etyki odpowiedzialności

Przedstawicielem etyki odpowiedzialności był wybitny polski filozof Roman Ingarden. Twierdził on że wartości takie jak sprawiedliwość, wolność miłosierdzie czy ofiarność istnieją jako ideały moralne, które są konkretyzowane w poszczególnych sytuacjach. Wybór , którego człowiek dokonuje w konkretnej sytuacji nadaje czynowi obiektywną wartość: pozytywną lub negatywną. Człowiek jest zatem sprawcą określonej wartości i staje się za nią odpowiedzialny.

Istnieją cztery sytuacje odpowiedzialności: ponoszenie odpowiedzialności, podejmowanie odpowiedzialności, pociąganie do odpowiedzialności, odpowiedzialne działanie.

Są to różne sytuacje. Na przykład można ponosić odpowiedzialność nie podejmując jej i nie będąc pociągniętym do odpowiedzialności. Jeżeli jednak działamy odpowiedzialnie to zarówno bierzemy jak i ponosimy odpowiedzialność. Ponoszenie odpowiedzialności jest stanem faktycznym pasywnie znoszonym przez sprawcę. Podejmowanie odpowiedzialności jest stanem gotowości do wzięcia odpowiedzialności. Odpowiedzialne działanie jest aktywnością człowieka świadomego wartości skutków swego działania. Pociąganie do odpowiedzialności ma swoje źródło poza sprawcą czynu. W sensie normatywnym jeżeli ponosimy za coś odpowiedzialność, to powinniśmy również brać odpowiedzialność i być pociągani do odpowiedzialności. Odpowiedzialne działanie jest aktywnością człowieka świadomego wartości skutków swego działania. Pociąganie do odpowiedzialności ma swoje źródło poza sprawcą czynu. W sensie normatywnym jeżeli ponosimy za coś odpowiedzialność to powinniśmy również brać odpowiedzialność i być pociągani do odpowiedzialności.

Przedmiot odpowiedzialności czyli czyn (związany przyczynowo) wywołany przez człowieka musi być nośnikiem pozytywnych lub negatywnych wartości w odniesieniu do samego działania do jego wyniku i do sprawcy. Do rozpoznania wartości czynu służy zdaniem Ingardena sumienie. Sumienie jest to zdolność do rozpoznawania wartości moralnej czynów człowieka oraz sieć wartości uczuć i dyspozycji do określonych czynów. Inaczej mówiąc, jest to świadomość moralna lub zmysł moralny. Sumienie jako kryterium ocen moralnych funkcjonuje w systemach etycznych odwołujących się do uczuć, instynktu lub intuicji jako właściwości natury ludzkiej do dokonywania ocen moralnych. Sumienie odgrywa bardzo ważną rolę w etyce chrześcijańskiej. Człowiek ponoszący odpowiedzialność dokonuje wyboru zgodnie ze swoim sumieniem lub niezgodnie z nim. Na gruncie etyki człowiek ponosi odpowiedzialność w postaci moralnej nagrody lub działania zgodnie z sumieniem lub w postaci poczucia winy, wyrzutów sumienia lub wstydu jeżeli postępuje niezgodnie z sumieniem. Odpowiedzialność za działanie i za wartość jego wyniku wymaga spełnienia pewnych warunków: człowiek musi być w momencie wyboru i działania świadomy, zdolny do zanalizowania sytuacji i do działania wyposażony w niezbędną wiedzę i wolny do wyboru i działania. Jeżeli te warunki nie występują to sprawca nie ponosi odpowiedzialności. Czasami warunki te są spełnione częściowo i odpowiednio do tego zmniejszona jest moralna odpowiedzialność. Są to następujące sytuacje: wykluczenie lub ograniczenie możliwości działania, brak lub niedostatek niezbędnej wiedzy, brak lub niedostatek niezbędnej wolności.

Wykluczenie możliwości działania oznacza że: akcja w danej dziedzinie jest niemożliwa, dana osoba nie ma odpowiednich zdolności lub umiejętności, okoliczności czynu są poza kontrolą danej osoby.

W każdym z tych przypadków nie powstaje odpowiedzialność moralna. Są to jednak sytuacje wyjątkowe takie jak potracenie dziecka przez prowadzącego samochód jeżeli nieoczekiwanie wbiegło ono na jezdnię.

Odpowiedzialność moralną można ponosić jeżeli człowiek jest wolny od przymusów zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych. Zewnętrzne przymusy takie jak użycie siły fizycznej zagrożenie życia lub zdrowia danej osoby i jej bliskich lub innego rodzaju presje mogą uniemożliwić podjęcie swobodnej decyzji oraz działanie. Rodzaj i stopień zewnętrznego przymusu musi być dokładnie zważony i zbadany ażeby usprawiedliwić brak odpowiedzialności lub ją ograniczyć.

6. INSTYTUCJE  A  REGULACJA  KONFLIKTÓW  W  DZIAŁALNOŚCI  GOSPODARCZEJ

Instytucje regulujące wybory i działania gospodarcze oraz konflikty : ZWYCZAJ, MORALNOŚĆ I PRAWO są  empirycznymi /zmysłowymi/  tworami normatywnymi ,powstającymi w procesie historycznym w wyniku woli społeczności i dla jej korzyści. Zatem zwyczaj, moralność i prawo były pierwotnie różnymi określeniami na zbiór zasad, reguł  czy norm  określających, jakie są powinności ludzi żyjących w pewnej wspólnocie. Instytucje  można również  charakteryzować ze względu na ich umocowanie,  które ułatwi członkom społeczności stosowanie się do norm, reguł i wzorców w niej uznawanych. Porównując zwyczaj, moralność i prawo, można powiedzieć, że zwyczaje regulują zachowania / nawyki, naśladownictwo, tradycje/. Ludzie zachowujący się  „tradycyjne” nie angażują rozumu ani uczuć, nie dokonują  świadomych wyborów lecz stosują się do panujących zwyczajów. Zwyczaje i prawo mogą się  uzupełniać.  Zwyczaje mogą być źródłem prawa a prawo może odnosić się do panujących zwyczajów. Moralność jako instytucja normująca zachowania ludzi ze względu na sankcję  określa jak ludzie powinni postępować ze względu na wartości cenne dla danej społeczności. PRZYKŁAD jeżeli w gospodarce rynkowej ceniony jest ład, to moralność wyznacza normy, których przestrzeganie przyczynia się do ładu rynkowego. Człowiek podporządkowuje się  przestrzeganiu zwyczajów, praw i norm moralnych  ze względu na ewentualne sankcje i nagrody. Możliwe jest również przystosowanie się do obowiązujących norm, reguł czy zwyczajów wraz z rezygnacją  z własnych poglądów. Moralność jako instytucję warto odróżnić od moralności stanowiącej wynik świadomego wyboru, akceptowanej przez daną społeczność nie z pobudek zgodności lub odmienności, lecz ze względu na wartości moralne. W tym znaczeniu moralność określa, jak ludzie powinni dokonywać wyborów. Jest to wyraz świadomej postawy wobec problemu postawionego przez Arystotelesa : Porównując te dwa ujęcia moralności można stwierdzić, że moralność ma wymiar pozytywny i negatywny. Wymiar negatywny jest zbiorem norm wyrażających w różnej formie ograniczenia wyborów . Pokazuje czego nie należy wybierać i czego nie należy czynić. Prawo tkwi korzeniami w zwyczajach, moralności  lub w pewnych systemach etycznych, które kształtują  moralność pozytywną. W państwach demokratycznych prawo wyraża poglądy moralne większości. Czasami prawo wyraża   konkretny system etyczny np. religijny. Prawo reguluje takie obszary ludzkiej aktywności, które są możliwe do przewidzenia i nadają  się do uregulowania. Prawo stanowi, co jest dozwolone (legalne), a co nie jest dozwolone w życiu społecznym. Prawo jest represyjne ; odwołuje się  do kar .  Postępowanie człowieka  zgodnie z przepisami  prawa może  być wywołane strachem przed poniesieniem kary. KONFLIKT (łac. conflictus - zderzenie). W ujęciu szerokim konflikt jest sprzeczność, rywalizacja, konkurencja, napięcie, agresja, wrogość, walka. W ujęciu wąskim akcentuje się wybrane aspekty konfliktów wąskich: rozróżnia się konflikt od rywalizacji i konkurencji, od sprzeczności i od napięcia psychicznego i społecznego. W KONFLIKCIE WYSTĘPUJĄ: Zwalczające się  strony, Cel (czyli zniszczenie przeciwnika), Przedmiot sporu, Działanie (walka),   Korzyść. Gdy nie istnieje przedmiot konfliktu to jest to konflikt iluzoryczny. Gdy istnieje tylko jedna strona to jest to konflikt wewnętrzny. Instytucja to organizacja społeczna, która stwarza dla osób z nią związanych rodzaj odrębnego świata, rządzącego się własnymi prawami i odseparowanym od reszty mniej lub bardziej szczelnymi barierami. Większość instytucji oprócz stosowania zbioru zakazów i regulaminów, ściśle określających każdy aspekt życia, separuje związane z nimi osoby poprzez np. jednolity strój, wspólną kulturę lub silne zależności finansowe.

5. Wybory gospodarcze i ich ograniczenia a minimum instytucjonalnej koordynacji gospodarczej.

Biznes tak jak i inne rodzaje działalności, polega na dokonywaniu wyborów przez wolnych ludzi. Wyborów dokonujemy kierując się własnym interesem mając na względzie własne kryteria wyboru. Mogą to być kryteria uczuciowe, zmysłowe lub rozumowe. Kryteria te wyrażają cele, do których dążymy, a zatem wybór uruchamia działanie polegające na dobraniu takich środków, ażeby jako przyczyny wywołały skutek, który mamy zamiar osiągnąć. Pogląd zwany determinizmem, głosi, że wszystko co ludzie robią, jest powodowane przez czynniki, nad którymi nie mają oni żadnej kontroli. Największymi zwolennikami tegoż poglądu są przedstawiciele psychologii behawioralnej, którzy uważają, że człowiek zachowuje się w określony sposób w wyniku indywidualnego programu genetycznego, w wyniku instynktu lub przeżyć z wczesnego dzieciństwa. Reasumując: wolność wyboru nie istnieje, gdyż każdy człowiek ma już zapisaną swoją przyszłość.

Wybory są dokonywane we wszystkich dziedzinach ludzkiej działalności, także w gospodarce. Ekonomia zakłada, że ludzie prowadzący działalność gospodarczą są wolni od dokonywania wyborów, dążą do realizacji własnych interesów, działają w ramach prawdopodobieństwa zdarzeń. Te właściwości wyborów gospodarczych tworzą modelowy wizerunek człowieka gospodarującego, który powszechnie ocenia się jako egoistyczny. Jednakże rzeczywistości gospodarczej opartej na rynku powstawały środki zabezpieczające przed egoizmem, choć akceptujące interesy własne. Środki te służyły do ustalania ram umożliwiających rozwiązywanie konfliktów gospodarczych drogą negocjacji, współpracy i kompromisu, służących do uzgadniania interesów.

Teoremat ekonomii dobrobytu przyjmuje założenie o interesach własnych poszczególnych osób, nieco zawężając ich interpretację. Konsumenci dążą wyłącznie do maksymalizacji korzyści z konsumpcji towarów, zaś przedsiębiorcy do maksymalizacji zysku. Każdy podmiot ma swą funkcję celu, którą należy maksymalizować.

Oprócz założenia o dążeniu osób gospodarujących do realizacji własnych interesów model doskonałej konkurencji przyjmuje także inne, o istnieniu instytucjonalnych ram ograniczających postawy egoistyczne. Zadaniem tych instytucji jest regulowanie konfliktowych interesów własnych bądź koordynowanie działalności poszczególnych osób. Stanowią one normy nakazujące lub zakazujące określonych czynów i ustalają wzorce postaw oraz działań. W modelu doskonałej konkurencji występują dwie instytucje: instytucja własności prywatnej oraz instytucja rynku.

Minimalnym warunkiem działalności w gospodarce rynkowej jest instytucjonalne zapewnienie możliwości ekspresji interesów własnych. Problem ten został postawiony przez A. Smitha, który w koncepcji niewidzialnej ręki rynku zawarł hipotezę o istnieniu obszaru wolności gospodarczej oraz reguł umożliwiających koordynację sprzecznych interesów własnych. Według koncepcji ekonomistów takich jak: John Locke czy Adam Smith, człowiek odnajduje drogę do najwyższych wartości wtedy, gdy jest wolny. Wolność jest niezbędna ludziom, aby nie zdegradować ich natury i jej nie zaprzeczać.

Wolność ekonomiczna może być interpretowana jako wolność negatywna, wolność od przymusów oraz wolność pozytywna- wolność do określonych działań. Ład rynkowy opiera się na wolności negatywnej, jednakże jej interpretacja zależy od pojęcia przymusu. Istnieją różne interpretacje przymusu. Pojęcie to można interpretować jako groźbę zastosowania sankcji wobec tego, kto nie podporządkował się cudzej woli, przymus też można rozumieć jako sytuację zewnętrzną wobec człowieka, stworzoną przez innych ludzi, pozbawiającą go możliwości wyboru. Koncepcja wolności pozytywnej jest kontrowersyjna. Wolność pozytywna polega na spontanicznej aktywności całej zintegrowanej osobowości. Koncepcja ta ma być różna od wolności negatywnej i powinna zawierać kryteria wyborów uzasadniające aktywność człowieka. Warto jednak odróżnić wolność pozytywną od wolności negatywnej w działalności gospodarczej, ażeby pokazać obszary wyborów i ich możliwe ukierunkowania. Wolność pozytywna w działalności gospodarczej jest to wolność do posiadania własności prywatnej, ponabywania i sprzedawania dóbr, czy do sprzedawania własnej pracy. Tak rozumiana wolność musi być chroniona przed przymusem stwarzanym przez innych ludzi. Dlatego też normy nakazujące szacunek dla własności są uznawane za czynnik konstytuujący ład rynkowy. Własnością strzegącą ładu rynkowego jest sprawiedliwość. W przeciwieństwie do wolności, która jest regulowana w różnym stopniu, sprawiedliwość nie jest stopniowalna, dany czyn może być oceniony jako sprawiedliwy lub niesprawiedliwy. Rozróżnia się sprawiedliwość rozdzielczą sprawiedliwość wyrównawczą.

Sprawiedliwość rozdzielcza polega na konserwatywnym podziale dóbr lub nakładaniu ciężarów w kręgu pewnych osób wedle określonej zasady.

Dla ładu rynkowego istotna jest sprawiedliwość wyrównawcza, która polega na odpowiedniej zapłacie za określone dobro lub odpłacie za zło.

Uczestnictwo w rynku jest grą, do której przystępuje się z różnymi szansami, ale nikomu nie zabrania się do niej przystąpić i wszystkich obowiązują jednakowe zasady. Uczestnictwo w rynku nie może polegać na przeszkadzaniu w dostępie do transakcji, gdy wówczas szanse jednych rosną kosztem szans innych uczestników rynku.

Wolność, własność, sprawiedliwość i równość szans składają się na minimum instytucjonalnej koordynacji gospodarczej, są niezbędne do realizacji prawa człowieka do swobodnego działania dla własnych interesów.

7. ETYKA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ - POZIOMY ROZWOJU MORALNEGO I O NATURZE OCEN MORALNYCH, ISTOTA PLURALIZMU MORALNEGO

1. Poziomy rozwoju moralnego

Każdy człowiek przechodzi te same stopnie w tym samym porządku, chociaż niektórzy mogą pozostać na pewnym stopniu rozwoju moralnego i nigdy nie przejść do następnego. Przejście pomiędzy tymi stopniami jest uzależnione w pewnej mierze do wieku, chociaż nie jest prostą jego funkcją. Według teorii profesora Uniwersytetu w Chicago Kohlberga wyróżniamy sześć stopni rozwoju moralnego ujętych w trzech poziomach.

Poziom pierwszy - poziom prekonwencjonalny, wyodrębniamy dwa stopnie

Stopień pierwszy, stopień „posłuszeństwa i kary”, jedynym kryterium słuszności dla osoby na tym stopniu moralnego rozwoju jest posłuszeństwo wobec autorytetu, wobec tych osób, które mają władzę karania. Motywacją czynienia tego, co słuszne, jest unikanie kary.

Stopień drugi, stopień „indywidualizmu i wzajemności”, celem jest uzyskanie największego dobra w wyniku indywidualnej decyzji.

Poziom drugi - poziom konwencjonalny, moralność spełnia konwencjonalną rolę konformizmu

Stopień trzeci, stopień konformizmu międzyludzkiego. Słuszność moralna na tym stopniu jest zdeterminowana przez oczekiwania innych ludzi wobec danego człowieka. Dostosowuje się on do norm wyuczonych w domu, szkole, czy kościele.

Stopień czwarty, stopień „systemu społecznego”. Moralność na tym stopniu rozwoju jest postrzegana jako sposób odgrywania określonej roli w systemie społecznym. Ludzie rozumieją, że być dobrym obywatelem oznacza żyć w zgodzie z rolą, którą mają w społeczeństwie.

Poziom trzeci - poziom postkonwencjonalny, poziom autonomii, poziom zasad. Jest to poziom zasad moralnych dobrowolnie akceptowanych przez człowieka nie dlatego, że społeczeństwo ustala ich słuszność, ale ponieważ człowiek wie, co oznacza słuszność moralna i z czego ona wynika.

Stopień piąty, stopień społecznego kontraktu. Pojawia się refleksja moralna i rosnąca niezależność od konkretnych reguł i obowiązków nakładanych przez społeczeństwo. Ceni się wysoko wartości tj. życie, wolność.

Stopień szósty, stopień uniwersalnych zasad etycznych. Decyzje moralne nie wynikają z tego co jest najlepsze dla wszystkich, wynikają z zasad które są dobrowolnie wybrane przez człowieka, ale powinny stać się wyborem każdego człowieka z osobna. Ludzie są zatem traktowani jako cel sam w sobie, normy moralne są akceptowane jako własne.

2. Poglądy o naturze ocen moralnych

Ocen moralnych i opartych na nich wyborów dokonuje się w różny sposób np. umowa handlowa. Natura ocen dla każdej ze stron jest inna. Oceny te mają wspólną własność: kryterium doba, słuszności i moralności. Ocena moralna zależy od oceniającego podmiotu, jest to tzw. subiektywizm etyczny - własności moralne czynu mają naturę osobistą. Wartości moralne są zależne do danej osoby, która nie jest tożsama z osobą formułującą osąd moralny, bo to co jest dobre, słuszne lub moralne dla danej osoby, nie musi być takie dla osoby oceniającej. Może zaistnieć taka sytuacja, że wartości moralne są uzależnione od uczuć, od potrzeb. Czasem ludzie reprezentują pogląd, że nie jest możliwe stwierdzenie, czy dany czyn jest dobry lub zły, wtedy mamy do czynienia z relatywizmem etycznym. Stwierdza on względny charakter wartości moralnych, ich zmienność i zależność od osoby oceniającej, lub względny charakter norm moralnych, zmienność ich treści w zależności od różnych czynników.

