SOCJOLOGIA- bada jednostki, reakcje między nimi, to badanie stosunków społecznych.

Instytucjonalizacja- proces przechodzenia od niesformalizowanych sposobów działania społecznego do uregulowanych, względnie stałych form aktywności, podlegających społecznym sankcjom. Jest to też nadanie charakteru instytucji istniejącym formom działania, dzięki czemu stają się one obowiązujące. Instytucjonalizacja jest jednym z ważniejszych procesów pozwalających regulować życie społeczne- czyli żeby np., socjologia stała się dyscypliną naukową muszą powstać katedry na uczelniach, podręczniki, książki.

SOCJOLOGIA WG:

JAN SZCZEPAŃSKI: tak definiuje pojęcie socjologii: „socjologia poszukuje praw zjawisk zachodzących między ludźmi, zajmuje się badaniem struktur, czyli wzajemnego przyporządkowania sobie ludzi w zbiorowościach”.

LUDWIK GUMPLOWICZ: pojmuje ją następująco: „socjologia to nauka o grupach społecznych”.

GEORG SIMEL pisze o socjologii, jako „nauce o stale powtarzających się formach życia społecznego”.

ZYGMUNT BAUMAN „socjologia to zazwyczaj spoglądanie na ludzkie czynności, jak na fragmenty większych całości. Owymi całościami są nieprzypadkowe grupy ludzi, które są powiązane siecią wzajemnych zależności”.

PIOTR SZTOMPKA wyjaśnia w jednej ze swoich książek, że „socjologia zrodziła się, jako naukowe badanie historii”.

EMILE DURKHEIM, socjologia jest nauką o faktach społecznych. Faktem społecznym jest wszelki sposób działania, zdolny do wywierania na jednostkę przymusu zewnętrznego. Może to być np. moralność, prawo, moda...

GEORG LUNBERG: definiuje socjologię jako naukę o "przewidywanych sekwencjach zachowań ludzkich w sytuacjach dostatecznie sprecyzowanych". Z kolei Robert Merton traktuje socjologię jako naukę o systemie wzajemnie powiązanych ze sobą elementów (klasy, warstwy, organizacje, grupy)".

ROBERT MERTON: socjologia to nauka o systemie wzajemnie powiązanych ze sobą elementów ( klasy, warstwy, organizacje społeczne)

Podział dziedzin socjologii ze względu na skalę zjawisk społecznych:

• makrosocjologię (socjologię dużych struktur społecznych), która bada zjawiska społeczne dużej skali (np. dotyczące państw, ponadpaństwowe, globalne, dotyczące ras, klas społecznych czy warstw społecznych itp.)

• mikrosocjologię (socjologię małych struktur społecznych), która bada zjawiska społeczne małej skali (np. interakcje międzyludzkie czy małe grupy społeczne-rodzina, grupy towarzyskie, pracownicze, rówieśnicze). Pole badawcze mikrosocjologii pokrywa się najczęściej z polem badawczym psychologii społecznej.

Podział na specjalizacje.

• antropologia społeczna,

• historia socjologii,

• praca socjalna,

• socjologia dewiacji i kontroli społecznej,

• socjologia medycyny- bada społeczne aspekty zdrowia, choroby, służby zdrowia,

• socjologia miasta- zajmuje się społecznymi aspektami rozwoju miast, procesami urbanizacji,

• socjologia nauki,

• socjologia prawa- zajmuje się genezą, funkcjami i społecznym działaniem zjawisk prawnych,

• socjologia religii- zajmuje się wierzeniami, praktykami i instytucjami religijnymi w aspekcie społecznym,

• socjologia wsi i rolnictwa,

• Socjologia polityki

Holizm (od gr. holos - całość) to pogląd (przeciwstawny redukcjonizmowi), według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących ich składnikami.

Całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników.

Strukturalizm w socjologii to jedna z głównych orientacji badawczych i nurtów myślowych, mająca znamiona paradygmatu. W swoim najbardziej ogólnym znaczeniu termin ten jest używany przede wszystkim do określenia każdego podejścia, w którym uznaje się, że struktura społeczna, jest istotniejsza niż działanie społeczne. Natomiast szczegółowe znaczenie terminu "strukturalizm" odnosi się przede wszystkim do konkretnie sprecyzowanej perspektywy teoretycznej, której okres największej popularności przypadają na koniec lat sześćdziesiątych i początek lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku. Strukturalizm oddziaływał na socjologię głównie poprzez antropologię strukturalną Claude Lévi-Straussa.

U podstaw podejścia strukturalizmu leży idea, że poza często płynnymi i zmiennymi przejawami rzeczywistości społecznej możemy stwierdzić istnienie struktur, stanowiących ich fundament. Istotnym ich aspektem jest fakt, że struktury te nie są uświadamiane sobie przez członków społeczności w której funkcjonują. Przykładem takiej struktury jest krążenie kobiet w różnych społeczeństwach, które, choć jest nieświadome, zawsze okazuje się działać według określonych praw.

Właściwym przedmiotem badań strukturalnych są szczególne modele stosunków społecznych, zwanych właśnie strukturami. Szczegółowość ta polega na tym, że spełniają one następujące kryteria:

• struktura ma charakter uporządkowanego systemu tzn., że składa się z takich elementów, że modyfikacja jednego elementu powoduje modyfikacje pozostałych

• można przewidzieć w jaki sposób dana struktura będzie reagowała w przypadku modyfikacji któregoś z elementów

• struktura należy zawsze do pewnej grupy struktur o podobnych zależnościach

• skonstruowana jest w ten sposób, że jej funkcjonowanie pozwala wyjaśnić wszystkie obserwowane fakty zbiorowości, do której jest adresowana.

Przedstawicielami strukturalizmu są m.in.: Claude Lévi-Strauss, Edmund Leach, Maurice Godelier.

Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, wg której kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Teoria ta wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego.