Pluralizm moralny

W każdej społeczności działają ludzie o zróżnicowanym poziomie moralnym i odmiennych poglądach na temat moralności. Społeczeństwo jest zatem pluralistyczne pod względem moralny. Pluralizm moralny przybiera cztery formy:

1. Radykalny pluralizm - poglądy ludzi na temat słuszności i niesłuszności czynów nie dają się pogodzić. Ażeby mogło istnieć społeczeństwo, grupa musi akceptować pewne fundamentalne wartości. Wspólnoty mogą istnieć, ponieważ zgadzają się co do elementarnych norm moralnych.

2. Pluralizm uzasadnień - isnieje społeczna zgoda co do zasadniczych norm moralnych, natomiast normy te są różnie uzasadniane.

3. Pluralizm czynów - wynikający z różnych okoliczności czy z różnic w percepcji tych okoliczności, albo z różnic w ocenie wartości. Nawet jeżeli istnieje zgoda co do podstawowych norm, w konkretnych sytuacjach mogą występować różnice w refleksji etycznej.

4. Pluralizm samorealizacji - ludzie mają wolność wyboru wartości i stylów życia

Dokonywanie wyborów moralnych przez człowieka gospodarującego jest faktem. Znajomość kierunków i systemów etycznych oraz umiejętność ich zastosowania w konkretnych sytuacjach gospodarczych sprzyja kształtowaniu poziomu moralnego ludzi działających w gospodarce.

8. ETYKA GOSPODARCZA JAKO DZIAŁ ETYKI - ZAŁOŻENIA I ZNACZENIE

Etyka jest dyscypliną naukową, której przedmiotem jest moralność. Etykę dzieli się na: opisową (deskryptywną) - wyjaśnia zjawiska moralności, opisuje jej systemy i historię. Metody: analiza moralności psychologiczna, socjologiczna Lu historyczna; normatywną - konstruowanie i uzasadnianie systemów moralnych. Etyka ta jest refleksją nad wartościami, normami i wzorcami. Poszukuje ona podstawowych zasad, które pozwalają wyprowadzić sposoby oceny i normy szczegółowe. metaetykę - logiczna analiza języka etyki oraz metodologia. Określa pojęcia tj. dobro i słuszność, analizuje oceny i normy moralne, poszukuje ich naukowego potwierdzenia. Zajmuje się znalezieniem odpowiedzi na pytanie czy można wyprowadzić powinności moralne ze stanu faktycznego, np. Czy ochrona życia ludzkiego wynika z faktu, że ludzie chcą żyć a nie umierać?

Istnieje również etyka specjalna - jej przedmiotem są specyficzne sfery zjawisk moralnych lub szczególne problemy.

Ze względu na specyficzne obszary wyróżnia się np. etykę medyczną, inżynierską (zawodową), gospodarczą.

ETYKA GOSPODARCZA - może być opisową, normatywną i metaetyką odniesioną do trzech poziomów działań gospodarczych:

1. makropoziom - przedmiotem jest system gospodarki rynkowej;

2. poziom firm - zjawiska powstające w wyniku relacji firm z otoczeniem;

3. poziom osoby - przedmiotem są działania uczestników rynku.

Można wyodrębnić problemy etyczne:

1. konsumentów - koncentrują się wokół napięcia między pragnieniem szczęścia lub realizacją wartości witalnych, a obowiązkami wobec siebie i innych członków społeczności. Zadaniem etyki jest refleksja nad konsumpcją w aspekcie motywów, pragnień i celów;

2. pracowników - etyka zgłębia kwestie rozwiązywania konfliktów na gruncie uprawnień ludzi wykonujących prace najemną;

3. właścicieli - zajmuje się rozwiązywaniem problemów moralnych związanych z własnością pasywną, a także analizuje dylematy właściciela aktywnego (przedsiębiorcy). W przyp. właściciela pasywnego problemem jest zakres jego odpowiedzialności za wykorzystanie przez inne osoby jego kapitału oraz usprawiedliwienie swojej pasywności. Właściciel przedsiębiorca podejmuje ważne decyzje. W zależności od typu działalności rodzą się różnego typu problemy;

4. urzędników publicznych i polityków - decydują o wykorzystaniu środków publicznych, współkształtują instytucje, regulują prawo. Ich działalność w szczególności powinna być poddana wnikliwej refleksji etycznej.

5. FIRMY - etyka firmy to skrót myślowy, oznacza nie upodmiotowienie firmy w refleksji etycznej, a refleksje nad problemami osoby gospodarującej w ramach firmy. Firmy podejmują decyzje w ramach ograniczeń stworzonych przez instytucje konstytuujące system gospodarki. Refleksja nad instytucjami służy do ujawnienia możliwości wyborów osób gospodarujących i skutków ich działań, a także moralnej ocenie instytucji (rozważania etyczne nad instytucja stanowią domenę filozofii i etyki społecznej).

6. biznesu - refleksja wokół osób odgrywających rolę przedsiębiorców w firmach. Etyka biznesu może pomóc w rozwiązywaniu problemów moralnych, pokazuje aspekty, które są zwykle ignorowane. Obejmuje ona pięć obszarów:

- zastosowanie ogólnych sposobów ocen i zasad etycznych w poszczególnych sytuacjach w biznesie;

- obszar metaetyczny - bada się na przykład czy firma może być podmiotem odpowiedzialności moralnej; na czym polega wolność gospodarcza?

- analiza przesłanek biznesu (przesłanek moralnych, jak i aspektów moralnych innych przesłanek);

- rozwiązuje się problemy makroekonomiczne np. zobowiązania bogatych krajów wobec biednych, problemy firm ponadnarodowych;

- opis wartościowych działań jednostek lub firm.

11.Moralna i społeczna odpowiedzialność w biznesie i firmy:

1-moralna odpowiedzialność w biznesie:

Badając aspekt moralny działań gospodarczych wyodrębniamy następujące sytuacje:

a. odpowiedzialność agenta:

Agent to osoba, która zgadza się działać na korzyść i pod kontrolą innej osoby, zwanej pryncypałem. Między nimi powstaje tzw. stosunek agencyjny. W nim agent może wybierać i realizować działania, których pozytywnych skutków oczekuje pryncypał. (np. pacjent jako pryncypał oczekuje od lekarza aby on go wyleczył) Agenci mogą wybrać działania, których skutków oczekuje od nich pryncypał jednak rezultat nie zależy wyłącznie od wybranych i przedsięwziętych działań lecz także od czynników losowych występuje też ryzyko.

Stosunek agencyjny jest regulowany przez obowiązki agenta i pryncypała.

Obowiązki agenta: lojalne wykonywanie zleconych zadań, posłuszeństwo wobec pryncypała (jego zaleceń)

Pryncypał zobowiązany jest do : wyrównania wartości usług wykonywanych przez agenta, opłacenia kosztów poniesionych przez agenta

Pojawia się tu problem odpowiedzialności agenta wobec pryncypała :odpowiedzialność wynikająca z norm prawnych regulujących zawieranie umów jak i odpowiedzialność moralna czyli agent musi dołożyć wszelkich starań aby uzyskać oczekiwane przez pryncypała skutki.

Nasuwają się pytania czy agent jest moralnie odpowiedzialny za skutki wynikające z ryzyka podjętych działań lub czy jest odpowiedzialny za niewykonanie tego czego oczekiwał pryncypał. Takie problemy powstają w związku z dwiema następującymi cechami stosunku agencyjnego: pryncypał nie może bezpośrednio obserwować działań agenta (właściciel zepsutego samochodu- mechanik), pryncypał nie wie jakie działanie agenta jest skuteczne w zleconej agentowi sprawie(właściciel kapitału nie posiada wiedzy na temat budowy optymalnego portfela zleca to agentowi)

Postępowanie moralne agenta wobec pryncypała jest bardzo ważne i działa na korzyść agenta. Staje się on wiarygodny, budzi zaufanie.

b. odpowiedzialność firmy:

Ustalenie sprawców działań firmy jest trudne i im firma jest większa staje się to coraz trudniejsze. W małej firmie , którą kieruje właściciel każdy zna swoją rolę więc podjęcie odpowiedzialności i przyjęcie odpowiedzialności moralnej nie sprawia trudności. W spółce gdzie jest więcej wspólników wszyscy dzielą się obowiązkami za które indywidualnie ponoszą odpowiedzialność . Warunkiem powstania takiej spółki jest zaufanie, uregulowana prawnie współodpowiedzialność ekonomiczna. Natomiast w dużej firmie jest to bardziej skomplikowane. Herbert Simon twierdzi, że firmy i inne organizacje nie mają odpowiedzialności moralnej. Firmy powinny działać w granicach prawa , a odpowiedzialność moralna dotyczy poszczególnych ludzi działających w ramach stosunku agencyjnego.

Odpowiedzialność moralną niezależnie od przyjętych obowiązków, ponoszą zawsze konkretni ludzie, którzy mają poczucie, że spowodowali dany czyn lub się do niego przyczynili.

Gdy odrzucimy sytuacje uniemożliwiające dokonanie wyboru moralnego tj. przymus i obowiązek posłuszeństwa(np. w wojsku) to można stwierdzić , że w firmie istnieją możliwości dokonywania wyborów moralnych. Mogą być one bardzo trudne (inżynier wie o szkodliwości procesu technologicznego dla pracowników, lecz boi się tego ujawnić bo straci pracę).Powstaje tu zjawisko podwójnej moralności: działając w firmie ludzie dokonują innych wyborów niż w życiu osobistym.

2-społeczna odpowiedzialność firmy:

Można ją rozpatrzyć w zakresie podmiotowym mając na myśli osoby, wobec której firma przyjmuje odpowiedzialność oraz w zakresie przedmiotowym odpowiedzialności mając na uwadze czyny za które firma przyjmuje odpowiedzialność.

Społeczna odpowiedzialność firm jest to odpowiedzialność za skutki działań wobec osób trzecich. Friedman uważa, że gdy firmy przyjmą odpowiedzialność za obniżenie stopy inflacji, dostosowując się do odpowiednich regulacji płacowych to może w efekcie rozwinąć się szara strefa gospodarki, nastąpi spadek dochodów budżetowych powodujący pogłębianie się deficytu budżetowego . Uważa on że firmy powinny przyjmować tylko odpowiedzialność za zyski. Z argumentacji Friedmana wynika, że społeczną odpowiedzialność firm rozumie on jako odpowiedzialność moralną w szerokim znaczeniu, którą ponoszą poszczególne osoby podejmujące w firmie decyzje gospodarcze. Firmy są zależne od oceny moralnej ich czynów przez osoby , których może dotyczyć bezpośrednio lub pośrednio działalność firmy i które traktują swoje uprawnienia jako zobowiązania moralne firm.(dostawcy, odbiorcy, inwestorzy, wierzyciele, konkurenci, pracownicy, emeryci, udziałowcy) To oni dokonują oceny działań firm i na jej podstawie tworzą popyt na określone działania, wytyczając zakres społecznej odpowiedzialności firm. Społeczne zapotrzebowania na określone działania firm nie muszą mieć uzasadnienia moralnego lecz mogą wyrażać pogląd większości. (większość pracowników chce mieć coraz większe płace, większość nabywców nabywać towary coraz tańsze itp.) fakt , ze społeczeństwo formułuje swoje roszczenia wobec firm nie oznacza to, że są to roszczenia uzasadnione pod względem moralnym oraz wykonalne. Oznacza to jedynie ze firmy są pod kontrolą społeczną. Podsumowując można stwierdzić , że nie ma podstaw do twierdzenia, że firmy mają lub nie mają społecznej odpowiedzialności. Jeśli jest to żądane od nich to firmy powinny to przyjąć.

12: Kodeksy etyczne firmy i rozwiązywanie jej problemów moralnych.

Kodeksy firmy. Kodeksy firm stanowią zwykle mieszkankę zasad technicznych, rozsądkowych, a także reguł moralnych. Czasami formułują ( w postaci ogólnej) podstawowe dążenia przedsiębiorstwa, jego misję oraz relacje z otoczeniem, czasami zawierają bardzo szczegółowe instrukcje i standardy zachowań dla pracowników

Kodeksy firmy określają również zakres odpowiedzialności , przede wszystkim menedżerów oraz rady nadzorczej, wynikającej z przyjętych przez firmę zobowiązań społecznych. Zobowiązania te polegają na zazwyczaj na promocji dobra , korzyści, dobrobytu i praw ludzkich lub na zakazaniu praktyk i działań uważanych za zagrażające wymienionym wartościom.

Należy zwrócić uwagę iż-choć kodeksy deklarują ideę wolnego rynku i zasady fair play

w konkurencji, to jednak w działaniach wobec konkurentów nie wymienia się na ogół chęci przekazywania im informacji. Brak w kodeksach deklaracji o informowaniu konkurentów można odczytać w ten sposób, że firmy w istocie nie cenią wolnej konkurencji, a deklarują ją pod wpływem opinii społecznej. Kodeksy nie wyjaśniają dlaczego należy realizować zawarte w nich cele, normy, i reguły postępowania.

Powody dla których firmy formułują kodeksy to dążenie do skutecznego działania na rynku i uważają, że prezentowanie kodeksów opinii publicznej może poprawić ich skuteczność

Jeżeli kodeksy są stosowane powszechnie, dobrowolnie i świadomie to w istocie nie są potrzebne. Osoby o wysokim poziomie moralnym mogą z łatwością osiągnąć wyższe standardy niż te, o których mówią kodeksy. Kodeksy będą również stosowane przez osoby, dla których omijanie norm może być niekorzystne. Jednak jeśli kodeksy są dobrowolne, to łatwo mogą być pomijane, nawet jeśli są deklarowane. Ich skuteczność może spaść nawet do zera. Jeżeli kodeksy są przymusowe , to przymus jest wynaturzeniem moralności. Przymuszenie do moralności (bez zgody i bez uzasadnienia) oznacza, że pewna osoba lub grupa ogranicza wolność wyboru innych osób. Kodeksy firm nie różnią się wówczas od prawa i nie można ich uważać za kodeksy etyczne, choć firmy często tak nazywają swoje kodeksy.

Rozwiązywanie problemów moralnych w firmie.

Przyjmowanie przez firmę odpowiedzialności społecznej oznacza powstanie zobowiązania moralnego. Ponieważ firma jako organizacja nie może być podmiotem zobowiązania moralnego, powstaje problem zbudowania takiej struktury zobowiązań i odpowiedzialności, która miałaby dwie cechy:

Przyczyniałoby się do rozszerzenia poczucia współodpowiedzialności pracowników firmy,

Orientacja przedsiębiorstwa na społeczne zobowiązania może polegać na przyjęciu odpowiedzialności przez menedżerów firmy, bez obarczania ją wszystkich pracowników. Menedżerowie przy dokonywaniu wyborów stosują rachunek utylitarystyczny, przyjmując ograniczoną wersję zasad użyteczności: tyle korzyści dla tylu osób, ile wyznacza kodeks firmy oraz presja społeczeństwa.

Umożliwiałoby wspólne rozwiązywanie dylematów moralnych

Warunkami zastosowania komunikacji dyskursywnej do rozwiązywania problemów związanych ze społeczną odpowiedzialnością firmy są: symetria informacyjna, i dojrzałość moralna pracowników. Warunki ściśle ze sobą wiążą. Firmy które przyjmują na siebie społeczną odpowiedzialność, starają się sformalizować zachowania pracowników za pomocą tzw. standardów moralnych i stworzyć system rozwiązywania problemów moralnych.

Standardy moralne szczegółowo określają jak należy się zachować w danej sytuacji, niekiedy również uzasadniając, dlaczego należy zachować się w taki właśnie sposób. Ze względu na możliwość pojawienia się problemów moralnych w nietypowych sytuacjach-firmy mogą tworzyć instytucje służące do rozwiązywania tych problemów.

Standardy zachowań stanowią substytut samodzielnej refleksji moralnej i uwalniają od myślenia i samodzielnego dokonywania wyborów. Doraźnie to może być użyteczne dla menedżerów którzy dzięki standardom unikają stosowania komunikacji strategicznej. Jest to też użyteczne dla pracowników, którzy mają jasno określone zakresy odpowiedzialności.

Ważne jest aby: Standardy moralne były współtworzone przez pracowników, Odpowiedzialność za przestrzeganie standardów była” dialogowa”, Istniała możliwość doskonalenia standardów i dostosowania ich do nowych sytuacji

13. Konflikty moralne w biznesie - ich istota, odpowiedzialność społeczna a lojalność wobec firmy. Istotę konfliktu moralnego stanowi konieczność podjęcia decyzji w sytuacji, która może być różnie oceniona w zależności od tego jakie kryteria moralne bierzemy pod uwagę. Przyczynami konfliktów moralnych mogą być: sprzeczności w systemie etycznym, np. związane z uniwersalizacja norm moralnych, sprzeczności między wartościami istotnymi dla człowieka a wartościami cenionymi przez grupę, społeczność, itp. , trudności wyważenia i uporządkowania wartości w system hierarchiczny , sprzeczności miedzy postulatami moralnymi dotyczącymi różnych funkcji, pełnionych przez człowieka jednocześnie, np. członka rodziny, pracownika firmy i obywatela. Lojalność jest pojęciem wieloznacznym i o różnej wartości moralnej. Po pierwsze: lojalność oznacza wierność obowiązkom wynikającym z przynależności do grupy oraz posłuszeństwo wobec jej reguł. W tym znaczeniu mówi się o lojalności pracownika wobec firmy, mając na względzie wypełnianie obowiązków pracowniczych, poleceń zwierzchników, a także dbałość o podstawowe interesy firmy. Po drugie: lojalność oznacza działanie, które nie jest nacechowane dwuznacznym stosunkiem do drugiej osoby, przejawiające się w jednolitej postawie i czynach wobec danej osoby, bez względu na to, czy działanie odbywa się przy niej czy pod jej nieobecność. W tym znaczeniu nielojalny jest pracownik, który wobec kolegi czy przełożonego wypowiada się inaczej niż za jego plecami. W ocenie moralnej tak pojmowanej lojalności nie jest istotne co się mówi i czyni w różnych sytuacjach, lecz że mówi się i czyni różnie w różnych sytuacjach odnoszących się do tej samej osoby. Jeżeli zatem pracownik wobec przełożonego akceptuje działania firmy, krytykuje je zaś wobec osób trzecich, to będzie uznany za nielojalnego - niezależnie od tego, w której ze swoich ról działał słusznie. Konflikt moralny między lojalnością wobec firmy a poczuciem odpowiedzialności za jej działania powstaje najczęściej, jeżeli pracownik musi podjąć decyzję złożenia doniesienia o znanych mu działaniach firmy, które powodują negatywne efekty zewnętrzne. Pracownik podejmuje zatem decyzję, czy dokonać czynu zwanego donosicielstwem, który to czyn dość powszechnie jest oceniany negatywnie. Istnieje wiele różnych przyczyn negatywnej oceny donosicielstwa i mimo, że istnieją również przykłady uznania donosicielstwa za czyn słuszny to są one nieliczne i uznawane za takowe tylko w wyjątkowych sytuacjach. Konflikt moralny pracownika stojącego przed decyzją, czy złożyć doniesienie, rozgrywa się zatem jednocześnie na dwóch płaszczyznach: konfliktu między lojalnością wobec firmy a odpowiedzialnością wobec społeczeństwa oraz różnych moralnych ocen donosicielstwa. Jak zatem postąpić w omawianej sytuacji? Utylitarysta odpowie na to pytanie: zastosuj zasadę użyteczności, zaś deontolog: pamiętaj o uniwersalnych prawdach i godności osoby ludzkiej.

14. Obowiązki informacji a tajemnice firmowe.

Do zakresu obowiązków firmy, wynikających z przyjętej odpowiedzialności, należy informowanie interesariuszy (zainteresowanych). Podlegają one dwóm zasadom moralnym:

1.Każda osoba ma prawo do informacji potrzebnych do zawarcia uczciwej transakcji. Dotyczy ona praw klientów , z którymi firma zawiera transakcje. Zawieranie transakcji powinno się opierać na normach moralnych budujących zaufanie i służących przezwyciężaniu asymetrii informacyjnej. Osoba, z którą firma zawiera transakcje, nie powinna być traktowana jako środek do celu w żadnym przypadku, zatem obowiązek informowania klienta ma charakter uniwersalny - druga wersja imperatywu Kanta. Przyjmując, iż obowiązkiem firmy jest: nie szkodzić, to niewątpliwie uniwersalny jest obowiązek informowania klienta o wszelkich zagrożeniach dla jego zdrowia i życia, oraz szkodach finansowych, które mogą wystąpić w związku z nabyciem i użyciem produktu. Im więcej dodatkowych informacji otrzyma klient, tym większe będzie jego zaufanie do danej firmy - pod warunkiem, że informacje będą prawdziwe. Informacja należy się wszystkim potencjalnym kontrahentom w takiej formie, aby przeciętny pod względem percepcji i możliwości przetwarzania informacji klient mógł z niej skorzystać przed podjęciem decyzji o zawarciu transakcji. Dylemat moralny powstaje w wyniku sprzeczności między obowiązkiem firmy wobec klientów, a obowiązkami wobec innych interesariuszy, przede wszystkim wobec właścicieli

Pojawia się problem, jakie informacje mogą być ujawnione klientowi, a jakie stanowią tajemnicę firmy. Tajemnicę firmy stanowi cała wiedza gromadzona i wykorzystywana wyłącznie do własnych celów. Jest to wiedza, do której firma ma prawo własności. Informacją jest każde zdanie oznajmiające, posiadające wartość logiczną, a zatem będące prawdziwe lub fałszywe. Informacje oznajmiają prawdę, jeżeli ich treść jest zgodna z rzeczywistością. Wiedza stanowi strukturalizowany zasób informacji, które są logicznie powiązane i odnoszą się do danej dziedziny rzeczywistości. W konflikcie moralnym między obowiązkiem informowania klienta a ochroną zdolności konkurencyjnych firmy może wziąć górę strzeżenie tajemnic firmy, co prowadzi do asymetrii informacyjnej. W aspekcie moralnym asymetria informacyjna może powstać w wyniku kłamstwa, zatajenia lub głoszenia tzw. Półprawdy. Kłamstwem jest podawanie fałszywych informacji z intencją wprowadzenia w błąd odbiorcy informacji. Zatajenie to przemilczanie pewnych informacji wobec kogoś, kto jest uprawniony do ich uzyskania. Zatajenie pewnych informacji nie oznacza, że te informacje, które zostały podane, są fałszywe. Mogą one być prawdziwe, ale dla oceny moralnej będzie istotne nie to co się mówi, ale to, o czym się  nie mówi. Innym przykładem zatajenia jest podawanie prawdziwych informacji, np. ”produkt badany dermatologicznie”,  bez prezentacji wyników owych testów.

2. podobnie jak w przypadku informacji dla klienta, istnieje konflikt moralny przy informowaniu wszystkich osób, których działania firmy dotyczą bezpośrednio i w sposób istotny. Konflikt powstaje, jeżeli informacje te wymagają upublicznienia, co może naruszyć tajemnice firmy. Prawo obecnych i przyszłych udziałowców do informacji wymaga uzgodnienia i kompromisowego rozstrzygnięcia, do jakich informacji mają oni prawo. Innego rodzaju konflikt powstaje w związku z faktem, iż niektóre informacje firm mogą mieć charakter poufny, ponieważ dotyczą klientów. Firmy te usprawiedliwiają zatajenie informacji interesem klientów. Podsumowując temat konfliktów moralnych związanych z odpowiedzialnością społeczną firmy, można stwierdzić, że im firma, jej menadżerowie i pracownicy są bardziej czuli na odpowiedzialność firmy wobec interesariuszy, tym więcej mają konfliktów moralnych.

15. Etyczny aspekt konkurencji ekonomicznej - uczciwość na rynku konkurencyjnym.

Konkurencją nazywa się działanie co najmniej dwóch osób, z których każda dąży do uzyskania tego samego dobra, które jest niepodzielne. Zatem uzyskanie tego dobra przez jedną osobę wyklucza uzyskanie go przez „rywala”. W konkurencji gospodarczej mamy do czynienia z konfliktem interesów różnych uczestników rynku po stronie popytu lub podaży.

Przedmiotem konkurencji między firmami są wszystkie dobra rzadkie oraz możliwości ich zakupu i sprzedaży. W konkurencji o dobra rzadkie firmy stają się przeciwnikami, bowiem ich interesy są antagonistyczne. Konkurencja gospodarcza może przybierać formą walki lub gry.

Walką nazywa się różne działania, które mogą polegać na:

1. starciu się przeciwników, odczuwających do siebie wrogość, nienawiść oraz pogardę i pragnących zniszczenia przeciwnika,

2. starciu się przeciwników, świadomych antagonizmu, lecz nie odczuwających wrogości, przeszkadzających sobie wzajemnie, aby uzyskać dane dobro [Kotarbiński 1955].

Pierwszy rodzaj walki konkurencyjnej zdarza się rzadko, gdyż jest zdecydowanie potępiany jako naruszający elementarne normy moralne. Nie tylko w gospodarce, ale i w innych obszarach życia człowieka walka jest na ogół uregulowana, i to przez samych przeciwników.

W szerokim znaczeniu strony konkurujące szkodzą sobie zawsze, gdyż przegrany nie uzyskuje dobra, o które zabiegał. W walce konkurencyjnej chodzi o stwarzanie przeszkód dla rywali, utrudniających im lub uniemożliwiających osiągnięcie celu.

Przeszkadzanie konkurentom może przybierać różnorodne formy. Jedna z nich polega na blokowaniu wejścia na rynek, np. obniżanie cen do poziomu eliminującego konkurentów, fałszowanie informacji, szpiegostwo gospodarcze, przejmowanie pracowników i tzw. Wrogie przejmowania konkurentów. Te formy przeszkadzania konkurentom nie są akceptowane ze względu na to, że służą do osłabienia lub wyeliminowania konkurencji i zmiany jej na sytuację monopolu, a zatem zagrażają wolności gospodarczej. Druga grupa przeszkód polega na nieuczciwych sposobach rywalizowania.

Konkurencję, która ma formę wali, polegającej na blokowaniu wejścia na rynek, ale w stopniu nieznacznym, nie stwarzającym groźby powstania sytuacji monopolistycznej, określa się jako workable competition. Nazwę tę można przetłumaczyć jako realna, rzeczywista konkurencja. Jest to konkurencja, w której nieznaczne szkody rywali oraz pozostałych uczestników rynku uznaje się za regułę walki. Zaakceptowanie tej formy walki konkurencyjnej w konkretnej sytuacji oznacza wybór mniejszego zła.

Taka ocena walki konkurencyjnej nie jest możliwa na gruncie systemu deontologicznego, gdyż prowadzi do uznania za uniwersalne prawa firm do blokowania wejścia na rynek w stopniu nieznacznym, niezależnie od intencji. Deontologiczne podejście do konkurencji polega na formułowaniu reguł konkurencji, czyli na traktowaniu jej jako gry. Gra jest formą rywalizacji o jakieś rzadkie dobro, która przebiega według pewnych reguł. Reguły gry mogą stanowić podstawę podziału tych gier, według których:

1. przeszkadzanie przeciwnikowi w określony sposób jest dozwolone,

2. nie przeszkadza się przeciwnikowi.

Jeżeli rywalizacja przebiega zgodnie z ustalonymi regułami, to określamy ją jako konkurencję uczciwą. Uczciwość polega wtedy na działaniu zgodnym z uznanymi normami. W istocie zatem uczciwość charakteryzuje się przez negację [Tatarkiewicz 1989]: konkurencja jest nieuczciwa, jeżeli wykracza poza przyjęte normy. Zatem uczestnicy rynku muszą zgodzić się co do tego, jakie mają być reguły konkurencji.

Konkurencja ekonomiczna podlega ocenie w dwóch aspektach: po pierwsze z punktu widzenia wolności gospodarczej i podnoszenia szans na uczestnictwo w konkurencji, po drugie zaś z punktu widzenia sposobów konkurowania, które są regulowane w danym czasie przez normy moralne, dobre obyczaje i prawo. Stwierdzenie, czy sposoby konkurowania są uczciwe, czy też nieuczciwe, powinno być poprzedzone ustaleniem reguł obowiązujących uczestników rynku oraz ich uzasadnieniem. Pełna enumeracja (wyliczenie, wyszczególnienie) tych reguł jest niemożliwa, ponieważ nie da się przewidzieć, jakie zjawiska będą wymagały uregulowania w dynamicznie rozwijającej się konkurencji. Warto jednak zwrócić uwagę, iż wśród podmiotów gospodarczych istnieje większe zapotrzebowanie na reguły niż na sposoby uzasadniania, pozwalające na ocenę moralną nowych lub nietypowych sposobów rywalizacji. Ogólne twierdzenie, iż konkurencja jest niezbędna do powstania ładu gospodarczego i do dynamizowania procesów gospodarczych, jest słabym uzasadnieniem dążenia do uregulowania sposobów rozwiązywania silnych konfliktów między konkurentami.

16. Etyka w działalności banków. Moralność banków, odpowiedzialność powiernicza ,rynek papierów wartościowych.

Działalność finansowa, a w szczególności pożyczanie pieniędzy w zamian za procent, była przedmiotem ocen moralnych od niepamiętnych czasów, i to na ogół ocen niepozytywnych. W biblijnej Księdze powtórzonego prawa nakazuje się darowanie długów co siedem lat. Podobnie Solon nakazywał anulować większość długów i zabraniał wielu rodzaju pożyczek. Pożyczania w zamian za procent zabrania islam. Arystoteles uważał, że pobieranie procentu nie jest naturalne i usprawiedliwione. Jego krytyczny stosunek do kredytu wywierał znaczący wpływ filozofów przez wiele wieków. Widoczne jest to zwłaszcza u Alberta Wielkiego, Tomasza z Akwinu, Mikołaja Oresmusa i przedstawicieli szkoły franciszkańskiej. Dopiero pod koniec  osiemnastego wieku Jeremy Bentham przeprowadził konsekwencjalistyczne uzasadnienie kredytu w swojej „Obronie lichwy”. Współczesne rynki finansowe są  tak zorganizowane, że udzielanie kredytu i obrót innymi instrumentami finansowymi odbywa się przez pośredników między posiadaczami wolnego kapitału i innych walorów finansowych a osobami zgłaszającymi na nie zapotrzebowanie. Funkcje pośredników pełnią przede wszystkim banki i giełdy papierów wartościowych. Są to firmy dążące do osiągania własnych korzyści z pośrednictwa w obrocie finansowym. Tak jak inne firmy, konkurują między sobą o klientów dążeniu do powiększania zysku. W związku z tym powstają podobne problemy moralne jak w firmach produkujących dobra materialne: odpowiedzialność wobec „stejkholderów”, uczciwej konkurencji i marketingu itd. Z charakteru działalności finansowej wynikają jednak pewne problemy specyficzne, inne w działalności banków , inne w wyniku działalności giełd.  

Banki- odpowiedzialność powiernicza

Depozytariusze lokujący w banku swoje środki są zainteresowani ich bezpieczeństwem. Traktują  bank jako powiernika swoich środków finansowych. Powiernictwo oznacza przekazanie majątku i interesów osobie zaufanej na czas określony lub do odwołania. Banki zobowiązują się zatem wykonywać obowiązki powiernicze wobec depozytariuszy, którzy im zaufali. Wywiązywanie się z tych obowiązków polega przede wszystkim na transformacji ryzyka związanego z udzielaniem kredytów w taki sposób, aby zagwarantować pewność depozytów. Wykorzystywanie zgromadzonych lokat przebiega zatem na ryzyko banku. Powiernictwo obejmuje również  zobowiązanie do zachowania tajemnicy  bankowej. Z tego elementu powiernictwa banki chętnie się wywiązują, ponieważ jest to zgodnie z ich interesami. Powołują się przy  tym często na prawo do prywatności. Argument  deontologiczny słabo jednak tłumaczy absolutny nakaz zachowania tajemnicy bankowej. Istnieją sytuacje usprawiedliwione dobrem publicznym, w których ujawnienie stanu interesów  klienta jest konieczne. Zatem argument deontologiczny stanowi jedynie, że tajemnica bankowa jest moralnie dopuszczalna, nie zaś - że jest obowiązkiem moralnym. Istnieją obowiązki „prima facie”, wynikające z zaufania opinii publicznej do sektora bankowego, które nakazują ujawnianie seretów bankowych dotyczących rachunków klientów. Tajemnica bankowa nie może być przykrywką dla działalności przestępczej i niemoralnej. Pranie brudnych pieniędzy jest to konwersja lub transfer mienia w celu zatajenia lub ukrycia nielegalnego źródła tego mienia. Źródłem brudnych pieniędzy są czyny przestępcze, takie jak handel narkotykami, bronią, przedmiotami kradzionymi, organami ludzkimi, a także szantaż, korupcja, stręczycielstwo itp. Około 80% brudnych pieniędzy powstaje w handlu narkotykami. Pranie brudnych pieniędzy polega na oddzieleniu nielegalnych dochodów od źródła i włączeniu ich do legalnego obiegu. W system prania brudnych pieniędzy mogą być wciągnięte nie tylko banki, ale i firmy ubezpieczeniowe, fundusze powiernicze i giełda.

Rynek papierów wartościowych

Giełdy papierów wartościowych są formą organizującą transakcje według określonych zasad. Już to, że transakcje odbywają się według pierwszych reguł, zawiera w sobie pierwiastek porządkujący rynek papierów wartościowych. Istnienie reguł jednakowo obowiązujących i przestrzeganych jest uważane niekiedy za wystarczający warunek ładu rynkowego.

Ze względu na przedmiot transakcji rynki papierów wartościowych różnią się znacznie od pozostałych luką informacyjną między nabywcami a sprzedawcami. Papiery wartościowe, przede wszystkim akcje, są towarami tajemniczymi. Wiedza nabywców i sprzedawców o rynku akcji i o akcjach jest często niepełna i zróżnicowana, a także informacje są ukryte lub trudno dostępne. W związku z tym John M.Keynes twierdził, że rynek akcji działa jak kasyno. Choć jest to rynek funkcjonujący według określonych zasad- w kasynie pewne zasady też obowiązują- to nie mają one racjonalnych podstaw; czy zaś uczestnicy uzyskają korzyści z wymiany, zależy od szczęścia. Ekonomista twierdzi, że rynek akcji służy do alokacji rzadkich zasobów finansowych. Alokacja ta może być mniej lub bardziej efektywna w zależności od informacji pozostających w zasięgu uczestników rynku i odzwierciedlanych w cenach akcji. Rynek jest w pełni efektywny, jeżeli wszelkie informacje o rynku, o akcjach i o spółkach publicznych są ogólnie dostępne i natychmiast przetwarzane na decyzje o zakupie lub sprzedaży, które odbijają się na cenach akcji

17. Problem ładu na rynku gospodarczym - klasyczne koncepcje ładu rynkowego.

Stosowanie kryterium moralności w odniesieniu do działalności gospodarczej człowieka opiera się na założeniu, że jest możliwa wspólna forma ładu moralnego i porządku publicznego. Skutki działania ludzi gospodarujących, które podlegają samoograniczeniu lub są ograniczane pod wpływem ocen zewnętrznych, dopasowują się, tworząc ład rynkowy. Jest to hipoteza intuicyjna, która towarzyszy rozważaniom nad wyborami gospodarczymi od początków ekonomii. Klasyczne koncepcje ładu rynkowego opierają się na przypuszczeniu indywidualizmu metodologicznego: ich twórcy wychodzą od znajomości motywów i zachowań uczestników rynku i twierdzą, że niezależnie od jednostkowych działań na rynku panuje porządek, który jest niezamierzonym skutkiem tych działań.

Takiego zdania był Bernard Mandeville. Uważał, że człowiek jest egoistą i nie postępuje zgodnie z zasadami moralnymi a jednak nie zasługuje na ocenę negatywną, ponieważ jego wady pobudzają działalność gospodarczą i tworzą systemu równoważących się transakcji. Mandeville wierzył w to, ze właśnie na wadach można budować dobry i skuteczny system ekonomiczny. Człowiek według Adam Smitha nie jest jednowymiarowym egoistą Mandeville'a, kieruje się różnymi uczuciami i instynktami (również miłością, bezinteresownością), jednak dominuje motywacja związana z jednostkowym przetrwaniem. W optymalnym przydzieleniu zasobów do poszczególnych dziedzin wytwarzania występuje „niewidzialna ręka rynku”, która jest metaforą użytą przez Adama Smitha w jego książce „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (1776). Smith uważał, że rynek jest mechanizmem samoregulującym ceny, ilości dóbr i usług oraz dochody, mechanizmem scalającym społeczeństwo, a zarazem własnym strażnikiem. Motorem działania jednostek jest interes własny, regulatorem sprzecznych interesów zaś konkurencja - poprzez wzajemne oddziaływanie te egoistyczne motywy przekształcają się w harmonię interesów całego społeczeństwa, a działania poszczególnych jednostek, wynikają z ich egoistycznych chęci zaspokojenia własnych potrzeb w istocie przyczyniają się również do realizowania potrzeb społecznych. Poprzez niewidzialną rękę rynku Smith stara się wykazać, że mechanizm rynkowy jest zdolny do samodzielnej regulacji procesu zaspokajania potrzeb społecznych i tym samym odrzuca konieczność interwencjonizmu i protekcjonizmu państwowego, jako warunków realizacji interesu publicznego.