Terminu „symboliczny interakcjonizm” po raz pierwszy użył Herbert Blumer w 1937 roku. Nazwa ta dobrze oddaje podstawowy obszar zainteresowania całej orientacji koncentrującej się na analizie procesów wzajemnych oddziaływań, pojętych jako wymiana symbolicznych znaczeń. Wymiana zachodzi między świadomymi, ciągle definiującymi sytuacje partnerami. Konsekwencją tych procesów jest ukształtowanie osobowości partnera i funkcjonowanie grup społecznych.

To skonstruowane wzory uporządkowanego działania, które utrzymują się i zmieniają dzięki interakcji symbolicznej między jednostkami i wewnątrz nich.

Podstawowe założenia:

• Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy.

• Znaczenia pochodzą z interakcji.

• Znaczenia są modyfikowane przez ich interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.

Czterema podstawowymi dla interakcjonizmu społecznego kategoriami analizy są:

• Umysł - rozumiany jako proces; proces myślenia, który pociąga za sobą umiejętność "rozważania" alternatywnych możliwości działania - są to tzw. próby generalne w wyobraźni

• Jaźń - jednostkowa tożsamość z samym sobą, świadomość swojej odrębności

• Interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na obustronnym wpływaniu na swoje zachowania

• Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, oparta na interakcjach pomiędzy jednostkami, które tworzą samowystarczalną zbiorowość.

Interakcjonizm symboliczny zazwyczaj opiera się na badaniach z wykorzystaniem metod jakościowych.

EWOLUCJONIZM-Stał na stanowisku, że wszystkie społeczności ludzkie rozwijają się w podobny sposób, przechodząc przez pewne etapy rozwojowe. Stosując metodę porównawczą, ewolucjoniści starali się opisać te etapy i wskazać kierunek postępu w historii. W socjologii rozwój ewolucjonizmu wiązał się z takimi osobami jak Herbert Spencer i August Comte, którzy byli także twórcami socjologii jako nauki.

Założenie ewolucjonizmu u Spencera polegało na tym, że formy proste, np. społeczeństwa ewoluują od form prostych do coraz bardziej złożonych. Organizm społeczny, podobnie jak organizm biologiczny jest pewną całością, którą charakteryzuje ciągły rozwój.

Ewolucjonizm w naukach społecznych i historii, zwany także ewolucjonizmem kulturowym lub ewolucjonizmem kulturowo-społecznym jest zbiorem teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które przechodzi przez poszczególne etapy podczas rozwoju społecznego.

GENEZA:

Termin "socjologia" (od łac. socius - zbiorowość, społeczeństwo i gr. logos mądrość, wiedza, nauka- nauka o społeczeństwie) wprowadził w 1837 r. Auguste Comte (uczony francuski, wykładowca na Sorbonie, napisał „Kurs filozofii społecznej.

Jako samodzielna dyscyplina naukowa socjologia wyodrębniła się pod koniec XIX wieku: pierwszy wydział socjologii powstał w 1892 r. na Uniwersytecie w Chicago, („American Journal of Sociology", do dziś czołowego czasopisma socjologicznego w USA). Amerykańskie Stowarzyszenie Socjologiczne (ASA), największa do dziś organizacja zawodowa socjologów, utworzone zostaje w 1909 roku.

W 1895 ustanowiono pierwszą europejską katedrę socjologii, na Uniwersytecie w Bordeaux, obejmuje ją Emile Durkheim,

W Polsce pierwsza katedra socjologii powstała na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego w 1919 r. (kierował nią Leon Petrażycki). Rok później, z inicjatywy Floriana Znanieckiego, uruchomiono Katedrę Socjologii i Filozofii Kultury na Uniwersytecie Poznańskim, wtedy też socjologia zaistniała w Polsce jako samodzielny kierunek studiów.

SOCJOLOGICZNA REFLEKSJA TEORETYCZNA: dotyczyła różnych aspektów życia społecznego

pierwsza rewolucja- Nastąpiło oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury - było to podsta­wowym krokiem w stronę nauki o społeczeństwie.

Oddzielenie porządku społecznego od politycznego było drugą rewolucją w rozwoju wiedzy naukowej o procesach i zjawiskach zachodzących w zbiorowościach ludzkich

• normatywny i finalistyczny punkt widzenia. Znacznie bardziej interesowało filozofów to, jak być powinno, niż to, jak jest. Projekty idealnego państwa kreślili Platon i Arystoteles, a także autorzy renesansowych i późniejszych uto­pii.

• WOLUNTARYZM: Wyrażał się on na różne sposoby. Przede wszystkim w postaci wiary we wszechmoc władcy. Uważano, że panu­jący, jeśli tylko rozporządza odpowiednimi środkami, może w sposób dowolny ukształtować formę państwa i społeczeństwa. Sądzono, że jeśli istnieją jakieś wady życia społecznego, to tylko dlatego, że rządzący nie chcą bądź nie potrafią ich usunąć. Żywa była wiara w „dobrego i mądre­go władcę", który jest pełen dobrej woli i, jeśli tylko zrozumie, co jest dobre, natychmiast wcieli to w życie.

Inną postacią woluntaryzmu, która zresztą miała bardzo długi-żywot, było przekonanie, że skoro ludzie obdarzeni są wolną wolą i każdy może robić, co chce i co mu tylko do głowy w danym momencie przychodzi.Za formę woluntaryzmu wypada też uznać wiarę w Opatrzność, w to, że może ona interweniować i zmieniać bieg spraw ludzkich; trudno więc sądzić, że rządzą nimi jakieś prawidłowości.

• koncentracja uwagi na państwie i władzy.

WIEDZA POTOCZNA: będąca rezultatem wspól­nych doświadczeń. Często przybiera ona postać przysłów, wśród których nietrudno znaleźć wyraźnie „socjologiczne". Przysłowie: „Jeśli wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one", mówi o konieczności konfor­mizmu; „Kruk krukowi oka nie wykolę" powiadamia o solidarności gru­powej; „Gdy kota nie czują, myszy tańcują" przekazuje wiedzę o roli władzy w utrzymywaniu porządku w społeczeństwie.

Cechy:

• wartościowanie: . Nie ogranicza się do opisu, ale mówi, że to jest złe, a tamto dobre, to korzyst­ne, a tamto szkodliwe.