Innym ekonomistą klasycznym, zajmującym się podobnie jak Smith, filozofią moralną był Mill. Był on zdecydowanym zwolennikiem utylitaryzmu. Przede wszystkim Mill twierdził, iż podstawą funkcjonowania gospodarki jest zasada laissez-faire, oparta na prawie człowieka do swobody działania. Jego najważniejszym dokonaniem było dostrzeżenie zagrożeń dla demokracji ze strony jej samej. W porównaniu z koncepcją ładu rynkowego Smitha, który przyjmował, iż osoby gospodarujące dążą do realizacji własnych interesów, Mill uzależniał kształtowanie się ładu rynkowego od słusznego wyrażania przez ludzi długofalowych interesów rozważanych w kontekście rachunku utylitarystycznego.

Klasyczne koncepcje ładu rynkowego stały się podstawą modelu doskonałej konkurencji, zbudowanego przez Leona Walrasa i rozwijanego przez Alfreda Marshalla. Model ten przedstawia rynki, które dostarczają doskonałej informacji o cenach. W oparciu o tą informację człowiek swobodnie podejmuje decyzje o przeznaczeniu zasobów, które do niego należą. Model ten nie wyznacza żadnych ograniczeń wolności ekonomicznej, oprócz ograniczenia zasobowego i popytowego.

18-Kotaleksja Hayeka i kontr-aktualny ład Buchanana

Kotalaksja -ład wytworzony przez grę sił rynkowych, dzięki ludzkiej aktywności, która stosuje się do reguł prawa własności, szkód i kontraktu. Nie podlega indywidualnej skali dążeń, lecz istnieje dzięki indywidualnym wysiłkom i przedsiębiorczości. Ład katalektyczny powstaje w procesie konkurencji, scharakteryzowanej przez Hayeka następująco: Konkurencja rynkowa jest grą , współzawodnictwem według reguł, w którym wygrana jest wynikiem zręczności, a więc umiejętności i przypadki,

-W konkurencji może wziąć udział każdy, kto posiada odpowiednią informację o źródłach popytu i podaży określonych dóbr.

-Uczestnicy konkurencji działają na własne ryzyko i odpowiedzialność, nie będąc pewni sukcesu.

-Uczestniczenie w grze katalektycznej motywowane jest zyskiem, dzięki któremu mogą być odkodowane informacje rynkowe( system cen: konkurencja jest procesem odkrywania informacji przez tych którzy już uczestniczą w grze, oraz tych ,którzy potencjalnie mogliby w niej uczestniczyć.)

-Informacje cenowe są skąpe, nie daje pewnej i pełnej wiedzy o podaży i popycie ( odkrywanie ich i wykorzystywanie w procesie decyzyjnym nie gwarantuje sukcesu wszystkim uczestnikom konkurencji. Tak rozumiana konkurencja staje się źródłem ładu rynkowego, pojmowanego przez Hayeka bardzo szeroko:

-jako ład przejawiający się w koordynacji działań poszczególnych uczestników niedoskonałych rynków, z których każdy dysponuje cząstką informacji. Producenci wytwarzają dobra służące do zaspokajania nieznanych im potrzeb nabywców. Hayek nie wprowadza żadnych założeń o naturze moralnej człowieka gospodarującego. Uważa, że kierowanie się zyskiem jest konieczne w procesie konkurencji, aby odkryć znaczenie informacji rynkowych. Jest nu obojętne czy człowiek gospodarujący jest egoistą, jednostką amoralną, na plan pierwszy wysuwa skłonność człowieka do rywalizacji i dążenia do osiągnięcia sukcesu. Kosmos rynkowy Hayeka nie składa się jak u Smita z ludzi prowadzących działalność gospodarczą w wyspecjalizowanych dziedzinach, ale z graczy gospodarczych którzy są gotowi odnieść sukces w każdej dziedzinie gospodarki. Wprowadza założenie o mobilności pracy, które wraz z założeniem o mobilności innych czynników produkcji stanowi ważną przesłankę modelu doskonałej konkurencji.

-jako ład pojawiający się w osiąganiu możliwie największego produktu globalnego. Jest to realne dzięki optymalnej alokacji zasobów do tych dziedzin, w których występuje relatywnie największa rzadkość dóbr. Alokacja ta jest motywowana dążeniem producentów do osiągnięcia wyników produkcyjnych najmniejszym kosztem. Ta konstatacja jest powtórzeniem twierdzenia teorii dobrobytu ogólnego.

-jest to ład gry katalektycznej przebiegającej według reguł porządkujących zachowania uczestników rynku.

Kontraktualny ład Buchanana

Buchanana można uznać za zwolennika umiarkowanej koncepcji umowy społecznej. Przyjmuje on tezę 17-wiecznych filozofów, uważa jednak ,że to ci Hayek nazywa regułami słusznego postępowania, a on sam strukturą instytucjonalną , nie jest efektem procesu selektywnej ewolucji. Odróżnia on reguły zachowań , które są pierwotne względem rozumu i stanowią trwałe ograniczenie działalności ludzi gospodarujących, od struktur instytucjonalnych umożliwiających działalność gospodarczą, spełniających reguły słusznego postępowania. Powstałe w toku ewolucji kulturowej reguły słusznego postępowania stanowią ramy ograniczające indywidualne zachowania na rynku, ale również w konstruowaniu instytucji. Wynika to z tego , że w społeczeństwie pojawiają się różne punkty widzenia na to, co jest (dla nich) wartościami, i dlatego powstają różne pojęcia efektywności. Dopuszcza on niejednorodność natury ludzkiej i możliwość ingerencji niezależnego od warunków rozumu w kształtowaniu pojęcia efektywności w drodze dobrowolnego porozumienia.

Przyjmuje on ,że ład rynkowy powstaje w wyniku spontanicznego procesu ewolucyjnego, który dotyczy również rozumu. W toku tego procesu wyłaniają się ramy ograniczające egoistyczne postępowanie ludzi na rynku w zakresie niedostępnym do koordynacji działań jednostkowych. Ramy te nie są normami wytworzonymi przez rozum, lecz maja charakter reguł. Uważa że polityk nie różni się naturą od człowieka gospodarującego, który realizuje swoje interesy, działając na zlecenia społeczności w zakresie wyznaczonym przez kontrakt społeczny.

Odmienność koncepcji ładu społecznego Hayeka i Buchanana, ujawniająca się w sferze ingerencji w proces spontanicznego ładu, nie jest taka wielka.

19. koncepcja dobra wspólnego a ryzyka gospodarczego

Wielu ekonomistów, filozofów i zwykłych uczestników życia gospodarczego twierdzi, że wszelkie działania ludzkie mogą być oceniane w kategoriach moralnych. Każda zbiorowość działa w oparciu o wspólne wartości, uporządkowane hierarchicznie; akceptuje te wartości, które budują porządek społeczny. Gospodarowanie jest relacją pomiędzy osobami, a nie tylko relacją pomiędzy człowiekiem a rzeczą. Podejmując decyzje dotyczące produkcji, wymiany, konsumpcji ludzie oddziałują na siebie nawzajem, a efekty ich decyzji mają znaczenie dla wszystkich osób uczestniczących w tych procesach. Przedsiębiorca, który planuje założenie firmy, zastanawia się, kto będzie jego klientem. Stara się rozpoznać jego potrzeby, by je zaspokoić i osiągnąć zysk. Wytwarza dobra i usługi, oferując na rynku to, czego nie potrafią zaproponować konkurenci. Organizuje pracę zespołową, dobiera współpracowników, wyznacza zadania pracownikom. Musi dbać o jakość produktów, ponieważ będą one służyły innym i zaspokajały ich ważne potrzeby. Powinien również dbać o relacje z dostawcami i instytucjami finansowymi, wykazywać rzetelność w działaniu i nie zawieść zaufania, okazywanego mu przez pozostałych uczestników życia gospodarczego. Każda osoba gospodarując, współdziała z innymi ludźmi. Musi więc dbać nie tylko o przestrzeganie przepisów prawnych, ale i norm etycznych, obowiązujących w danej społeczności. Normy etyczne charakteryzują się tym, że są respektowane bez względu na sankcje zewnętrzne, a motywem postępowania etycznego nie jest zewnętrzna nagroda czy kara, ale wartość sama w sobie, czyli dobro. Dobro wspólne związane jest z wartością wiodącą w wyborach charakterystycznych dla danego społeczeństwa, a dobro molarne, zwane także centralnym, dotyczy wartości ważnych w działaniu grup i instytucji społecznych. Pod pojęciem dobra rozumie się najczęściej to, co jest pożądane oraz to, co pozytywne i stanowiące wartość pozytywną.Dla współczesnych społeczeństw filarami dobra wspólnego jest wolność, przestrzeganie prawa i zapewnienie dobrobytu, zaś jego zasadniczymi warunkami jest własność prywatna, gospodarka wolnorynkowa i przestrzeganie praw człowieka. Myślenie kategoriami etycznymi jest jednym z istotnych elementów decyzji, które są podejmowane przez ludzi w pracy zawodowej i życiu osobistym. Niezmiernie ważnym jest, aby podejmowane decyzje uwzględniały wymagania etyki (były dobre), estetyki (były piękne), prakseologii (były skuteczne) i ekonomii (były sprawiedliwe). Zwiększanie się możliwości oraz nowych form zatrudniania pracowników, podział pracy, pojawienie się nowych zawodów i specjalności zrodził problem etyk zawodowych, a źródła ich zróżnicowania tkwią w sprawianiu dobra wspólnego. Sprawianie dobra ma aprobatę społeczną (wspólnoty), o ile służy innym - wspólnocie. W tworzeniu zarówno własnego szczęścia, jak i dobra wspólnego, aktywność podejmowana przez przedstawicieli określonych zawodów oraz z punktu widzenia ich społecznej roli (misji) jest bardzo ważna i społecznie oceniana. Stąd etyki zawodowe uwikłane są w relacje między dobrem indywidualnym (dobrem najwyższym) ludzi podejmujących określoną aktywność, a dobrem wspólnym, czyli dobrem społecznym. Problematyka etyk zawodowych dotyczy już nie tylko grup zawodowych tradycyjnie uchodzących za wyróżnione, np. lekarze, nauczyciele, wojskowi, lecz również wszelkich grup zawodów o szerszym znaczeniu społecznym, w tym również nowo tworzących się, dlatego dobro wspólne jest celem etyki każdego zawodu, natomiast dobro poszczególnych zawodów jako wartość centralna różnicuje poszczególne etyki zawodowe.Czasy działalności gospodarczej, która nie uwzględnia wskazań etyki i ignoruje oceny moralne, coraz częściej odchodzą w przeszłość (zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych). Sukces odnoszą te systemy gospodarcze i taka działalność ekonomiczna, które są etyczne, dobitnym dowodem są gospodarki wolnorynkowe, szanujące własność prywatną, przestrzeganie zasad racjonalnego prawa i etyki. Nie sprawdził się więc system gospodarczy i działalność ekonomiczna, która pomija wskazania i opinię publiczną, pełniącą rolę moralnego sumienia społecznego.

20. ETYCZNY ASPEKT PRYWATYZACJI - PROBLEMY ETYCZNE PRYWATYZACJI, KONSEKWENCJALISTYCZNA OCENA PRYWATYZACJI W POLSCE.

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych jest realizowana od wielu lat w krajach, w których jest bardzo dobrze rozwinięta gospodarka rynkowa takich jak: Brytania, Niemcy, Francja.

W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej powody prywatyzacji mają naturę ekonomiczną. Po pierwsze: prywatyzacja zasila dochody budżetu państwa, jest realizowana w formie odpłatnego przeniesienia praw własności na osoby prywatne, poprzez sprzedaż udziałów, akcji lub wyodrębnionych części prywatyzowanego majątku. Po drugie: prywatyzacja zmniejsza wydatki budżetu państwa subwencjonowanie nierentownych przedsiębiorstw państwowych, ponieważ dokonywane są tak aby usunąć przyczyny nierentowności np. brak konkurencji, presja pracowników na wzrost płac, niedostatki państwowego nadzoru właścicielskiego. Po trzecie: usunięcie przyczyn nierentowności w wyniku prywatyzacji i ukierunkowanie przedsiębiorstw które są sprywatyzowane na pomnażanie zysku sprzyjające obniżeniu cen dóbr wytwarzanych przez te przedsiębiorstwa. George Yarrow oraz John Vickers uważają, że ten skutek należy uznać za dominujący w rachunku konsekwencji ekonomicznych prywatyzacji. Można go osiągnąć pod warunkiem powiązania prywatyzacji z restrukturyzacją przedsiębiorstwa lub branży w celu stworzenia potencjalnej lub realnej konkurencji. W aspekcie ekonomicznym problem prywatyzacji w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej polega na tym aby uzyskać najwięcej korzyści ekonomicznych wszystkim obywatelom lub usunąć jak najwięcej niekorzystnych skutków działania przedsiębiorstw państwowych. W wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw oprócz korzyści powstają również skutki negatywne dla pracowników i ich rodzin spowodowane redukcją zatrudnienia. Skutki te mogą być przejściowe lub długotrwałe, zależy to od sytuacji gospodarczej kraju np. rozmiarów bezrobocia i stworzenia nowych miejsc pracy. W krajach europy Zachodniej prywatyzacja jest przeprowadzona metodą case by case, gdzie można zaradzić długotrwałym skutkom redukcji zatrudnienia i zrekompensować skutki krótkotrwałe. Decyzje o prywatyzacji są oparte na analizie konsekwencjalistycznej, jest ona ograniczona przede wszystkim do skutków ekonomicznych lecz uwzględnia skutki społeczne. Analiza ta służy do podjęcia decyzji o prywatyzacji ale również do wyboru metody, która może poprawić relację pomiędzy korzystnymi a niekorzystnymi skutkami prywatyzacji. W tym sensie prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych stwarza problem etyczny. W Polsce w porównaniu z krajami europy Zachodniej prywatyzacja stwarza inne problemy etyczne. Są to problemy uprawnień do własności i sprawiedliwości dystrybucji tych uprawnień. Problemy te nie odnoszą się do poszczególnych przedsięwzięć lecz do wyboru metod prywatyzacji. W Polsce pełna analiza tego procesu składałaby się z: oceny słuszności i moralności prawa prywatyzacyjnego oraz z oceny słuszności i moralności przedsięwzięć prywatyzacyjnych.

Prawo prywatyzacyjne w Polsce oparte jest na założeniu, że metoda prywatyzacji zależy od rodzaju przedsiębiorstwa, od jego kondycji ekonomicznej i finansowej, od otoczenia, w którym ona działa. Prawo to przyjmuje, że przedmiotem prywatyzacji jest są przedsiębiorstwa państwowe, a metoda przekształcenia własności powinna być odpowiednio dobrana do każdego z nich. Jest to naśladowanie metody case by case. W momencie prywatyzacji dużego majątku państwowego wybór tej metody może spowodować korzystne lub niekorzystne skutki, które są rozłożone w długim okresie. Skutki te wynikają z prywatyzacji danego przedsiębiorstwa, ale pośrednio są one generowane przez całą gospodarkę, która trwa tak długo jak proces prywatyzacji. Ma ona charakter dualny czyli obok sektora prywatnego działa sektor państwowy, który stanowi potencjalne lub rzeczywiste obciążenie budżetu państwa. Dualny charakter gospodarki oznacza funkcjonowanie dwóch mechanizmów regulacji rynkowego i politycznego, na styku tych mechanizmów działalność gospodarcza jest podatna na korupcję. Prywatyzacja case by case w warunkach polskich rodzi konsekwencje gdzie analiza i ocena wymaga porównania z jednej strony z wzorcem, z drugiej strony z alternatywnym sposobem prywatyzacji, który polega na uznaniu za przedmiot prywatyzacji majątek państwowy.Ocena konsekwencjalistyczna wymaga skonstruowania modelu polskiej prywatyzacji na podstawie jej regulacji prawnej przy założeniu, że ustawodawca działał w dobrej wierze, że jego intencją nie było tworzenie podstaw prawnych sprzyjających powstawaniu negatywnych zjawisk moralnych. W ocenie konsekwencjalistycznej można ustalić jaki skutek ma lub może mieć znaczenie dominujące. Można się spotkać z tym, że głównym skutkiem prywatyzacji jest zniesienie nieefektywnej własności państwowej i zbudowanie ustroju własności prywatnej, która stanowi niezbędną przesłankę transformacji. Uznaje się, że inne skutki prywatyzacji, niekorzystne lub mające negatywną wartość moralną, są nieuchronnymi skutkami ubocznymi lub skutkami praeter intentionem.

Podsumowując, można powiedzieć że konsekwencjalistyczna ocena prywatyzacji w Polsce nie uprawnia do wydawania jednoznacznego sądu o jej słuszności lub niesłuszności, dopóki nie można jej przeciwstawić lepszemu wariantowi. Od kilku lat formułuje się alternatywne propozycje szybkiej prywatyzacji połączonej z aktywnością rozproszonych właścicieli, pobudzana za pomocą funduszy emerytalnych.

21. Uprawnienia do własności i sprawiedliwości prywatyzacji, finansowe wspomaganie prywatyzacji.

Przez uprawnienia do własności rozumie się uzasadnienie lub usprawiedliwienie przesłanek, które są traktowane jako źródła czy też tytuły uzyskiwania własności dóbr. Odróżnia się pierwotne i wtórne uprawnienia do własności. Pierwotnie źródłem własności było zajęcie dóbr niczyich i ich użytkowanie. W takim przypadku warunkiem uzyskania własności jest: po pierwsze - brak użytkowania i po drugie - praca użytkującego dane dobra. Wtórne uprawnienia do własności powstają na podstawie nabycia lub transferu uprawnień własnościowych. Jest to koncepcja uzasadniana od ponad trzystu lat. Współcześnie twierdzi się, że każdy podział dóbr, który odbywa się na podstawie nabycia i transferu, jest sprawiedliwy, o ile obrót dobrami nie dokonuje się z użyciem przemocy, oszustwa, podstępu itp. Nabycie praw własności oznacza dokonywanie swobodnych transakcji.

Koncepcja uprawnień do własności nie ma charakteru konsekwencjalistycznego. Stan posiadania ludzi jest bowiem usprawiedliwiony przez zaszłości historyczne a nie przez konsekwencje. Podział dóbr jest usprawiedliwiony, jeżeli nie narusza istniejących już uprawnień uczestników obrotu gospodarczego. Jeżeli niesprawiedliwość przy uzyskiwaniu uprawnień do własności, nie jest jawna i świeża to skorygowanie jej jest praktycznie niemożliwe. W odniesieniu do prywatyzacji należy jednak zauważyć, że uprawnienia do państwowego majątku są konfliktogenne. Sformułowane w prawie tytuły własności: nabycie i transfer, nie zostały uzupełnione specyfikacją przypadków, w których rząd będzie stosował konkretne tytuły do przenoszenia swoich praw własności na osoby prywatne. W rezultacie rozważania na temat uprawnień do własności należy przenieść do problematyki sprawiedliwości materialnej tj. oceniać skutki prywatyzacji z punktu widzenia sprawiedliwości komutatywnej i rozdzielczej. Tak rozumiane skutki prywatyzacji konkretnych przedsiębiorstw państwowych można podzielić na bezpośrednie, dotyczące osób otrzymujących tytuły własności oraz pośrednie, dla osób nie objętych daną prywatyzacją. Prywatyzacja wspomagana finansowo

Istnieją różne formy tego rodzaju prywatyzacji, jednak analizie zostaną poddane dwie metody spośród nich: stosowana w gospodarkach rynkowych metoda leverage by out (LBO) (wykupywanie udziałów w firmie, najczęściej przez jej menedżerów) oraz stosowane w Polsce wspomaganie finansowe nabycia przez pracowników udziałów lub akcji. LBO polega na tym, że przedsiębiorstwo stanowiące spółkę kapitałową odkupuje akcje lub udziały reprezentujące kapitał spółki i zamienia je na obligacje, które reprezentują dług. Oznacza to, że menedżerowie firmy kupują akcje lub udziały w zarządzanej przez siebie firmie, finansowane obligacjami. Celem tej operacji jest rozwiązanie problemu agencji za pomocą zainteresowania menedżerów dobrą kondycją firmy, ponieważ po zmianie akcji na obligacje, przedsiębiorstwo jest zmuszone do wypłacania oprocentowania, nawet w przypadku złej kondycji finansowej firmy. Czasem podczas prywatyzacji, część lub całość udziałów może zostać zaoferowana menedżerom na kredyt, który jest spłacany z zysków przedsiębiorstwa. Takie działanie można różnie rozpatrywać. Po stronie korzyści plasuje się prawdopodobny wzrost zyskowności przedsiębiorstwa. Natomiast po stronie skutków niekorzystnych wymienić należy osłabienie możliwości inwestycyjnych oraz konflikt interesów menedżerów. W ich interesie jest nabyć akcje za jak najniższą cenę, jednocześnie są odpowiedzialni moralnie wobec udziałowców i z tego względu mają obowiązek zaproponować cenę najwyższą. Konflikt taki trudno rozwiązać, dlatego można spotkać się z poglądem, że LBO nie jest słusznym działaniem i powinno być zakazane przez prawo. W Polsce wspomaganie finansowe przyjmuje formę przekazywania części zysku przedsiębiorstwa generowanego w okresie prywatyzacji w celu uzupełnienia środków pracowników za pośrednictwem funduszu socjalnego, premiowego, fundacji itp. Polskie wspomaganie finansowe różni się od prywatyzacji metodą LBO tym, że środki na zakup udziałów lub akcji nie są antycypacją przyszłych zysków, a zatem nie można usprawiedliwić ich uruchomienia tworzeniem długofalowego systemu motywacyjnego. Z reguły pracownicy niższego szczebla są zainteresowani bieżącymi dochodami, co prowadzi do bardzo szybkiej sprzedaży swojej części udziałów. Może to być korzystne dla menedżerów, którzy odkupują od nich udziały a następnie je umarzają. W ten sposób kapitał akcyjny nie ulega zmniejszeniu, natomiast udziały menedżerów rosną. Wątpliwym moralnie elementem tego typu działań jest wykorzystywanie przez menedżerów swojej wiedzy, która nie jest dostępna dla osób spoza ścisłego kierownictwa. Polskie wspomaganie nie ma również jasno określonych reguł, które regulują warunki nabycia akcji lub udziałów w świetle umów o pracę. Sprawia to, że do przedstawionych wątpliwości moralnych może dojść zarzut niesprawiedliwości proceduralnej.

22. Spory o społeczną odpowiedzialność biznesu (CSR) - koncepcja, słabości, ograniczenia, polityka i krytyka, CSR a zielony marketing.

Spór o podstawowe powinności biznesu wobec społeczeństwa nie jest sporem nowym. Już w 1932 twierdzono że celem nowoczesnego przedsiębiorstwa powinno być zarówno przynoszenie dochodu właścicielom, jak i działanie w interesie społecznym. Współcześnie, nie wszyscy zgadzają się z tym stwierdzeniem. Uznanie, że przedsiębiorstwo powinno działać w interesie społecznym powoduje bowiem osłabienie poczucia powinności menadżerów wobec właścicieli, rozmycie zasad odpowiedzialności i kontroli, w rezultacie czego zarząd firmy dla każdej swojej decyzji będzie mógł znaleźć uzasadnienie.

Komisja Europejska promuje CSR jako jeden z instrumentów nowej strategii Unii Europejskiej, uchwalonej podczas szczytu w Lizbonie w marcu 2000 roku. Celem jest, skłonienie biznesu, zarówno wszelkich korporacji, jak i małych i średnich przedsiębiorstw, do takiego zarządzania firmą, które przynosi nie tylko dobry wynik finansowy, ale także przyjazne dla środowiska i korzystne społecznie, czyli do podejmowania przez firmy społecznej odpowiedzialności.

Zwolennicy orientacji społecznej biznesu podkreślają, że kapitał, którego dostarczają akcjonariusze, nie jest jedynym czynnikiem umożliwiającym funkcjonowanie firm. Niezbędnym warunkiem są ponadto: środowisko naturalne, partnerzy transakcji, infrastruktura społeczne. Korporacje korzystają z surowców naturalnych, siły roboczej, publicznych dróg, by transportować swoje towary, z policji, chroniącej od przestępczości; ze służby zdrowia, zajmującej się chorymi pracownikami, i z systemu edukacji, szkolącego nowych. Dlatego korzyści z funkcjonowania biznesu powinny odnosić wszystkie strony, a nie tylko akcjonariusze. W Europie standardy ochrony powietrza są wysokie, a ich spełnienie wiąże się z podwyższeniem kosztu produkcji.

Koncepcja CSR nie zakłada, iż jednostka będzie działała wbrew własnemu interesowi, a firma zaprzestanie dążenia do osiągania zysku, ponieważ takie założenia są nierealistyczne. CSR zakłada natomiast, iż takie dążenia będą ograniczone, nie przez „niewidzialną rękę”, ale przez swojego rodzaju etyczną i instytucjonalną infrastrukturę, będącą rezultatem połączonych wysiłków biznesu, władzy i społeczeństwa obywatelskiego.

Słabości i ograniczenia CSR Presja ze strony organizacji pozarządowych i mediów na społeczną odpowiedzialność biznesu jest tak silna, iż opowiadanie się menadżerów za ekonomiczną efektywnością jako naczelną wartością firmy uchodzi obecnie za politycznie niepoprawne. Doświadczył tego Prezes firmy Nestle, który przyznał publicznie, iż maksymalizacja zysku jest najważniejszym celem firmy. prezesi innych wielkich koncernów uznali wystąpienie kolegi za szalone, ale nie dlatego, że niesłuszne, tylko dlatego, że publiczne.

Koncepcja CSR może stanowić wygodny pretekst dla wycofania się państwa z jego obowiązków i przerzucania ich na biznes. CSR niejako z definicji miała być podejmowana dobrowolnie przez firmy, tymczasem coraz częściej są one zmuszane lub zachęcane do pewnych działań społecznych czy ekologicznych przez prawo.

Istotną słabością CSR jest jej „miękkość”, niedookreśloność podstawowych pojęć i wiążąca się z tym mglistość postulatów. Krytycy CSR, zauważają że troska o podtrzymywanie dobrych relacji z klientami, pracownikami, dostawcami, władzami nie jest wynalazkiem twórców koncepcji CSR, tylko starą praktyką dobrze zarządzanych, zorientowanych na zysk firm. W takich firmach funkcjonują komórki HR monitorujące poziom satysfakcji pracowników, ich rozwój profesjonalny, zarobki, zróżnicowanie ze względu na płeć i mniejszości. Departament marketingu i sprzedaży analizuje efektywnie poziom zadowolenia klientów w różnych jego wymiarach. Dział ds. kontaktów z dostawcami zabiega o poprawność tych kontaktów. Dział PR bada postrzeganie firmy przez różne zewnętrzne społeczności i władze. Departamenty prawne monitują zgodność decyzji i działań z obowiązującym prawem. Okazuje się jednak, że rezultaty badań nad zależnością między CSR i wynikiem finansowym firmy są niejednoznaczne, z niektórych analiz wynika, że jest to relacja pozytywna, inne wykazują że nie ma żadnej zależności, a jeszcze inne że jest to zależność negatywna. Tezę że CSR się opłaca należy więc traktować z dużą ostrożnością. Wyniki badań więc bywają kwestionowane ze względu, ze badania nie uwzględniają na ogół aspektu przyczynowości i następstwa czasu. Większość analiz odnotowuję korelację między społeczną odpowiedzialnością i wynikiem finansowym opartych na danych dotyczących tego samego roku, a przecież jeżeli coś ma być skutkiem czegoś, to powinno między nimi być następstwo czasowe.

Krytyka pomiaru CSR Czasem podkreśla się, iż oryginalność koncepcji CSR polega na wypracowaniu standardów pomiaru, kontroli i komunikowania społecznego i ekologicznego wymiaru funkcjonowania firmy. standardy te, dzięki agregacji odpowiednich wskaźników mają pozwolić na obiektywizację ocen tych wymiarów i ich porównywalności. Trudności niestety wiążą się z porównaniem społecznego „dobra” z „dobrem” i „zła” ze „złem”. Które postępowanie jest lepsze; przekazanie miliona dolarów na kształcenie lokalnej młodzieży z zaniedbanych domów czy na lokalną operę? A zatem, ocena społecznych działań firmy wywodzona jest z wartości, które są niewspółmierne i jej kwalifikacja musi opierać się na założeniach budzących kontrowersje nie tylko wśród filozofów moralnych, ale także analityków próbujących skonstruować odpowiednie narzędzia.

CSR a zielony marketing Nacisk na ochronę środowiska, wywierany przez opinię publiczną, mający miejsce szczególnie w krajach rozwiniętych, stał się wyzwaniem dla firm pragnących rozwijać się, czy choćby utrzymać się na rynku i żadna z nich nie może sobie pozwolić na lekceważenie ekologicznego wymiaru swojego wizerunku. Firmy muszą zatem inwestować w nowe energooszczędne i materiałooszczędne technologie, ponieważ firmy które mają opinię „trucicieli” tracą klientów. Zielony wizerunek firmy ma wymierną wartość finansową, toteż agencje PR specjalizują się w technikach jego kreowania i czyszczenia, sporo zarabiające na tego typu usługach. Firmy często zamieszczają zatem na produktach określenia typu: „przyjazny dla środowiska”, „ekologiczny”, „zielony”.

Zatem firmy nie powinny używać określeń niejasnych, ogólnikowych (np. zielony, ekologiczny, itp.), niedokładnych (np. wyrób wyprodukowany z materiałów z odzysku), nie wprowadzających w błąd (przyjazny dla atmosfery). Powinno się zatem: stosować zrozumiałą i czytelną symbolikę, informacje o zaletach produktów weryfikować, nadane certyfikaty powinny być aktualne i prawdziwe, informacje powinny jasno określać część produktu której dotyczą i informacje powinny być nieodwracające uwagi od danego produktu. Ekologicznym znakiem ponadnarodowym jest „European Ecolabel” niestety żadna Polska firma nie posiada jeszcze tego znaku.

25. KONFLIKT INTERESÓW A ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACOWNIKÓW I ORGANIZACJI

Konflikt interesów przejawia się w różnych formach i występuje na wszystkich szczeblach działań gospodarczych, politycznych, naukowych i wielu innych.

Człowiek (lub organizacja) znajduje się w sytuacji konfliktu interesów wtedy, gdy działając na własną korzyść, lub korzyść pewnego podmiotu, wobec którego ma zobowiązania działa jednocześnie wbrew interesowi innego podmiotu, wobec którego także powinien być lojalny. Konflikt jest rzeczywisty, gdy człowiek realizuje swój prywatny interes kosztem interesu firmy, bądź interesu publicznego (np. lekarz leczy prywatnie, a badania robi na aparaturze w szpitalu). Najbardziej oczywiste są sytuacje konfliktu interesów, do których dochodzi za pośrednictwem przekupstwa, Korupcja przyczynia się do sytuacji,

w której interes publiczny lub firmy został naruszony w sposób ewidentny.

Konflikt interesów, a reguła wzajemności

Okolicznością sprzyjającą przekształcaniu się konfliktu interesów w konflikt rzeczywisty jest reguła wzajemności" dobrem odpłacać za dobro, złem za zło", czyli takie reagowanie jednostki na skierowanie ku niej czyny innej jednostki, które ma na celu wyrównanie wynikających ze współdziałania korzyści i strat. Obserwacje wykazują, że ludzie nie tylko odwzajemniają otrzymane od innych dobro czy zło, ale projektują takie działanie, aby wykorzystać imperatyw wdzięczności dla osiągnięcia swoich celów - wywołanie uczucia zobowiązania, (np. przemysł farmaceutyczny w USA: lekarze preferują produkty tej firmy, z którymi są powiązani).

Funkcjonowanie zasady wzajemności sprawia, że różnego rodzaju powiązania, te celowo aranżowane by wzbudzić zobowiązania jak i wynikające z istniejących relacji np. rodzinnych, nie pozostawiają ludzi bezstronnymi, nawet jeśli oni sami tak uważają.

Prawne instrumenty ograniczania konfliktu interesów.

W Polsce są to regulacje prawne:

1. Ustawa o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne tzw. ustawa antykorupcyjna z 1997r.

2. Ustawa o pracownikach samorządowych z 1996r. ustawa o samorządzie gminnym z 1990r, i powiatowym z 1998r, i wojewódzkim z 1998r znowelizowane w 2002 roku.

Ustawa antykorupcyjna zakazuje miedzy innymi łączenia ważnych stanowisk

w administracji państwowej i samorządowej z pełnieniem pewnych funkcji w spółkach prawa handlowego i prowadzeniem określonych rodzajów działalności gospodarczej stwarzających zagrożenie powstania konfliktów interesów.

Złamanie tego zakazu było przez ustawę traktowane jako przewinienie służbowe, co stanowiło istotny powód do naruszania ustawy. Z kolei głębokie ingerowanie prawa w prywatną działalność funkcjonariuszy publicznych mające na celu ochronę dobra publicznego może okazać się szkodliwe. Z jednej strony prawo powinno ustanawiać bariery uniemożliwiające czerpanie nadmiernych korzyści materialnych ze sprawowania działalności publicznych, jednak nie powinno zmuszać do wyborów między służbą społeczną, a zapewnieniem sobie bytu materialnego.

Prawo zbyt restrykcyjnie wywołuje protesty i może okazać się niezgodne z Konstytucją RP.

Zarządzanie konfliktami interesów w firmach i organizacjach.

Firmy podejmują działania mające na celu przeciw działaniom konfliktom interesów poprzez wyodrębnienie typowych przypadków:

- posiadanie powiązań finansowych, rodzinnych z podmiotami współpracującymi z firmą

- powiązania z konkurencją, wykonywanie pracy nie dla firmy na urządzeniach firmy, w czasie pracy.

W pewnych sytuacjach sposobem przeciwdziałania konfliktu interesów jest ujawnienie go.

Wówczas można jeśli jest minimalny kontrolować go, ograniczyć dostęp osób będących w konflikcie interesów do poufnych informacji, skłonić osobę będącą w takim konflikcie do rezygnacji z osobistego interesu, który powoduje konflikt, a w poważnych przypadkach do rezygnacji z pracy.

23. Uwarunkowania i postrzeganie CSR w Polsce - wizerunek biznesu, otoczenie prawne, rynek, korupcja, granice, realia ekonomiczne, promotorzy, etyczna samoregulacja biznesu.

Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu spotyka się w Polsce z rosnącym zainteresowaniem, zarówno w kręgach akademickich angażujących się w badania nad jej podstawami teoretycznymi, jak i wśród przedsiębiorców i menedżerów chcących wykorzystać ją w praktyce działania firm. Postrzeganie CSR bywa przedmiotem sondaży opinii przeprowadzanych zarówno wśród ogółu obywateli, jak i reprezentantów sfery biznesu.

WIZERUNEK BIZNESU Powodzenie CSR warunkowane jest między innymi zaufaniem, jakim obdarzane przez społeczeństwo są poszczególne firmy i biznes jako całość. Im wyższy poziom tego zaufania, tym większe prawdopodobieństwo, iż współpraca między interesariuszami i biznesem zostanie podjęta. Słowo biznes w potocznym języku polskim miewa perioratywne zabarwienie, które nabrało w okresie gospodarki planowej, kiedy przedsiębiorstwa nie były zorientowane na efektywność ekonomiczną, a dążenie do osiągania korzyści materialnych nie było czymś godnym pochwały przynajmniej w sferze publicznej. Komunistyczna indoktrynacja oraz doświadczenia okresu transformacji sprawiły, iż przeciętny Polak, choć z zazdrością, to jednak podejrzliwie patrzy na ekonomiczne sukcesy ludzi czy firm. Ludzie biznesu nie cieszą się społecznym uznaniem, co przejawia się w niskich lokatach uzyskanych przez zawody związane z biznesem w hierarchii poważania dla poszczególnych zawodów.

OTOCZENIE PRAWNE Teoretycy CSR, jako podstawowe i niekwestionowalne, przyjmują założenie, iż podstawowym standardem etycznym w biznesie jest działanie zgodne z obowiązującym prawem ( podobnie zresztą myślą również przedstawiciele biznesu). W dosyć oczywisty sposób wynika wniosek, że głęboki kryzys ładu prawnego, mający negatywny wpływ na warunki działalności gospodarczej stanowi poważną barierę do podejmowania przez firmę społecznej odpowiedzialności. Regulacje i instytucje prawne, mające z założenia stanowić ramy dla działań gospodarczych odczuwane są przez wielu przedsiębiorców jako gorset krępujący ich ruchy, oddziałujący negatywnie nie tylko na poszczególne firmy, ale na całą gospodarkę. Uregulowań prawnych jest za dużo, są skomplikowane, wiele z nich jest niejednoznacznych, mogą być różnie interpretowane, często zmieniają się, dostęp do informacji o nich jest ograniczony. Postępowania egzekucyjne są przewlekłe, powszechne jest odczucie braku bezpieczeństwa obrotu gospodarczego.

SYTUACJA NA RYNKU PRACY Jedną z najważniejszych czynników wpływających na społeczną odpowiedzialność biznesu, przejawiającą się w jego relacjach z pracownikami, jest trudna sytuacja na rynku pracy. Niewątpliwie najbardziej traumatycznym doświadczeniem, jakim spotkali się Polacy podczas transformacji , jest utrata pracy. Bezrobociem dotknięta jest co trzecia polska rodzina, a w ciągu ostatnich pięciu lat co druga.