• Dychotomia: jest tendencja do przedstawiania świata w kolorach czarno-białych, bez uwzględniania odcieni pośrednich,

• Pochopność uogólnień: Wystarczy kilka przypadków, a czasem nawet jeden, by został sformułowany sąd ogólny (kiedy młody człowiek nie ustąpi w auto­busie miejsca starszej pani, z pewnością usłyszymy, że: „cała dzisiejsza młodzież"... etc).

• Jest przeniknięta stereotypami: Powszechnie wskazuje się na takie ich cechy, jak charakter upraszczający, nadmierne generalizacje, sztywność i odporność na zmiany, a także to, że rzadko mają charakter neutralny i najczęściej są zabarwione emocjo­nalnie np., Jeśli nie wiemy nic o jakiejś konkretnej osobie, ale możemy ją zaklasyfikować do określonej grupy, uzupełniające informacje czerpiemy ze stereo­typu tej grupy i na tej podstawie oceniamy osobę i ustalamy nasz sposób jej trakto­wania.

WIEDZA NAUKOWA: naukę cechuje niezadowolenie się samym opisem, ale zmierzanie do wyjaśnień przy wykorzystywaniu istniejących teorii, uczonych obowiązuje przestrzeganie reguł postępowania badawczego, wyróżnikiem nauki jest neutralność i powstrzymywanie się od wartościowania. Trzy podstawowe reguły:

1. wyraźne określenie bada­nego problemu tak w kontekście dotychczasowej wiedzy faktograficznej, jak i istniejących teorii;

2. staranne zbieranie danych i umożliwienie in­nym badaczom kontroli ich rzetelności (jawność warsztatu naukowego obowiązuje zresztą na wszystkich etapach postępowania badawczego);

3. odróżnianie twierdzeń opartych na faktach od tych, które są tylko do­mysłami, a także dopasowanie stopnia ogólności formułowanych twier­dzeń do zakresu danych, które stanowią ich podstawę.

ZRÓŻNICOWANIE SOCJOLOGII:

1. SCJENTYSTYCZNA: to jest taka, która bada fakty i tylko fakty, szuka między nimi związ­ków i na tej podstawie formułuje prawa ogólne, bywa nazywana pozyty­wistyczną, a przez niektórych uczonych również naturalistyczną, (badać i stwierdzać, nacisk na precyzję języka, powstrzymanie się od wartościowania, nacisk na empiryczną sprawdzalność wszelkich twier­dzeń teoretycznych.) Traktowanie socjologii jako nauki wzorującej się na naukach przyrod­niczych zostało jednakże dość wcześnie zakwestionowane. Uczynił to Max Weber.

2. HUMANISTYCZNA: podstawowymi kategoriami opisu są działania oraz instytucje rozumiane jako utrwalone wzory działań, powstałe w wyniku interakcji świadomych podmiotów i społecznie reprodukowane tak w czasie, jak i w przestrzeni. Socjologia ta skupia uwagę na tym, jak aktorzy widzą i interpretują świat, ponieważ przyjmuje, że wzajemne oddziaływania akto­rów przebiegają w sferze znaczeń. Socjologia humanistyczna podważa także pojęcie obiektywnych praw rządzących życiem społecznym na podobieństwo praw rządzących. W socjologii tej nacisk na ciągłe tworzenie rzeczywistości społecznej prowadzi do podkreślenia znaczenia aktywności ludzkiej, tego, że nie jesteśmy na nic skazani, że wiele od nas zależy i powinniśmy mieć świa­domość istnienia wielu potencjalnych możliwości

REDUKCJONIZM- zbiorowości społeczne są poj­mowane wyłącznie jako zbiory pewnej liczby jednostek. pogląd w filozofii nauki, stanowisko metodologiczne przyjmujące, że możliwe i właściwe jest wyjaśnienie i opis własności złożonego układu poprzez opis i wyjaśnienie zachowania jego części. Zgodnie z redukcjonizmem badanie złożonego układu powinno zostać rozpoczęte poprzez wyróżnienie jego fragmentów, określenie mechanizmów i sposobu w jaki owe fragmenty się zachowują i następnie opisanie zachowania złożonego z nich układu jako konsekwencji własności wcześniej wydzielonych fragmentów oraz sposobu ich złożenia - struktury tak utworzonego systemu. Taki system - złożenie zbioru elementów (wraz z ich atrybutami) z nałożoną na nie strukturą - posiada nowe atrybuty (własności), nie będące atrybutami żadnego ze składowych elementów, ale odnoszące się do systemu jako całości (np. wartość logiczna zdania twierdzącego: prawda/fałsz jest atrybutem całego poprawnego strukturalnie zdania, ale nie słów - jego elementów).

FUNKCJONALIZM STRUKTURALNY: (złe działanie części wpływa na zaburzenie całości)społeczeństwo postrzegane jest jako system wzajemnie powiązanych ze sobą elementów kulturowych, pełniących funkcje na rzecz równowagi całości. W opinii funkcjonalistów społeczeństwo tworzy pewną całość, które trzeba rozpatrywać jako ,,funkcjonalną jedność". Wszystkie systemy w ramach społeczeństwa są ze sobą powiązane - zmiana któregokolwiek z elementów może prowadzić do dezintegracji. Mimo to każdy system posiada wiele podsystemów, które są wyspecjalizowane do pełnienia określonych funkcji.

Teoria funkcjonalna usuwa z pola widzenia całkowicie jednostkę jako indywidualność.

W funkcjonalistycznej teorii społeczeństwa nacisk pada na strukturę rozumianą jako sposób powiązania części oraz na funkcje tych części i ich współdziała­nie. Głównym przedmiotem zainteresowania jest równowaga systemu oraz czynniki działające na rzecz jego stabilizacji. Funkcjonalizm bywał krytykowany za to, że nie uwzględnia problematyki zmiany.

EMPIRYZM LOGICZNY: W cen­trum uwagi tej orientacji znajdowała się metodologia badań. Kładziono nacisk na kwantyfikację wiedzy, utożsa­miając ujęcia naukowe z ilościowymi, oraz przywiązywano wagę do jas­ności i precyzji języka.