KORUPCJA Jednym z ważniejszych uwarunkowań klimatu dla społecznej odpowiedzialności biznesu jest korupcja. Zjawisko od pewnego czasu znajduje się w centrum zainteresowania badaczy, którzy za pomocą statystycznych oszacowań próbują określić związek między poziomem korupcji a różnymi wskaźnikami rozwoju gospodarczego i społecznego. Dane empiryczne coraz bardziej dobitnie potwierdzają, iż korupcji towarzyszy stagnacja gospodarcza i degradacja społeczna. W związku z tym uzasadnione wydaje się przypuszczenie, iż zachodzi zależność między poziomem korupcji w danym kraju a społeczną odpowiedzialnością biznesu w tym kraju. Wysoki poziom korupcji sprawia, że menadżerowie i przedsiębiorcy nie są skłonni, by kształtować dobre, długofalowe relacje z poszczególnymi interesariuszami, ponieważ pozycja ich firm w niewielkim stopniu zależy od klientów, pracowników, dostawców, lokalnej społeczności.

ROZMYTE GRANICE CSR Nierozstrzygniętym teoretycznie problemem jest kwestia określenia, jak daleko sięgają obowiązki firm wobec interesariuszy. Zbyt szybko sformułowane wymagania wobec biznesu zwalniają od odpowiedzialności władze i jednostki. Niezamierzonym skutkiem polityki CSR mogą być rosnące oczekiwania ze strony poszczególnych interesariuszy, a także bierność administracji rządowej i samorządowej, która chętnie pozbędzie się części swoich obowiązków.

Jeszcze innym skutkiem CSR może być wykształcenie postaw roszczeniowych. Dobrowolnie przekazywane przez firmę świadczenia na rzecz jednostek czy grup mogą po pewnym czasie zostać przez nie uznane jako cos, co im się należy, a nawet stymulować kolejne żądania.

REALIA EKONOMICZNE I STANDARDY ETYCZNE

Jednym z głównych powodów niewielkiego zaangażowania polskich firm, szczególnie małych i średnich, w działalność prospołeczną są względy ekonomiczne. Przede wszystkim wiele z nich znajduje się w stadium zdobywania „ pierwszego miliona”.

Przedsiębiorcy prowadzący firmy są na ogół nowicjuszami w tej roli i dlatego trudno mówić o istnieniu jakiegoś szczególnego etosu w tym środowisku.

Etos kształtuje się w wyniku współdziałania grupy w długim okresie czasu, jest przekazywany poszczególnym członkom grupy wraz z wiedzą mi umiejętnościami praktycznymi.

PROMOTORZY CSR W POLSCE

Pomimo wskazanych powyżej ograniczeń idea upowszechniania CSR w Polsce znajduje coraz więcej zwolenników i promotorów, a nawet przybrała zinstytucjonalizowaną formę w postaci Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Organizacja ta powstała w 2000 roku w Warszawie z inicjatywy przedstawicieli środowisk gospodarczych, akademickich i pozarządowych. Promocja CSR odbywa się przy wykorzystaniu doświadczenia i dorobku wielkich firm zagranicznych funkcjonujących w Polsce, które zostały partnerami strategicznymi Forum.

PRÓBY ETYCZNEJ SAMOREGULACJI BIZNESU

Polscy przedsiębiorcy i menadżerowie coraz powszechniej uświadamiają sobie fakt, iż prawo i siły rynkowe nie są wystarczającymi regulatorami życia gospodarczego. Niezbędne są ponadto pewne etyczne standardy, opierające się na wzorach funkcjonujących w krajach o dojrzałej gospodarce rynkowej i spełniające oczekiwania zarówno najbliższego otoczenia zewnętrznego, jaki i potencjalnych kooperantów z zagranicy. Świat biznesu coraz częściej próbuje kształtować te standardy w sposób autonomiczny przez tworzenie kodeksów czy zasad dobrych praktyk, a także promowanie firm działających rzetelnie i odpowiedzialnie. Owe próby obejmują środowiska, stowarzyszenia i organizacje przedsiębiorców, a także poszczególne branże i firmy.

24. INSTYTUCJONALIZACJA ODPOWIEDZIALNOŚCI MORALNEJ FIRM PRZYPADEK ENRONU.

Przejawem instytucjonalizacji moralności w gospodarce są programy etyczne wprowadzone przez organizacje gospodarcze, które są odpowiedzią na coraz gorsze notowania biznesu w oczach opinii społecznej spowodowane skandalami wywołanymi przez nieetycznych menadżerów. Najczęściej spotykanym elementem programów etycznych jest kodeks etyczny.

Jest on utrwalonym na piśmie zespołem zasad działania, których przestrzegania firma wymaga od swego kierownictwa i pracowników. Zasady znajdujące się w kodeksie mają obowiązywać wszystkich, niezależnie od stanowiska służbowego. Każdy pracownik powinien zapoznać się z kodeksem i na piśmie zobowiązać do jego przestrzegania.

Obok kodeksu, do programu etycznego firmy należą szkolenia, na których wszyscy pracownicy są zapoznawani ze standardami etycznymi firmy.

Elementem programu etycznego firmy jest też Komórka etyczna firmy, która ma za zadanie monitorowanie etycznego wymiaru funkcjonowania firmy. Zatrudniony w niej menadżer ds. etyki (nienaganna przeszłość, duży autorytet) zajmuje się tworzeniem, upowszechnianiem, doskonaleniem kodeksu etycznego, zorganizowaniem systemu przekazywania informacji o nadużyciach od pracowników do kierownictwa.

Historia spółki ENRON.

Powstała w 1985r, rozwijała się dynamicznie inwestując w gazociągi i elektrownie, zatrudniała kilkadziesiąt tys. ludzi, pracownicy wybierali akcje ENRON-u jako lokatę dla swoich funduszy emerytalnych. W X/2001r. Zwrócono uwagę na transakcje pozabilansowe ENRON-u, badane sprawozdania ujawniły, że ENRON ukrywa swój stan finansowy co spowodowało utratę zaufania inwestorów. 2.12.2001r. ENRON ogłosił bankructwo, którego wartość szacuje się na 63 mld dolarów, jedno z największych bankructw w historii gospodarczej. Łączy się z nim dramat tysięcy pracowników i akcjonariuszy, ludzie stracili pracę, składki emerytalne, straty obejmowały również kryzys zaufania jednostkowy i społeczny. Nadszarpnięcie zaufania społecznego stanowi cios w istotę gospodarki wolnorynkowej, dla której kapitał tego zaufania jest jednym z niezbędnych warunków funkcjonowania.

Chociaż menadżerowie ENRON-u utrzymywali, że nie zdawali sobie sprawy z trudnej sytuacji firmy i nadciągającym krachu sami pozbyli się fatalnych akcji nie ponosząc strat finansowych, a nawet dorobili się fortun, przy czym pracownikom oznajmili, że przez miesiąc firma zostanie poddana transformacji i zgromadzone akcje zostaną zablokowane, tak że nie można ich sprzedawać.

Kodeks etyczny firmy ENRON.

Posiadał 65 stron, zawierał następujące elementy:

Apel prezesa (zapewnienie wszystkich pracowników, że prowadzi biznes zgodnie z prawem, w uczciwy i etyczny sposób), Deklaracje praw człowieka, Wizje firmy - ma być wiodącą firmą energetyczną w świecie,

Podstawowe wartości firmy - szacunek, uczciwość, dobra komunikacja z otoczeniem, dążenie do doskonałości, Prawa człowieka w firmie - godziwe wynagrodzenie, Bezpieczeństwo wewnętrzne informacji oraz szczegółowe normy regulujące postępowanie w różnych sferach biznesu.

Zawierał również: kanały nadużyć w firmie, komórkę etyczną.

Każdy pracownik musiał zapoznać się z nim i na piśmie zobowiązać do jego przestrzegania. Miał obowiązek do ujawnienia naruszenia zasad znajdujących się w kodeksie , zgłosić imiennie lub anonimowo (firma gwarantowała nietykalność), a firma zobowiązywała się rozpatrzyć wniosek.

Anatomia bankructwa ENRON-u

Uwarunkowania gospodarcze:

Hossa na giełdzie amerykańskiej spowodowała, że inwestorzy oczekiwali stale rosnących zysków, Menadżerowie zaczęli wymagać od księgowych manipulowania wynikami finansowymi tak by ceny akcji były jak najwyższe, Powiązanie osobistego sukcesu menadżerów z sukcesem firmy - sztucznie zawyżanie cen akcji oczekiwanie wysokich i szybkich zwrotów z akcji w konflikcie ze strategią ENRON-u polegającą na inwestowaniu w przedsięwzięcia długofalowe takie jak gazociągi czy elektrownie, wymagające wysokiego kapitału i nie przynoszące dochodów w krótkim czasie.

Inwestycje nie mogły przynosić szybkich zysków, dochody musiały być pozorowane.

W celu ukrycia strat ENRON przekazywał swój wkład do funduszu SPE i w bilansie firmy

odnotowano to po stronie aktywów.

Konflikt interesów.

Nie zachowanie zasady, że :

- żaden menadżer nie powinien mieć udziałów, ani uczestniczyć w firmie prowadzącej transakcje ENRON-em ( członkowie rady nadzorczej zasiadało w radach spółek, które takie interesy robiło),

- nie łączenie funkcji kontrolnych i doradczych przez tą samą firmę (ci sami pracownicy Andersena zaangażowani jako audytorzy pobierali wynagrodzenie za usługi konsultacyjne), konflikt interesów u audytora, który powinien być gwarantem wiarygodności i poprawności sprawozdania finansowego kontrolowanej firmy. Program etyczny ENRON-u okazał się nieskuteczny i nie zapobiegł bankructwu firmy i dramatowi pracowników i akcjonariuszy. Realizacja programu nie była dokumentowana. Program etyczny ograniczał się do kodeksu etycznego. Zabrakło szkolenia pracowników, a przede wszystkim kierownictwa i faktycznego funkcjonowania komórki etycznej. Kodeks etyczny nie był przestrzegany w praktyce. ENRON zbankrutował na skutek nadużyć popełnionych przez menadżerów wysokiego rangą szczebla, mających największy wpływ na losy firmy. System wynagrodzenia menadżerów powiązanie ich wynagrodzenia z opcjami na akcje firmy był pokusą do nieograniczonego windowania cen akcji.

26. Konsument i jego miejsce w gospodarce rynkowej - granice jego ochrony i prawa oraz edukacja ekonomiczna.

W gospodarce rynkowej konsument jest niezbędnym aktorem na scenie gry rynkowej, natomiast celem tej gospodarki jest coraz lepsze zaspokajanie potrzeb. Według Kodeksu cywilnego art. 384 § 4 „ za konsumenta uważa się osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą”. Konsument jest partnerem, który świadomie i dobrowolnie uczestniczy w akcie wymiany. Opinie co do roli konsumenta są podzielone. Z jednej strony uważa się, że posiada on rzeczywistą władzę na rynku i może dyktować warunki, a z drugiej strony twierdzi się, że konsument jest obiektem działań biznesu, jest marionetką w jego rękach. Relacje konsument - biznes są niesymetryczne ze względu na brak równowagi informacyjnej, finansowej i technicznej między stronami. W celu przywrócenia równowagi konsumentowi jako stronie słabszej przyznawana są określone prawa i powoływanie specjalnych instytucji - rządowych i obywatelskich mających te prawa egzekwować. Ochrona konsumentów nie powinna zagrażać ich podmiotowości i pozbawiać możliwości decydowania o własnym losie oraz nie powinna osłabiać efektywności rynku

Granice ochrony konsumenta.

Biznes i konsument są nierównymi stronami w aktach wymiany rynkowej (profesjonalista i amator). Naprzeciw jednostki stoi organizacja, która ma przewagę finansową, techniczną i informacyjną. Konsument nie zna wszystkich szczegółów technicznych i prawnych zawieranych umów. Koszty transakcji dla konsumenta (koszty jednostkowe) są większe niż dla biznesu (korzyści skali). Konsument nie ma możliwości czasowych, technicznych, intelektualnych zapoznać się z warunkami kupna i nie potrafi przewidzieć konsekwencji (bezpośrednich oraz ujawnionych po dłuższym okresie czasu), jakie to powoduje. W związku z tym konsument powinien być chroniony. Celem ochrony jest wzmocnienie konsumenta i wyrównanie szans partnerów w grze rynkowej, a nie uprzywilejować jedną stronę kosztem drugiej. Wzmocnienie pozycji konsumenta wymaga ustanowienia aktów prawnych, powołanie określonych instytucji oraz zmiany mentalności konsumentów, sprzedawców i przedsiębiorców.

Prawa konsumenta

Pierwsze uregulowania prawne i pierwsze rozwiązania instytucjonalne chroniące konsumentów pojawiły się w USA (1962r.). Istotą ochrony jest rekompensata braków wiedzy i orientacji konsumenta spowodowanych masowością produkcji i jej wysokim poziomem technologicznym.

PRAWA

1. Prawo do bezpieczeństwa- konsument powinien być chroniony przed szkodliwymi skutkami produktów i usług. Służy temu system normalizacji. Normy techniczne określają warunki, jakie powinien spełniać produkt lub usługa, by nadawał się do użytku, do którego jest przeznaczony. Wyróżniamy normy obowiązkowe i dobrowolne.

2. Prawo do informacji- nakaz eliminacji fałszywych lub wprowadzających w błąd informacji, zobowiązanie producentów do dostarczenia wszelkich informacji o produkcie i postanowieniach tzw. umów konsumenckich, umożliwiających dokonywanie wyborów konsumenckich. Obejmuje również ochronę konsumenta przed informacją naruszającą jego prywatność np. przed niechcianą reklamą. Szczególnym źródłem informacji jest reklama; nieuczciwa reklama narusza prawo do informacji.

3. Prawo do wyboru, gwarantowane przez rynek, gdzie panuje wolna i uczciwa konkurencja, zapewniająca szeroki zakres towarów różnej jakości mających zróżnicowane ceny. Swoboda zawierania kontraktów powinna umożliwiać konsumentowi wybór kontraktu najbardziej dla niego korzystnego. Ochrona konkurencji zapewnia konsumentowi prawa do wyboru. Prawo do wyboru powinno polegać na niczym nieskrępowanym dostępie do wszelkich opcji i podjęciu przez konsumenta samodzielnej decyzji o zakupie tego, a nie innego towaru czy usługi w oparciu o własne preferencje, możliwości finansowe, skłonności do ryzyka.

4. Prawo do wyrażania opinii, nakazuje uwzględnianie głosów konsumentów w procesie tworzenia i egzekwowania prawa, a także stworzenia możliwości wyrażania niezadowolenia wobec biznesu. Prawo realizowane poprzez reprezentację konsumentów w procesach legislacyjnych oraz w podejmowaniu decyzji dotyczących kwestii gospodarczych (reprezentacja w urzędach lub poprzez przedstawicieli dobrowolnych stowarzyszeń konsumenckich).

5. Prawo do zaspokojenia podstawowych potrzeb polega na zapewnieniu dostępu do dóbr i usług umożliwiających przeżycie (wyżywienie, ubranie, mieszkanie, woda, sanitariaty, urządzenia użyteczności publicznej, edukacja).

6. Prawo do rekompensaty zapewnia odpowiednie wyrównanie strat poniesionych w wyniku zakupu wadliwych towarów, usług lub błędnej informacji.

7. Prawo do edukacji konsumenckiej umożliwia zdobycie wiedzy i umiejętności ułatwiających dokonanie trafnych wyborów towarów i usług, a także uzyskanie wiedzy o podstawowych prawach i obowiązkach konsumenta oraz nabycie umiejętności wykorzystania tej wiedzy w praktyce.

8. Prawo do zdrowego środowiska zabezpieczające życie i pracę w otoczeniu niezagrażającym obecnym i przyszłym pokoleniom.

Prawa konsumenta przysługują wszystkim konsumentom, ale ponieważ bycie konsumentem jest stopniowalne i zależy od ilości posiadanych pieniędzy, ci którzy mają ich więcej, mają więcej praw jako konsumenci.

Edukacja jako instrument wzmacniający pozycje konsumentów.

Edukacja konsumenta jest instrumentem, za pomocą którego może zostać wzmocniona ich pozycja na rynku, ponieważ lepiej poinformowani podejmują bardziej racjonalne decyzje i stają się świadomymi obywatelami w globalnym świecie. Edukacja umożliwia zdobycie informacji i umiejętności ułatwiających dokonanie trafnych wyborów towarów i usług, a także uzyskanie wiedzy o podstawowych prawach i obowiązkach konsumenta oraz nabycie umiejętności wykorzystania tej wiedzy w praktyce. Dzięki edukacji konsumenci mogą wywierać presję na firmy nie tylko w obronie własnych interesów, ale także w kwestii środowiskowych i społecznych. Prawo do edukacji powinno realizować państwo w postaci kształcenia młodych, jak i dojrzałych konsumentów. Celem edukacji jest dostarczenie odpowiedniej wiedzy i wykształcenie umiejętności oraz wpływanie na postawy i style życia, zmiany zachowań szerokich grup konsumentów.

27. Konsumeryzm jako problem moralny i ruch społeczny - spojrzenie historyczne i współczesne, aspekt etyczny, odpowiedzialność konsumencka.

Konsumeryzm jest formą samoorganizacji obywatelskiej , wykształcił się w wyniku ruchu zorganizowanych jednostek, powstał aby wyrazić poglądy dotyczące prawa konsumentów i obrony ich interesów. Zmienił się wraz z rozwojem i przekształceniem kapitalizmu.

Filozofowie od zarania dziejów na pytanie o cel, do którego dąży człowiek odpowiadali niezmiennie, że jest nim szczęście. Różnili się natomiast co do zalecanych sposobów osiągania tego szczęścia. Według Sokratesa dążenie do szczęścia polegało na zgłębianiu wiedzy i poszukiwaniu mądrości cnotliwego postępowania. Według Platona człowiek powinien starać się dotrzeć do idei dobra. Arystoteles zalecał człowiekowi praktykowanie dzielności etycznej prowadzącej do tego co moralnie najcenniejsze i najpiękniejsze. Stoicy uważali, że szczęście można osiągnąć dzięki umiejętności panowania nad własnymi namiętnościami. Epikur upatrywał szczęścia w przyjemności, poddanej wszakże kontroli rozumu i cnoty. Św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu i późniejsi filozofowie chrześcijańscy wskazywali na szczęście transcendentne, do którego należy zmierzać poszukując Boga i prawd wiecznych. Utylitaryści zalecali takie postępowanie, które przyniesie pożytek i szczęście możliwie największej liczbie ludzi.