MARKSIZM: charakteryzuje się koncentrowa­niem uwagi na zjawiskach i procesach zachodzących na poziomie makrospolecznym. Podobnie jak funkcjonalizm, cechuje go postrzeganie spo­łeczeństwa jako swoistej całości, której wszystkie części są ze sobą powią­zane. Różni go natomiast od funkcjonalizmu, i to w sposób zasadniczy, skupienie uwagi na rozwoju społecznym i rządzących nim prawach, nie zaś na równowadze i stabilizacji systemów społecznych, a także na kon­fliktach społecznych, nie na konsensie.

Zebrane dane zostają poddane ana­lizie. Socjologia posługuje się dwoma rodzajami analiz: ilościowymi i ja­kościowymi. W przypadku analiz ilościowych wykorzystywane są naj­różniejsze, niekiedy bardzo wyrafinowane, metody statystyczne. W socjologii o orientacji scjentystycznej, uznawane są wyłącznie badania wykorzystujące analizy ilościowe. W socjologii humanistycznej ceni się przede wszystkim bada­nia posługujące się analizami jakościowymi, to znaczy takimi, które, sku­piając się na niewielu przypadkach, pozwalają poznać je dogłębnie i do­cierać do tego, co zachodzi w procesach międzyosobniczych.

AUGUSTE COMTE (1798-1857)

Filozof francuski, który w swoim głównym, sześciotomowym dziele [Kurs filozofii pozytywnej] wydanym w latach 1830-1842

Comte postrzegał społeczeństwo na podobieństwo skomplikowanego organizmu, czyli stosował analogię organianą. Budowę społeczeństwa albo inaczej - anatomię badać winna „statyka społeczna", a jego funkcjonowanie i zmienność, czyli fizjologię - „dynamika społeczna". Podstawowym składnikiem społeczeństwa są grupy społeczne, a wśród nich największą rolę odgrywa rodzina. Od Comte'a pochodzi znane powiedzenie, że rodzina jest podstawową komórką społeczną. Społeczeństwo ulega nieustannemu procesowi rozwoju, a jego kierunek i etapy wskazuje wspomniane wcześniej „prawo trzech stadiów" .Uważał , że świat przyrody i społeczeństwa stanowi jedność i dlatego także metoda socjologii musi opierać się na tych samych zasadach co metody nauk przyrodniczych.

EMIL DURKHEIM:

Szukał równowagi pomiędzy aspiracjami jednostki a potrzebami społeczeństwa jako całości.

Kluczowym elementem badań socjologicznych są fakty społeczne, socjolog powinien traktować je jak rzeczy czyli odrzucić wszelkie złożenia i uprzedzenia na ich temat, stanąć na zewnątrz badanych zjawisk, być obiektywnym.

Wyróżniał 2 typy więzi:

• SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA: charakterystyczna dla społeczeństw pierwotnych, opiera się na podobieństwie pomiędzy jednostkami i jednolitym dla wszystkich jednostek systemie norm ujętych w świadomości (prawo karne). świadomość indywidualna jest identyczna ze świadomością zbiorową.

• SOLIDARNOŚĆ ORGANICZNA: charakterystyczna dla społeczeństw rozwiniętych, opiera się na zróżnicowaniu jednostek i społecznym podziale pracy i wynika z potrzeby współpracy np. prawo, cywilne, handlowe, gdzie świadomość zbiorowa odgrywa mniejszą rolę pozostawiając więcej miejsca na indywidualną inicjatywę i refleksję.

4 TYPY SAMOBÓJSTW:

1) Samobójstwo egoistyczne - będące skutkiem całkowitego rozerwania związków z ludźmi
z najbliższego kręgu (głównie z rodziną

2) Samobójstwo altruistyczne jest wynikiem oczekiwań społeczeństwa pod adresem jednostki. Czasami ludzie odczuwają wymagania społeczne jako nadmierne, nie potrafią im się oprzeć i odbierają sobie życie. Wynikające z ogromnej więzi ze społeczeństwem (np. piloci kamikaze),

3)Samobójstwo anomiczne jest skutkiem gwałtownych zmian społecznych i poczucia alienacji. W okresie stabilności gospodarczej normy rządzące ludzkim zachowaniem są raczej niezmienne, jednak podczas kryzysów tracą ważność. Ludzie nie wiedzą jak działać i jak się zachowywać. Dlatego odsetek samobójstw rośnie zarówno podczas gospodarczego boomu jak i w czasie ekonomicznej zapaści. Stan emocjonalnego rozregulowania, konieczność nieustannego współzawodnictwa zwiększa ryzyko omawianych zachowań.

4)Samobójstwo fatalistyczne wynikające z przekonania danej jednostki o przeznaczonej jej śmierci (zwłaszcza na podłożu religijnym i filozoficznym

TEORIE SOCJOLOGICZNE:

TEORIA KONFLIKTU SPOŁECZNEGO - teoria socjologiczna. Zdaniem jej zwolenników ład społeczny jest pewnym nieosiągalnym ideałem. Zakładają oni, że wewnątrz społeczeństwa dominują przede wszystkim sprzeczności, ścieranie się interesów poszczególnych klas, warstw i grup społecznych. Ład społeczny jest jedynie chwiejną równowagą. Zwolennikiem tej teorii był m.in. Karol Marks.

Teoria wymiany powstała jako reakcja na funkcjonalizm, który koncentrował się na wpływie jakiegoś zjawiska na system. Nie jest to jednolita teoria, ale raczej zespół teorii, opisujących świat społeczny jako układ wymian dóbr (materialnych i niematerialnych) pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi. Teoretycy wymiany społecznej postrzegają każdą interakcję w charakterze transakcji - "coś za coś". Jest to jakby "teoria interesu własnego jednostki". Jeżeli człowiek podejmuje jakiekolwiek działanie, to robi to z perspektywą korzyści dla siebie. Często jest to pożytek niematerialny, w postaci np. szacunku od innych, posłuszeństwa, satysfakcji itd.

Teoria wymiany Homansa

Wg George'a Homansa "zachowanie społeczne jest wymianą dóbr materialnych, ale i niematerialnych, takich jak symbole aprobaty i prestiżu." Wszystkie organizacje społeczne powstały na zasadzie działania sieci wymian międzyjednostkowych. W organizacji potrzeby danej jednostki są spełniane przez inne jednostki należące do tej organizacji. Stworzył on też szereg twierdzeń, wśród nich twierdzenie o sukcesie, twierdzenie o deprywacji - nasyceniu i twierdzenie o agresji. Twierdzeń tych jest łącznie siedem, a zdaniem wieńczącym tę listę jest twierdzenie o racjonalności, które mówi, że jednostka z dwóch alternatywnych działań wybierze to, które daje jej największe prawdopodobieństwo osiągnięcia większej korzyści.

Podstawowe twierdzenia:

• o sukcesie: im częściej działanie jednostki jest nagradzane, tym bardziej prawdopodobne jest podjęcie przez nią tego działania.

• o bodźcu: jeżeli w przeszłości wystąpienie określonego bodźca lub zespołu bodźców było okolicznością, w której działanie jednostki zostało nagrodzone, to im bardziej prawdopodobne jest, że jednostka podejmie to lub podobne działanie.

• o wartości: im bardziej działanie jest dla jednostki wartościowe, tym jest prawdopodobne, że będzie ona przejawiała to działanie- im większa wartość nagrody, tym bardziej będziemy się nas następny raz starać aby ją otrzymać.

• o deprywacji-nasyceniu: im częściej w niedawnej przeszłości jednostka otrzymała określoną nagrodę, tym mniej wartościowa staje się dla niej każda następna jednostka tej nagrody- im częściej dostajemy nagrodę, to zaczynamy uważać, że nam się ona należy, że jest to coś normalnego i nie musimy się bardziej starać aby ją otrzymać doceniamy ją dopiero wtedy gdy stracimy np., premię .

• frustracji-agresji: jeżeli działanie jednostki nie doprowadza do otrzymania nagrody lub jednostka otrzymała karę, której się nie spodziewała, zareaguje gniewem, a w gniewie rezultaty zachowania agresywnego będą miały wartości wynagradzające.

• Twierdzenie o racjonalności- zgodnie z którym jednostka wybiera z pośród alternatywnych działań, to, dla którego iloczyn wartości oczekiwanych rezultatów owych działań i prawdopodobieństwa osiągnięcia oczekiwanego rezultatu będzie najwyższym.

Teoria wymiany Petera Blaua

Peter Blau wprowadził do analizy procesów wymiany pojęcie "użyteczności krańcowej", które mówi o tym, że "im więcej oczekiwanych nagród jednostka uzyskuje w wyniku określonej czynności, tym mniej wartościowa jest ta czynność i tym mniej prawdopodobne będzie jej podjęcie". Chodzi o to, że jeśli w wyniku wykonywania jakiejś akcji otrzymujemy nagrody, to im więcej już otrzymaliśmy tym mniejszą wartość będzie miała dla nas kolejna porcja tej nagrody. Kolejnym pojęciem wprowadzonym przez Blaua jest pojęcie "normy wymiany sprawiedliwej", które wskazuje jaki powinien być stosunek nagród do kosztów w danej relacji wymiany. Jeśli normy te zostają zachwiane, strona pokrzywdzona może ujawniać zachowania agresywne. Koncepcja Blaua różni się tym od koncepcji Homansa, że przewiduje sytuacje konfliktowe. Równowaga w jednej relacji jest opłacona zaburzoną homeostazą w innej. Jeszcze jedno pojęcie Blaua to "atrakcyjność społeczna" czyli postrzeganie możliwości uzyskania nagrody. Jest to zdaniem tego socjologa czynnik konieczny do zaistnienia stosunku wymiany, który opiera się na przeświadczeniu, że ludzie, którzy "udzielają nagród, będą z kolei otrzymywać nagrody jako zapłatę za dostarczone dobra". Są cztery typy (klasy) nagród: pieniądze, akceptacja społeczna, szacunek (poważanie) oraz uległość. Z nich największą wartość ma uległość, potem szacunek, akceptacja, zaś najmniej stosowną nagrodą w stosunkach wymiany społecznej są pieniądze.

Uległość jest najcenniejszą nagrodą ponieważ dla Blaua wiąże się nieodłącznie ze stosunkiem władzy, a ten z kolei niesie za sobą możliwość odmawiania nagród tym, którzy nie chcą podporządkować się normom. Władza rodzi się wtedy, kiedy wartość świadczonych usług przewyższa wartość usług otrzymywanych w zamian. Jeśli ludzie mają do wyboru jedno tylko lub niewiele alternatywnych źródeł nagród, wtedy również dochodzi do wymuszenia uległości. Jest to dodatkowo ułatwione, jeśli obdarowywane osoby nie mają możliwości zastosowania środków przymusu i przeciwstawienia się osobie świadczącej usługi. Niemożność obejścia się bez danych nagród również wpływa dodatnio na sposobność do wymuszania uległości przez osobę dysponującą tymi nagrodami.

FUNKCJONALIZM SOCJOLOGICZNY, zw. także analizą funkcjonalną, podejściem strukturalno-funkcjonalnym, orientacja, zwłaszcza w socjologii amerykańskiej, koncentrująca uwagę na badaniu funkcji zjawisk społecznych, tj. ich wpływu na całokształt systemu społecznego, a zwłaszcza tego, jak przyczyniają się do jego przetrwania; T. Parsons, R.K. Merton.

KULTURA:

Oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywane innym lu­dziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji poza-genetycznej.

W socjologii przez pojecie „kultura” rozumie się całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, nagromadzonego, utrwalonego i wzbogaconego w ciągu jej dziejów, przekazywanego z pokolenia na pokolenie.