Konsumeryzm jako nauczanie moralne upatruje w konsumpcji sposobu na osiąganie szczęścia, radości życia, możliwości zaspokajania wszelkich potrzeb i pragnień zarówno fizycznych jak i duchowych. Dobro zostaje utożsamione z dobrem materialnym bądź przynależnością do świata symboli konsumpcyjnych. Kreowanie kultury konsumpcyjnej stanowiło trwający kilka wieków proces stymulowany czynnikami różnej natury, w trakcie którego konsumpcja nie tylko stała się podstawową odpowiedzią na pytanie o sposób osiągania szczęścia, ale znacznie poszerzyła pełnione przez siebie funkcje. Przede wszystkim, dzięki konsumpcji człowiek może zaspokajać lepiej niż kiedykolwiek swoje elementarne potrzeby, np. te, które znajdują się na szczycie hierarchii potrzeb Maslowa.

Istotnym czynnikiem sprzyjającym upowszechnieniu się konsumeryzmu jako praktyki życiowej był rozwój gospodarki wolnorynkowej. W gospodarce tej uruchomiona została spirala powodująca, że zwiększenie produkcji pobudza konsumpcję, a to przyczynia się z kolei do wzrostu produkcji. Postępujący wzrost poziomu życia i siły nabywczej szerokich grup społecznych przyczyniły się do istotnych zmian w strukturze wydatków. Spadł udział wydatków mających służyć zaspokojeniu elementarnych potrzeb, coraz więcej środków finansowych zaczęto przeznaczać na dobra trwałego użytku, wyposażenie mieszkań, usługi, rozrywkę.

Konsumeryzm w drugim sensie określany jako antykonsumeryzm, postkonsumeryzm lub etyczny konsumeryzm ukształtował się w wyniku transformacji ruchu, który powstał by wyartykułować prawa konsumentów i ich bronić. Ruch ten będący zorganizowaną reakcją jednostek na naruszanie ich interesów przybierał różne formy i zmieniał się wraz z rozwojem i przekształcaniem się kapitalizmu. Analizując ten proces w ujęciu historycznym Gabriel i Lang (1995) wyróżnili cztery strumienie aktywności konsumenckiej, które wpłynęły na kształt współczesnego konsumeryzmu.

Drugi obok zielonego konsumeryzmu współczesny ruch konsumencki, tzw. konsumeryzm etyczny próbuje ująć konsumpcję w kategoriach etycznych, starając się nakłonić ludzi do tego, by traktowali zakup jako wybór etyczny. Każdy zakup oznacza poparcie dla tego a nie innego producenta, dla warunków w jakich dany towar jest wytwarzany, dystrybuowany, użytkowany i utylizowany. Wybory konsumenckie są równoważne z głosowaniem na określoną firmę, a więc to konsumenci mogą sprawić, że na rynku pozostaną firmy społecznie odpowiedzialne. Dlatego zadanie stowarzyszeń konsumenckich polega na dostarczaniu wiedzy na temat etycznych aspektów działalności poszczególnych firm wykraczających poza informacje dotyczące użyteczności produktów czy ich oddziaływania na środowisko. Etyczny konsumeryzm próbuje uświadomić ludziom globalne konsekwencje zachodniego wzoru konsumpcji, zwrócić uwagę na warunki, w jakich wytwarzane są produkty, w szczególności warunki życia i pracy robotników w Trzecim Świecie.

Przedstawione dwie koncepcje, zielony i etyczny konsumeryzm proponuje dwie odmienne wizje konsumenta. Pierwsza z nich widzi w konsumencie jednostkę kierującą się wyłącznie własnym interesem, pragnącą odnieść największą korzyść z dokonywanych przez siebie transakcji. Konsument ma prawo do subiektywnego rozumienia owej korzyści z racji dysponowania środkami finansowymi. Inna natomiast wizja konsumenta lansowana jest przez etyczny konsumeryzm. Jest to wizja konsumenta obywatela, który stara się być społecznie odpowiedzialny, potrafi ograniczyć swoje pragnienia i poświęcić swoją przyjemność czy korzyść na rzecz dobra wspólnego. Zakup jest dla niego nie tylko sposobem na zaspokojenie pewnej potrzeby, ale stanowi wybór etyczny. Ów wybór ma konsekwencje nie tylko dla kupującego, ale także dla środowiska i innych ludzi. Dlatego konsument obywatel domaga się informacji na temat ekologicznych i etycznych aspektów działalności poszczególnych firm. Na postawy konsumentów polskich wpływ ma niski poziom edukacji, informacji i świadomości. Stowarzyszenia są nieliczne i mają ograniczone możliwości działania, Jedno z podstawowych praw konsumenta - prawo do reprezentacji nie jest tu właściwie chronione. Istotą społecznej odpowiedzialności jest większość polskich konsumentów.

28. Moralne wybory jednostki w kulturze konsumpcyjnej - konsumpcja we współczesnym społeczeństwie, problem istoty odpowiedzialności konsumenta, konsument jako podmiot oceny moralnej.

Moralne wybory jednostki w kulturze konsumpcyjnej - pierwszą funkcją konsumpcji jest zaspokajanie potrzeb, umożliwiające przetrwanie jednostki. Przedmiotem tego rodzaju konsumpcji są dobra wybierane ze względu na ich intersubiektywne własności, np. jedzenie ma zaspokajać głód, a ubranie chronić przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi. Jednak w dzisiejszym świecie dobra są wybierane i konsumowane nie tylko ze względu na ich obiektywne własności, ale także, a nawet przede wszystkim ze względu na przypisywanie im znaczenia. Funkcje konsumpcji nie ograniczają się do zaspokajania podstawowych potrzeb, konsumpcja jest środkiem, za pomocą którego ludzie spełniają swoje pragnienia, komunikują się z innymi ludźmi, wyrażają swoją tożsamość, zaznaczają miejsce w hierarchii społecznej, a nawet konstruują i kategoryzują siebie i swoje otoczenie.

Konsumpcja we współczesnym społeczeństwie - sfera konsumpcji rekompensuje niedostatek wolności, doświadczane gdzie indziej, a ponieważ człowiek tak bardzo potrzebuje niezależności, pragnie tę sferę autonomii zachować za wszelką cenę.

Konsument zachęcany jest do podejmowania wyborów zorientowanych na jego własne preferencje i zapewniamy, ze jego korzyść i zadowolenie są najważniejsze, nabiera poczucia suwerennego kształtowania wszelkich standardów postępowania i niezależności od norm ustanawianych przez zewnętrzne źródła. Autonomia jednostki jest realizowana przede wszystkim na rynku. Autonomia ta uprawnia do odrzucania tych tradycyjnych norm moralnych, które nie mieszczą się w indywidualnych strategiach, mających prowadzić do największej korzyści jednostki, norm uznawanych za warunki sprawnego funkcjonowania rynku jako całości. Sprzyja to nadużyciom, angażowaniu się w nieetyczne praktyki, korupcji.

Problem istoty odpowiedzialności konsumenta - naturalnym krokiem ku zrozumieniu istoty odpowiedzialności konsumenta wydaje się sięgnięcie do refleksji filozoficznej nad zagadnieniem odpowiedzialności. Sugeruje ona, że odpowiedzialność konsumenta jest odpowiedzialnością kogoś za coś wobec jakiejś instancji. Zakres tej odpowiedzialności jest wyznaczony przez zakres swobody działania i poczucie sprawstwa. Istnieje dosyć powszechna zgoda, że nie należy człowiekowi przypisywać odpowiedzialności za czyny lub ich skutki, których nie jest on sprawcą. Granice wolności działania są granicami odpowiedzialności za nie. Poczucie sprawstwa przypisać można człowiekowi, który w momencie działania jest jego świadom i posiada wszystkie normalne zdolności niezbędne do opanowania sytuacji. Analiza zakresu swobody wyborów konsumenckich oraz poczucia sprawstwa pozwalają zrekonstruować argumenty skłaniające do zwalniania konsumenta z odpowiedzialności

Konsument jako podmiot oceny moralnej - teza o moralnej indyferencji wyborów konsumpcyjnych może być formułowana na co najmniej dwa sposoby. Po pierwsze może wyrażać stanowisko, że sfera konsumpcji nie spełnia warunków umożliwiających poddanie jej ocenie moralnej i wynikający stąd postulat by nie czynić wyborów konsumpcyjnych przedmiotem takiej oceny. Po drugie, może obejmować przekonanie, ze ludzie nie mają na uwadze względów moralnych dokonując wyborów konsumenckich. Weryfikacja obu wersji powyższej tezy wymaga ustosunkowania się do pojęć moralności, normy moralnej i oceny moralnej. Poszukiwanie odpowiedzi na pytania polegać będzie na analizie sformułowanych warunków, które musza być spełnione, by człowiek mógł być przedmiotem dodatniej czy ujemnej oceny moralnej. Pierwsze z tych warunków głosi, ze człowiek może być podmiotem oceny moralnej gdy działa świadomie. Nie działa świadomie ktoś kto pozbawiony jest prawdziwych przekonań o tworzywie swego czynu lub jego technice, a także ktoś kto nie zdaje sobie sprawy o konsekwencji swego czynu i wreszcie ktoś kto nie wie, że jego czyn podlega ocenie moralnej. Drugim niezbędnym warunkiem podlegania ocenie moralnej jest umyślność działania, czyli chęć albo zgoda na popełnienie czynu, którego konsekwencje są znane jako sprawcy i o których wiadomo, ze może być godny pochwały lub nagany. Kolejne warunek podlegania ocenie moralnej głosi, ze człowiek może być przedmiotem takiej oceny, gdy jest w swoim działaniu wolny. Warunek ten nie jest spełniony gdy człowiek nie posiada zewnętrznej i wewnętrznej możności działania lub gdy jego wola działania jest ściśle zdeterminowana przez czynniki, które wcześniej na niego oddziaływały. W pogłębionej analizie wymienionych warunków wolności działania człowieka wykazać można ich złożoność i wielorakość interpretacyjną. Próba odniesienia tych warunków do sfery wyborów konsumenckich prowadzi do następujących wniosków: sprawca ma zewnętrzną możność działania, gdy nic na zewnątrz nie udaremnia urzeczywistnienia jego zamiaru oraz dysponuje możnością wewnętrzną, gdy sam posiada siłę, wole, wiedze i sprawność.

29. Zaufanie w wyborach konsumenckich - jego istota, funkcje, determinanty wyborów konsumenckich, standaryzacja zaufania, jego rola w handlu internetowym.

Zaufanie jest fundamentem etyki społecznej, rośnie zainteresowanie zaufaniem przez ekonomistów. Zarówno ekonomiści jaki i socjologowie zauważyli, że zaufanie jest niezbędnym elementem przy każdej wymianie. Wiele osób wykonuje dziś prace których wyniki są kontrolowane. Zbadanie czyjejś pracy bywa bardzo trudne i drogie. Najlepszym sposobem redukcji takich kosztów jest zaufanie.

Szczególnym rodzajem zaufania na rynku jest zaufanie konsumentów do firm. Ma ono element kalkulacji, ponieważ kalkulujemy czy wymiana jest opłacalna. Tego rodzaju zaufanie bazuje np. na informacjach znajdujących się na etykietach, instrukcjach, gwarancjach, rankingach. Mówiąc o zaufaniu należy wspomnieć o marce produktu. Marka gwarantuje pewną stała jakość, dlatego w momencie wprowadzenia na rynek nowego produktu chętniej sięgnie po ten ze znaną marką. Zaufanie osobiste konsumenta oparte jest na pozytywnych emocjach wobec firmy. Konsument lojalny wobec firmy traktuję ją w wyjątkowy sposób, nie kontroluje jej i nie zniechęca się jej niepowodzeniami. Zaufanie jest jednym z najważniejszych powodów podejmowania decyzji przez konsumentów.

Pełni 2 podstawowe funkcje. Pierwsza z nich polega na ograniczeniu ryzyka związanego z zakupem, druga na przezwyciężaniu złożoności poznawczej. Jeżeli klient nie chce ryzykować kupna nowego produktu, to powtórzy wybór z którego był zadowolony w przeszłości, albo posłucha rad znajomych lub kupi znaną markę. Druga funkcja zaufania polega na zmniejszaniu coraz wyższego stopnia złożoności technicznej, organizacyjnej i informacyjnej, składających się na stale rosnącą złożoność poznawczą. Oprócz zaufania klient wybierając daną firmę kieruję się także: zasobami finansowymi, jego parametry socjologiczne, rodzaj nabywanego produktu, zakres konkurencji na rynku danego towaru. Konsumenci mające skromne środki finansowe wybierają produkty tańsze. Zaufanie ma ograniczony wpływ w przypadku monopolu. Klient nie ma wyboru między różnymi firmami więc albo skorzysta z tego co jest na rynku albo nie skorzysta wcale.

Obserwując zachowana konsumentów zauważyć można zjawisko standaryzacji zaufania. Coraz częściej porzucamy marki na rzecz innej lub nawet na produkt bez marki. Dzieję się tak ponieważ współczesny konsument w rozwiniętej gospodarce nie musi poszukiwać firm do których ma zaufanie, ponieważ pewien poziom zaufania stał się normą.

Konsumenci są chronieni przez prawo, instytucje sądownicze i kontrolne dlatego żaden produkt niewymagający ściśle określonych wymogów nie może wejść na rynek. Konsumenci nie muszą trzymać się określonej marki, by mieć zaufanie do produktu bo pewien ustalony poziom zaufania zapewniają także inne marki. Zaufanie w handlu internetowym. Teoretycznie Internet stwarza znakomite możliwości dokonywania zakupów, pozwala na swobodny dostęp do informacji, a więc do ofert z całego świata. Jednak pozyskanie zaufania w handlu elektronicznym bywa trudniejsze niż w konwencjonalnym. Wielu ludziom brakuje w tej formie sprzedaży osobistego kontaktu. Po za tym nie widzą siedziby firmy jej personelu. Boją się, że jutro może tej firmy już nie być. Ponadto boimy się o naruszenie swojej prywatności np. podania innym informacji o swojej karcie kredytowej. Ograniczenie zaufania w handlu internetowym stanowi dużą barierę w dalszym rozwoju dlatego sprzedawcy powinni postarać się o nasze zaufanie np. dobrze opisując produkt który chcą sprzedać, zakres gwarancji i serwisu, podać dokładne dane swojej firmy i opisać w skrócie jej historię, postarać się o niezależne opinię o firmie i jej produktach (komentarze na allegro).

30. Hedonizm imaginatywny jako etyczny standard kultury konsumpcyjnej- istota nowoczesnego hedonizmu.

Hedonizm imaginatywny- Zaspokojenie podstawowych potrzeb jako norma oraz wszechobecna konsumpcja sprawiły, iż dominującą postawą etyczną stała się postawa określana mianem hedonizmu imaginatywnego. Wyjściowym wyróżnikiem tej postawy jest pogląd, iż najlepszym sposobem osiągania szczęścia do którego dąży każdy człowiek jest przyjemność. Ponieważ przyjemność jest jedynym dobrem, zaś jedynym złem jest przykrość trzeba dążyć do przyjemności i unikać przykrości. Hedonizm odżył, ponieważ ludzkość dysponuje nieporównanie większym niż dawniej repertuarem przyjemności zmysłowych oraz nowym typem przyjemności, a mianowicie przyjemnościami imaginatywnymi, czyli doznawanymi w sferze wyobraźni.

Hedonizm pierwotny (Arystypa czy Epikura), podobnie jak inne koncepcje etyczne, zarówno starożytne jak i późniejsze, miały charakter podwójnie elitarny, w tym sensie, że powstawały w wyniku namysłu filozofów nad sztuką życia i trafiały do wąskich grup odbiorców. Ich wpływ na postawy i faktyczne wybory zwykłych ludzi mógł być bardzo pośredni. Tymczasem nowoczesny hedonizm to postawa etyczna praktykowana na masową skalę, kształtowana w procesie wzajemnych oddziaływań rozwoju cywilizacyjnego, wyborów konsumenckich i aktywności marketingowej i reklamowej biznesu. Filozoficzna refleksja nad tą postawą pojawia się ex post, próbując z jednej strony poddać ją krytyce, a z drugiej wykorzystać do zbudowania doktryny moralnej współczesnego konsumeryzmu.

Doktryna ta utrzymuje, iż każdy człowiek ma prawo do przyjemności, a co więcej ma obowiązek sprawiania sobie przyjemności. Charakterystycznym dla współczesności sposobem sprawiania sobie przyjemności jest konsumpcja. Nie chodzi przy tym o tę konsumpcję, która jest niezbędna do życia i która stanowi naturalny proces mający podtrzymać funkcjonowanie organizmu i wspomagać jego rozwój. Ma to być konsumpcja obiecująca radość życia, sposób na osiąganie szczęścia. Dążenie do szczęścia jest naturalne dla każdego człowieka, jest wyrazem troski o siebie, a więc konsumpcja nie powinna być zmącona poczuciem winy czy wstydu.

Zachęta do konsumpcji bywa także wspierana argumentami utylitarystycznymi. Popyt na dobra i usługi nadaje sens ich wytwarzaniu i jest warunkiem niezbędnym funkcjonowania przedsiębiorstw, osiągania zysków przez ich właścicieli, tworzenia i utrzymywania miejsc pracy, czyli od poziomu konsumpcji zależy efektywne funkcjonowanie gospodarki jako całości i dobrobyt społeczny. Tak więc dążenie przez jednostki do poprawy standardów życia, kupowanie coraz to nowych i lepszych dóbr, korzystanie z usług nie tylko służy tym jednostkom, ale przyczynia się do przyrostu dobra powszechnego. Wiadomo, że los amerykańskiej a co za tym idzie światowej gospodarki zależy od tego czy amerykańscy konsumenci zechcą nadal kupować.

Chociaż nowoczesny hedonizm przejął od starożytnych dyrektywę zalecającą dążenie do przyjemności i unikanie przykrości, powszechność dostatku oraz stworzone przez nauką i technikę możliwości realizacji tej dyrektywy sprawiają, że została ona wypełniona nową treścią. Z jednej strony, pojęcie przyjemności znacznie zwiększyło swój zakres i możliwe są takie sposoby doznawania przyjemności o jakich nie śniło się starożytnym. Z drugiej strony znacznie poszerzyły się możliwości unikania przykrości, człowiek w dużym stopniu uwolnił się od strachu przed głodem, bólem, zjawiskami przyrody.