KULTURA: REGUŁY RELATYWIZACJA (sytuacyjna, personalna)

IMPERATYWY KULTUROWE (zakazy, nakazy, przyzwolenia, preferencje)

NORMY WARTOŚCI------zwyczaje-----prawo-----moralność-----moda--- styl artystyczny

realne idealne

ŁAD AKSJONORMATYWNY REAKCJE SPOŁECZNE

ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA SANKCJE (nagrody i kary)

KONFORMIZM

FORMALNE NIEFORMALNE

ZACHOWANIE DEWIACYJNE

Charakterystyka kultury jako atrybutu człowieka:

• Kultura obejmuje całość życia człowieka. Nie ma takich czynności i zachowań ludzkich, których nie regulowałaby kultura.

• Nie ma charakteru wartościującego. Kulturą jest nie tylko to, co dobre, szlachetne i piękne, ale wszystko, co jest dziełem człowieka np. Nie jest bez kultury kanibal, chociaż potępiamy jego kanibalizm, który przejmuje nas grozą.

• Kultura jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym. Kultura po­wstaje i rozwija się w wyniku kontaktów między osobnikami przekazu­jącymi sobie różne informacje i uczącymi się od siebie nawzajem, jak reagować i zachowywać się w rozmaitych okolicznościach. Kulturą jako zbiorowym tworem społecznym można interesować się dwojako:

• jako zobiektywizowanym systemem; jako czymś ze­wnętrznym w stosunku do ludzi, którzy ją stworzyli. Uwaga jest wów­czas skierowana na powiązania różnych elementów tego systemu oraz jego wewnętrzne regularności.

• jako procesem tworzenia kultury. W takim przypadku uwaga kieruje się na to, jak ludzie „w toku swego istnienia wynajdują nowe sposoby myślenia i działania zarówno w stosunkach wzajemnych, jak i w stosunku do przyrody, która ich otacza [i] tym sposobem pro­dukują kulturę"

• Kultura narasta i przekształca się w czasie. Jest skumulowanym doświadczeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie w drodze pozagenetycznego dziedziczenia.

Treść kultury:

1. Wzory sposobów myślenia, reagowania i odczuwania. Wzory mogą być zarówno idealne, jak i realne.

• Wzór idealny- mówi, jak postępować lub co odczuwać, jakim odczuciom dawać wyraz w określonych okolicznościach. np uczucie smutku na pogrzebie, a radości na weselu.

• Wzór realny nie określają, jak się należy zachowywać, ale ujawniają, jak się ludzie zachowują ( np późne kończenie dnia w Madrycie, na którego ulicach długo w noc toczy się bujne życie, w przeciwieństwie do Wiednia, który pustoszeje i zasypia przed godziną jedenastą). Wzory realne mogą być jawne bądź ukryte.

• Jawny- z którego istnienia członkowie danej zbiorowości zdają sobie sprawę i potrafią go opisać badaczowi (na Boże Narodzenie ubieramy choinkę, a na kolację wigi­lijną smażymy karpia)

• Ukryty- który realizujemy, nie mając pojęcia, że zacho­wujemy się zgodnie z nimi, dostrzega go badacz

2. Wartości- wartość to dowolny przedmiot materialny lub idealny, „w stosunku do którego jednostki lub zbio­rowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus" (Jan Szczepański). Wyróżniamy:

• Wartości uzna­wane- to takie, o których człowiek wie, że powinny być dla niego atrak­cyjne i że powinien je cenić, czło­wiek, akceptując je i dążąc do ich realizacji, może odczuwać pewien przy­mus zewnętrzny.

• Wartości odczuwane- to takie, które zostały głęboko wchłonięte i stały się częścią wewnętrznego świata człowieka, a dążenie do ich osiągnięcia odczuwane jest przez niego jako własna, nagląca potrzeba. Są to wartości zinternalizowane.

• Wartości realizowane- mogą to być zarówno wartości odczuwane, jak i uznawane. Jednakże nie wszystkie wartości, których odczuwanie i uznawanie ludzie deklarują, są przez nich realizowane w praktyce życia codziennego. Realizacja wartości odczuwanych przychodzi nam łatwiej, natomiast częściej realizujemy uznawane. Częściej robimy coś ze względu na to, że tak wypada, czy też ze względu na to, że uważamy to za nasz obowiązek, niż dlatego, że mamy taką ochotę. Niekiedy zresztą robimy coś nawet wbrew ochocie. Oznacza to, że zrezygnowaliśmy z realizacji wartości od­czuwanej na rzecz realizacji wartości uznawanej- konieczność takich wyborów nazywamy konfliktem wartości.

3) Normy: Normy są to prawidła i reguły, wedle których grupa żyje. Normy wyrastają z wartości. Normy określają moralność, obyczaje(normy uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa i życia społecznego jako całość), zwyczaje (rutynowe czynności życia codziennego. Są to, nawykowe działania (np. jedzenie za pomocą sztućców, ubieranie się stosownie do okazji). Zwyczaje mają małe znaczenie moralne, częściej bywają kwestią smaku czy gustu),
Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości bywa określana jako jej ład aksjonormatywny.

1. Sankcje: to zarówno kary, jak i nagrody, to odpowiedź jaka spotyka tych, którzy reguł danego typu przestrzegają lub je naruszają. Każda zbiorowość ma własny system kar i nagród, za pomocą których zachęca do pewnych zachowań uważanych za pożądane i zniechęca do innych, niepożąda­nych. Kary i nagrody mogą mieć charakter:

• Formalny- to takie, które są określane przez przepisy oraz kodeksy karne . To kara więzienia i nadawany za zasługi order.

• Nieformalne- to w przypadku kary wyśmianie czy ostracyzm towarzyski, w przypadku zaś nagrody - pochwała bądź oznaki szacunku.

Relatywizm kulturowy: to dostrzeganie wielości i różnorodności kultur i uznanie, że sposoby działania i myślenia różnych społeczności dadzą się zrozumieć tylko w odniesieniu do ich własnego, specyficznego kontekstu reguł, symboli, znaczeń czy wartości odmiany

• jako zasada metodologiczna. Oznacza wy­móg, aby badacz, obserwując i opisując jakąś kulturę, stosował perspek­tywę uczestnika danej kultury;

• jako element światopoglądu. Polega na prze­konaniu, że wszystkie kultury są równe. nie ma lepszych i gorszych.

• jako teoria i filozofia człowieka- po­gląd, że człowiek jest bez reszty wytworem kultury.

• jako relatywizm wartości- nie ma wartości uniwersalnych. Wszystkie są produktem określonych kultur

Przeciwieństwem relatywizmu kulturowego jest etnocentryzm: Skłonność do wynoszenia własnej grupy ponad inne i traktowanie jej kultury jako przewyższającej wszystkie inne.

5) DZIEDZINY KULTURY:

• kul­tura bytu to ta ich część, która odnosi się do relacji z naturą, produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr oraz usług, a także do czynności ochronnych i obronnych

• Kultura społeczna z kolei to treści kulturowe odno­szące się do stosunków między ludźmi, regulujące te stosunki i określa­jące ich formy.

• Kultura symboliczna obejmuje wartości i wzory zachowań związane z zas­pokajaniem potrzeb ludzkich wykraczających poza podstawowe potrze­by człowieka, których zaspokojenie jest niezbędne dla przeżycia.

KULTURA IDEALNA (czy inaczej - symboliczna): zbiór charakterystycznych dla danej społeczności przekonań, poglądów, wierzeń, a także znaczeń wiązanych ze zjawiskami i przedmiotami, zakodowanych najpełniej w języku.

KULTURA MATERIALNA: zbiór charakterystycznych dla danej zbiorowości obiektów - narzędzi, urządzeń, domostw, ubrań, pożywienia, środków komunikacji, zwierząt gospodarskich itp.

KULTURA NORMATYWNA: zbiór charakterystycznych dla danej społeczności reguł postępowania - norm i wartości.

KULTURA PONADNARODOWA: wzory działania, myślenia i wyposażenia materialnego wspólne dla społeczności regionalnych, kontynentalnych czy nawet dla społeczeństwa globalnego (np. kultura europejska, kultura islamu).

UNIWERSALIA KULTUROWE:

istnieją tylko dwa powszechniki kulturowe obecne we wszystkich zbadanych społecznościach: reguła „nie zabijaj" i zakaz kazirodztwa (incestu),

6) DYFUZJA KULTURY: przepływ elementów kulturowych lub całych kompleksów czy konfiguracji kulturowych między odmiennymi kulturami. Odbywa się poprzez:

• podbój słabszego społeczeństwa przez silniejsze i, w konsekwencji, wprowadzanie przemocą lub perswazją kultury dominującej przy eliminacji kultur lokalnych, poprzez kolonializm, procesy chrystianizacji

• mieszania się kultur w społeczeństwach wielonarodowych, gdzie liczne grupy emigrantów wnoszą własne treści kulturowe ulegające skomplikowanej, głównie żywiołowej amalgamacji

• Dokonuje się on za pośrednictwem przepływu treści i produktów kulturowych, poprzez rynek i środki masowego przekazu. Proces ten bywa określany jako imperializm kulturowy, a jego szczególne nasilenie towarzyszy epoce globalizacji.

AMALGAMACJA KULTUROWA: mieszanie się elementów kulturowych pochodzących z różnych kultur, prowadzące do wytworzenia się swoistego nowego systemu kulturowego.

7) REGUŁY KULTUROWE:

1. IMPERATYWY KULTUROWE: kategoryczne żądania pewnego sposobu postępowania lub pewnego celu. Mogą być one formułowane dwojako:

• Nakazy oczekiwania społeczne, które wyrażamy słowem „musi", „Kierowca musi jechać po prawej stronie drogi", to przykład nakazującej normy.

• Zakazy- oczekiwania wyrażane słowem „nie może" lub „nie wolno". Np., „Kierowca nie może jechać pod prąd ulicy jednokierunkowej"

2. PRZYZWOLENIA: dopuszcza pewne postępowanie czy pewien cel. Odpowiednie oczekiwania społeczne wyraża słowo „może" albo „wolno". Sformułowane wprost, przyzwolenie wskazuje, że jeśli ktoś by pragnął działać w pewien sposób, to nic nie stoi na przeszkodzie, ale nie jest to także działanie zalecane np „Tutaj wolno palić"

3. PREFERENCJE: Wskazują, jakie postępowanie byłoby szczególnie godne uznania, zastrzegając zarazem, że nie można tego od nikogo wymagać. Wyraża je zwrot: „dobrze by było, żeby...". Chodzi tu o działania wzorowe, ideały postępowania czy nawet działania heroiczne. Reguły formułowane są jako drogowskazy -z nadzieją, że przynajmniej niektórzy się do nich zastosują - jednak bez nacisku i przymusu. Na autostradach niemieckich, gdzie ogólnie nie obowiązują zakazy prędkości, są jednak znaki wskazujące prędkość zalecaną. Policja nie oczekuje, że wszyscy tam zwolnią, ani nie karze tych, którzy przyśpieszają, apeluje tylko w ten sposób do rozsądku.

8) RELATYWIZACJA: W stosunku do każdej reguły zadać można pytanie: w jakich sytuacjach obowiązuje i kogo obowiązuje. Każda reguła jest więc /relatywizowana sytuacyjnie i personalnie. Inaczej: zawiera klauzulę określającą warunki czy granice swojej stosowalności. Czasami taka relatywizacja jest explicite zawarta w samym sformułowaniu reguły.

• relatywizacja sytuacyjna. „W razie pożaru należy dzwonić pod numer 998" (gdy nie ma pożaru taki alarmujący telefon to wybryk chuligański podlegający karze). „W przypadku zagrożenia pociągnąć za hamulec bezpieczeństwa". Ten napis w pociągu zawiera też klauzulę dodatkową: „Nieuzasadnione użycie będzie karane", która wyraźnie wskazuje, że takie samo działanie może, w zależności od sytuacji, być nakazane lub zakazane. Uwarunkowane sytuacyjnie mogą być także przyzwolenia. „Po osiągnięciu wysokości przelotowej można używać komputerów osobistych"

• relatywizacja personalna. Reguła może stwierdzać wprost, do kogo się stosuje. „Dzieciom do lat 12 wstęp wzbroniony". Dla wszystkich innych wejście jest dozwolone, a więc zakaz przekształca się w przyzwolenie. Albo: „Miejsce dla inwalidy". Ale w odniesieniu do innych, którzy chcieliby usiąść na tym miejscu, przyzwolenie zmienia się w zakaz.