Analiza nowoczesnego hedonizmu pozwala na wyłonienie kilku jego wymiarów konstytutywnych, czyli cech, które muszą przysługiwać najbardziej cenionym i pożądanym przyjemnościom. Po pierwsze, jest to natychmiastowość i bezwysiłkowość przyjemności oznaczająca, że współczesny hedonista nie chce czekać na spełnienie swoich pragnień ani też nie chce w to wkładać żadnego wysiłku. Czekanie i wysiłek odbierane są jako przykrość, a więc coś czego należy unikać. Po drugie, nowa przyjemność jest lepsza niż stara, co przejawia się w nieustannym poszukiwaniu nowych dóbr konsumpcyjnych i nowych doznań oraz rozstawaniu się bez żalu z dotychczasowymi wyłącznie z tego powodu, że mogą być zastąpione przez nowe. Kolejnym wymiarem jest estetyzacja życia codziennego polegająca na dominacji walorów estetycznych zwykłych sytuacji czy przedmiotów codziennego użytku nad ich walorami funkcjonalnymi. Wreszcie imaginatywność przyjemności oznacza, iż nowoczesny hedonista poszukuje przyjemności także poza obszarem doznań zmysłowych, czyli w sferze wyobraźni. Współczesne marketing i reklama są zorientowane przede wszystkim na poszerzanie tej sfery.

31. OSZCZĘDNOŚĆ JAKO ZAPOMNIANA CNOTA W GOSPODAROWANIU INDYWIDUALNYM I SPOŁECZNYM.

Cnota oszczędności wydaje się anachroniczna i niepotrzebna w dobie społeczeństwa konsumpcyjnego, w której rozwój i satysfakcja jednostki utożsamia się ze wzrostem ilości konsumowanych dóbr i usług, a dominującą miarą dobrobytu społecznego jest wielkość PKB.

Postulat oszczędzania stoi w sprzeczności z potężnymi interesami tych, którzy chcą zarobić na wciąż rosnącej konsumpcji. Obecnie propagowany jest postulat kupowania , co stoi w konflikcie z normą oszczędności.

Można oszczędzać:

- pieniądze - odkładać, ciułać, planowo wydawać,

- dobra użytkowe, ograniczać niszczenie, należycie użytkować.

Oszczędność stanowi jeden z warunków sukcesu materialnego, zawodowego, powodzenia w biznesie, ułatwia pokonanie przeciwności losu, daje poczucie bezpieczeństwa.

Cykl życia wielu towarów trwałego użytku np., ubrania, meble, sprzęt gospodarstwa domowego, jest tak projektowany, by szybciej się zużyły i wymagały zastąpienia nowymi.

Nowość wielu dóbr jest promowana, aby zastąpić produkt analogicznym tyle, że doskonalszym, później wytworzonym np. telewizory, samochody.

Oszczędność jako cnota indywidualna

Oszczędność jest cechą człowieka, który powstrzymuje się od marnotrawstwa w wielu sferach życia w codziennym działaniu. Oszczędność jest czymś co się nabywa i rozwija przez odpowiednie postępowanie. Oszczędność leży pośrodku między skąpstwem, a rozrzutnością,

Współczesna cnota oszczędności jest szczególnym sposobem korzystania z władzy nad dobrami materialnymi. Człowiek nie nadużywający władzy nad dobrami konsumpcyjnymi praktykuje cnotę oszczędności, doświadcza dobra wewnętrznego mającego swe źródło w poczuciu kontroli nad indywidualną konsumpcją.

Rozwój gospodarczy, postęp techniczny, poprawa warunków bytu wielu społeczeństw dały ludziom możliwość korzystania z dóbr materialnych przedtem niedostępnych, co powoduje, że sposób korzystania nie może być odnoszony tylko do jednostki, ale musi być rozważony w aspekcie społecznym i ekologicznym. Wybór stylu konsumpcji powinien zależeć nie tylko od własnych preferencji, ale także na szanse życiowe innych ludzi i środowisko naturalne.

Oszczędność jako cnota społeczna.

Istnieją poważne względy społeczne i etyczne uzasadniające wstrzemięźliwość konsumpcji.

Rozwiązanie problemów społecznych i ekologicznych zależy od ożywienia postulatu oszczędności, a cnotę oszczędności należy uczynić normą społeczną głoszoną i praktykowaną w skali globalnej, szczególnie w krajach wysokorozwiniętych.

Rozwój gospodarczy, wzrost konsumpcji towarzyszący gospodarce wolnorynkowej przyniósł poprawę życia milionom ludzi, jednak społeczny i ekologiczny jego koszt jest wysoki.

Rosną i pogłębiają się dysproporcje w poziomie konsumpcji między poszczególnymi krajami.

Chroniczna bieda przyczynia się do grabieżczej eksploatacji zasobów naturalnych przez narody, które chcą przeżyć, niszczą swoje ekosystemy i naturalną równowagę (lasy tropikalne).

Warunkiem koniecznym do zachowania zasobów środowiskowych jest ograniczenie konsumpcji przez kraje rozwinięte, dlatego cnota oszczędności rozumiana jako umiar w korzystaniu z dóbr konsumpcyjnych powinna stać się powszechnie obowiązującą normą społeczną., co z trudem dociera do świadomości ludzi, ponieważ interes biznesu nastawiony jest na wzrost produkcji i zachęcanie ludzi do kupowania, większość konsumentów dąży do zaspokajania potrzeb kierowanych do nich przez biznes, brak poczucia sprawstwa przez poszczególną osobę wzmacniany przez własny egoizm.

Polscy konsumenci po latach szarej rzeczywistości zachłyśnięci nowymi możliwościami zaspakajania potrzeb dążą do poprawy standardu życia poprzez konsumpcję.

Jedynie zbiorowy wysiłek podejmowany systematycznie przez władzę, organizacje ekologiczne, organizacje konsumenckie, społeczne, może ten trend odwrócić.

32.Standardy etyczne konsumpcji w Polsce i w Europie -

analiza porównawcza problemu
Hierarchia standardów konsumentów europejskich

Analiza średnich ocen przypisywanych poszczególnym zachowaniom pozwala na następującą rekonstrukcję hierarchii etycznych ocen ogółu konsumentów europejskich i wyodrębnionych grup. Otóż najsurowiej oceniane okazały się zachowania antyekologiczne, ponieważ najbardziej potępianym zachowaniem we wszystkich grupach było „Wyrzucenie w lesie śmieci z domu i z ogrodu”, zaś „Wyrzucenie puszki przez okno od samochodu, po to, by się jej pozbyć” znalazło się na trzecim miejscu w tej hierarchii dla ogółu konsumentów europejskich i na czwartym w pozostałych grupach. Ten wynik potwierdza rosnące zaniepokojenie ludzi stanem środowiska naturalnego, świadczy o wysokiej pozycji wartości ekologicznych w świadomości konsumentów i pokazuje, że korzyści konsumentów odnoszone kosztem środowiska naturalnego są najbardziej potępiane. Zapewne na wynik ten mógł mieć w jakimś stopniu wpływ młody wiek badanych osób, ponieważ wartości ekologiczne są cenione głównie przez ludzi młodych.

Analiza następnych pozycji w hierarchii nieetycznych zachowań pozwała odnieść kolejne grupy zachowań do czynników wyodrębnionych w analizie czynnikowej wyników otrzymanych w badaniach z wykorzystaniem oryginalnej Consumer Ethics Scale (Muncy, Vitell 1992).

Porównania między grupami

Autorzy badań europejskich próbowali porównywać etyczne postawy konsumentów reprezentujących kraje północy i południa UE w oparciu o strukturę czynnikową tych postaw. W tym celu wykonano analizę czynnikową (Polonsky i in. 2001). W efekcie końcowym objęła ona 15 zmiennych135. Ukonstytuowały się cztery czynniki, tłumaczące 51 wariancji, mające bardzo podobną interpretację do oryginalnych — wspomnianych wyżej — czynników otrzymanych w badaniach amerykańskich. Różnice wyników czynnikowych w poszczególnych czynnikach między obu grupami okazały się istotne dla dwóch czynników, jednak jak zauważyli autorzy. nie da się ich jednoznacznie zinterpretować. Respondenci z krajów południowej Europy potępiali bardziej niż respondenci z krajów północnej Europy podejmowanie nielegalnych działań przynoszących korzyść konsumentom, natomiast byli mniej restrykcyjni w odniesieniu do podejmowania działań przynoszących korzyść konsumentom wątpliwych etycznie.

Podobnie porównanie poszczególnych ocen dawanych przez konsumentów z krajów północy i południa UE wskazuje, że chociaż grupy te różnią się istotnie w 17 spośród 26 pytań kwestionariusza European Consumer Ethics Scale, kierunek tych różnic nie jest jednoznaczny, tzn. w ocenie pewnych zachowań konsumenci z północy UE są bardziej restrykcyjni niż konsumenci z południa UE, a w ocenie innych jest przeciwnie. Ten wynik nie potwierdza wspomnianej wcześniej hipotezy orzekającej, iż konsumenci z krajów rozwiniętych są bardziej restrykcyjni w ocenach etycznych zachowań na rynku niż konsumenci z krajów rozwijających się. Hipoteza ta była zweryfikowana pozytywnie przy użyciu Consumer Ethics Scale w odniesieniu do pary krajów: USA — Egipt (A1-Khatib i in. 1997). Jednak w przypadku krajów UE wskaźniki rozwoju ekonomicznego nie przekładają się bezpośrednio na standardy etyczne. Można zasadnie przypuszczać, iż kraje południa UE nie są krajami rozwijającymi się w zwykłym sensie tego słowa. Jeszcze inną przyczyną braku stałego kierunku różnic w standardach etycznych między krajami południa i północy UE może być to, że badane osoby reprezentowały ten sam — wysoki — poziom wykształcenia. Jak wynika z Kohlberga teorii rozwoju moralnego, wykształcenie jest jedną z najważniejszych determinant tego rozwoju, czyli stosunkowo wysoki jego poziom mógł istotnie zniwelować różnice kulturowe.

33. NEGATYWNE CECHY BIZNESU - CHCIWOŚĆ I ZAWIŚĆ A PROBLEM SPRAWIEDLIWEJ OCENY W ŚWIETLE ETYKI BIZNESU.

We współczesnych społeczeństwach działalność ekonomiczna uważana była za najważniejsze zajęcie człowieka. Dobro publiczne identyfikowane jest ze wzrostem produktu krajowego i stopy życiowej. Nie zawsze jednak tak było.

Wg Arystotelesa ludzie stają się życzliwi, gdy czują, że są sobie wzajemnie użyteczni. Produkcja i wymiana dóbr wytwarza w każdej społeczności poczucie wspólnych celów i przekonanie, że pomyślność człowieka zależy od pomyślności pozostałych. Jednak dążenie do bogactwa bywa zakłócane przez dwie postawy - chciwość i zawiść.

Chciwość.

Istnieją społeczeństwa jedne, w których za pieniądze nie można było nic kupić, drugie, w których za pieniądze można było kupić niemal wszystko.

Społeczeństwa plemienne z zasady nie używały pieniędzy. Wszystko, co zdobył jeden człowiek dzielono między pozostałych.

Wiele innych społeczeństw żyło w pierwotnym komunizmie. Irokezi nie mieli osobnych domów i mieszkali we wspólnych szałasach. Jeśli jakiś mężczyzna upolował jelenia dzielono między wszystkich tak, aby starczyło. Te przykłady świadczą o istnieniu jakiegoś niemal rodzinnego poczucia wspólnoty. Jednak w Sparcie ziemia nie była przedmiotem handlu, dopóki obowiązywały prawa Likurga. Majątek należący do rodziny przechodził z pokolenia na pokolenie. Zaczęły się tworzyć kłopoty. Ludzie tracili wszelką powściągliwość, dodatkowym utrapieniem był zanik wolnych zawodów.

Rozwój handlu spowodował pojawienie się w Grecji klasy wyższej. Wystawnymi przyjęciami i kosztownymi podarunkami kupowano poparcie polityczne. Władza pieniądza rozszerzała się i niszczyła moralność. Ci, którzy ledwie potrafili związać koniec z końcem, chcieli być bogaci. Ci, którzy byli bogaci, chcieli być jeszcze bardziej.

W Rzymie klasa wyższa korzystała z pracy niewolników w kopalniach i warsztatach. Klasa niższa utrzymywała się z drobnego handlu, uprawy roli i zasiłków. By zapewnić krajowi stały dopływ niewolników, potrzebne były wojny. W tej sytuacji przekonująco brzmi argument, że powodem upadku Grecji i Rzymu były chciwość i korupcja.

Można więc powiedzieć, że:

Chciwość jest występkiem, który dławi wszelkie cnoty obywatelskie - troskę o dobro publiczne i odpowiedzialność za los kraju.

Zawiść

Grecy odróżniali zawiść i zazdrość. Demostenes uważał, że pierwsza z tych postaw jest odrażającą wadą charakteru, druga zaś może być nawet zaletą. Zazdroszczenie komuś tego, co sami możemy osiągnąć jest impulsem do podjęcia większych starań, dodaje siły i prowadzi do sukcesu. Mechanizmem, który podtrzymuje zawiść, jest zwykle projekcja. Przedmiot zawiści zostaje znienawidzony jako usposobienie wrogości i niezasłużonej przewagi. Przedmiot zawiści wywołuje różne uczucia. Z jednej strony budzi podziw i szacunek, z drugiej - wzbudza niechęć i irracjonalne pretensje. Zawistnik emocjonalnie utożsamia się z postacią, której zazdrości, ale szybko dostrzega bezcelowość tych rojeń. Zdaniem Josepha H. Barke”a za każdym razem u podłoża zawiści leży niezaspokojona chciwość i narcyzm. Chciwość objawia się w tendencji do posiadania czegoś, co nie da się zdobyć - czyjegoś umysłu, wyglądu, rodziny, bogactwa. Narcyzm ujawnia się w chorobliwym zaprzątnięciu własnymi pragnieniami.

Sprawiedliwa cena

Dążenie do bogactwa uwikłane jest w każdym społeczeństwie w szkodliwe ścieranie się dwóch postaw - chciwość bogacza i zawiść biednego. Jest tak dlatego, ponieważ koncentracja kapitału nie ma naturalnej bariery, zaś nienawiść głodujących do opływających w dostatek nie ma naturalnego hamulca. By uniknąć rozprzestrzeniania się tych dwóch zgubnych postaw, próbowano rozmaitych sposobów - komunizmu, zapomóg dla biednych itd. Jednym szczególnym pomysłem było wprowadzenie „cen sprawiedliwych”.

Koncepcja ceny sprawiedliwej pojawiła się już w średniowieczu. Kupujący dostawał towar, a sprzedający pieniądze, za które mógł utrzymać rodzinę.

Każde miasto w średniowieczu było samowystarczalne. Jeśli jedynym źródłem wartości towaru jest praca, nie ma sensu podwyższania ceny towarów w momencie zmożonego popytu. Cena sprawiedliwa była więc gwarancją przetrwania istniejącej gospodarki bez zmian i bez wzrostu.

W XIX w. pojecie ceny sprawiedliwej przekształciły się w pojęcie ceny naturalnej. (Adam Smith). Cena naturalna pokazywała, skąd bierze się wartość towaru i szacowała tę wartość w pieniądzach.

Człowiek musi żyć z pracy i jego wynagrodzenie musi wystarczać przynajmniej na utrzymanie go przy życiu. W pewnych sytuacjach musi być nawet wyższe, gdyż w przeciwnym razie robotnik nie byłby w stanie utrzymać rodziny i cała reszta robotników wymarłaby w pierwszym pokoleniu.(Smith)

Podsumowując całokształt tematu możemy powiedzieć, że dziś nieokiełznaną chciwość i szaloną zawiść hamują związki zawodowe, podatki i polityka społeczna. W krajach demokratycznych, rażący wzrost zróżnicowania dochodów powoduje zwykłe dojście do władzy partii socjalistycznej. Wprowadzone przez nią gwarancje socjalne i podatek od luksusu spłaszczają zróżnicowania. Gdy ten zabieg osłabi gospodarkę, do władzy dochodzi partia konserwatywna lub liberalna, która ponownie „nakręca” koniunkturę i pozwala na wzrost zróżnicowania dochodów. Cykl ten powtarza się wielokrotnie. Równowagę między dążeniem do bogactwa a do równowagi zaprowadza więc nie teoria społeczna, ekonomiczna czy filozoficzna, ale głosy wyborców.

34. Etyka w zarządzaniu i kierowaniu zasobami ludzkimi

1. Oddziaływania których podmiotem są ludzie łączą się z etyką.

Osoby zarządzające firmą czy też kierujące większym zespołem w firmie powinny posiadać solidną wiedzę z zakresu zarządzania oraz efektywnego i etycznego przywództwa. Praca kierowników polega na codziennych kontaktach z innymi, tworzeniu i integrowaniu zespołów, motywowaniu i rozwijaniu zdolności pracowników, kształtowaniu kultury organizacji, postaw i zachowań ludzi, rozliczaniu i ocenianiu pracy, a także rozwiązywaniu konfliktów. W kierowaniu ludźmi nic nie jest neutralne etycznie a dylematy etyczne wiążą się z wyborami.

2. Wyróżnia się cztery funkcje zarządzania: planowanie, organizowanie, kierowanie ludźmi i kontrolowanie. Każda z funkcji zarządzania łączy się z problematyką etyki w zarządzaniu. Na poziom etyczny zarządzających wpływa np.:

- treść roli organizacyjnej kierownika (mniej lub bardziej etyczna, skrajnie nieetyczna)

- wyznaczone cele (osiąganie niegodnych celów jest naganne)

- sposób osiągania celów

- intencje zarządzającego oraz to czym się kieruje dokonując określonych wyborów.

3. W sferze zarządzania zasobami ludzkimi występuje pięć głównych wymiarów etycznych:
- szerokie konsekwencje - decyzje etyczne często mają wpływ nie tylko na pracowników, ale i na ich rodziny,
- możliwość wyboru różnych rozwiązań - większość problemów można rozwiązać na wiele sposobów, co może prowadzić do łamania zasad,
- rozwiązania mieszane - decyzje etyczne wymagają rozważenia skutków korzystnych
i negatywnych,
- nieznane konsekwencje - często skutki decyzji związanych z problemem etycznym są niemożliwe do przewidzenia,
- skutki osobiste - decyzje o charakterze etycznym mogą mieć wpływ na sytuację osobistą i rodzinną pracowników.
Aby zminimalizować negatywne skutki podejmowania decyzji i mieć pewność, że są one etyczne, należałoby przeanalizować, czy są one zgodne z prawem, obowiązującymi zasadami, standardami i wartościami organizacyjnymi.

4. Do najczęściej popełnianych błędów i nadużyć przy ocenie pracowników należą: niewiedza, brak jasnych ogólnie znanych stabilnych kryteriów oceny, brak obiektywizmu, unifikacja kryteriów ocen, arbitralność ocen, ocena zmieniająca się w sąd nad pracownikiem, brak konsekwencji w działaniu po dokonaniu ocen okresowych pracowników.

5. Kierownicy powinni profesjonalnie, efektywnie i etycznie realizować wszystkie funkcje zarządzania. To czy ktoś jest kierownikiem etycznym, można stwierdzić jedynie obserwując jego działania. Etyka kierowania zasobami ludzkimi nie może bowiem istnieć poza zarządzaniem i związanym z nim działaniem.

---