DEWIACJA: postępowanie niezgodne z odnoszącymi się do danej jednostki i do sytuacji, w której działa, regułami społecznymi (normami i wartościami).

KONFORMIZM: sytuacja, gdy ludzie postępują zgodnie z regułami, które ich dotyczą (to znaczy odnoszą się do ich pozycji społecznej, do sytuacji w jakiej działają i nie są wyłączone przez jakieś okoliczności szczególne).

ROLA SPOŁECZNA: zbiór norm i wartości związanych z określoną pozycją społeczną, przepisany dla tej pozycji i wymagany od każdego, kto pozycję tę zajmuje.

9) ANOMIA: stan chaosu wśród norm i wartości, zanik jednoznacznych drogowskazów postępowania.

KONFLIKT RÓL: forma sprzeczności w obrębie systemu aksjo-normatywnego, to rozbieżność oczekiwań społecznych związanych z rozmaitymi pozycjami społecznymi (statusami) zajmowanymi równocześnie przez jednostkę. Przykład: konflikt obowiązków rodzinnych i zawodowych

konflikt w obrębie jednej roli, czyli w ramach jednej pozycji społecznej, między segmentami roli, a więc oczekiwaniami kierowanymi przez różnych partnerów, członków kręgu społecznego, zajmujących w stosunku do danej pozycji statusy peryferyczne. Przykład: dyrekcja zakładu żąda od robotnika podwyższenia wydajności, a koledzy z brygady utrzymania tempa pracy na zwyczajowym poziomie

konflikt pojedynczego segmentu roli, gdy oczekiwania jednego, konkretnego partnera są wewnętrznie niespójne. Nazywamy to ambiwalencją normy. Przykład: pacjent oczekuje od lekarza osobistej troski, współczucia dla jego cierpień, delikatności, a równocześnie chce być wyleczony, co może wymagać bardzo bolesnej i uciążliwej terapii lub ryzykownego zabiegu operacyjnego, przy czym lekarz musi zachować zimny, profesjonalny dystans.

konflikt pomiędzy podsystemami normatywnymi, gdzie to samo zachowanie jest odmiennie regulowane, na przykład przez prawo i moralność. Mówimy tu o antynomii normatywnej. Tzw. „mały kodeks karny" wprowadzony w Polsce bezpośrednio po wojnie wymagał na przykład donoszenia na członków własnej rodziny, co stało w jaskrawej sprzeczności z moralnymi zasadami lojalności i solidarności rodzinnej.

ASYNCHRONIA NORMATYWNA: koegzystencja norm i wartości pochodzących z różnych okresów historycznych.

INTERAKCJE SPOŁECZNE: proces wzajem­nego oddziaływania co najmniej dwóch osobników ludzkich. Uczestników interakcji określa się najczęściej mianem aktorów spo­łecznych bądź po prostu aktorów.

JAK PRZEBIEGA INTERAKCJA:

• jako wymiana: Wymiana rozumiana jest jako dobrowolne transakcje polegające na prze­kazywaniu różnego rodzaju dóbr między dwoma lub więcej osobnikami, z czego wszyscy odnoszą korzyść. Przekazywane dobra mają zarówno naturę materialną, jak i niematerialną - w postaci uznania społecznego i prestiżu oraz wszystkiego tego, czemu jakaś grupa przypisuje wartość. Z interakcją mamy do czy­nienia wtedy, kiedy „aktywność (lub sentyment) jednego człowieka zo­staje nagrodzona lub ukarana przez innego człowieka ( Homans)

• jako gra i racjonalnego wyboru: Interakcja jest pojmowana jako gra między podejmującymi decyzje racjonalnymi osobnikami w sytuacji, kiedy stopień zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z nich zależy nie tylko od jego sposobu postępowania, ale również od sposobu postępowania innych. Jednym z klasycznych przykładów dylematu społecznego jest tak zwana tragedia wspólnego pastwiska. Przedstawia się następująco:

Jest pastwisko gminne, na którym zgodnie z tradycją każdy mieszkaniec wsi ma prawo wypasać jedną krowę. W pewnym momencie jeden z nich zaczyna wypasać dwie krowy. Jego zysk jest oczywisty, strata zaś pozostałych niezauważalna. Zachęca to innych, aby zrobić to samo, i jeden po drugim łamią pierwotną zasadę wypasania tylko jednej krowy. Dopóki jest ich niewielu, z dwóch krów każdy ma więcej mleka i mięsa, niż miał z jednej. Pozostali mają jednak mniej niż kiedyś, ponieważ na pastwisku jest coraz mniej trawy i krowy chudną. Aby się ratować, zaczynają też paść dwie krowy. W końcu trawy zaczyna brakować dla wszystkich i każdy gospodarz ma mniej do­chodu z dwóch krów, niż początkowo miał z jednej. Ostatecznie wszyscy tracą.

• Jako komunikacja symboliczna: U jej podstaw znajduje się koncepcja człowieka jako istoty, która potrafi tworzyć symbole i posługiwać się nimi. Zachowaniami symbolicznymi są nie tylko wypo­wiedzi słowne złożone z symboli językowych, ale także strój i wygląd zewnętrzny, mina, ton głosu, gesty i pozycje ciała, czyli zachowania nie­werbalne. Na interakcję symboliczną składają się dwa procesy: odczy­tywanie znaczenia zachowań drugiej osoby i przekazywanie jej informacji, jak samemu zamierza się postąpić i jak się chce, aby postąpiła ona. (W Polsce kiwnięcie głową z góry na dół oznacza po­takiwanie, na boki zaś zaprzeczenie. W Bułgarii znaczenie tych gestów jest dokładnie odwrotne- wynikały problemy w komunikacji- dla tego ważne jest aby symbole miały te same znaczenia i były w ten sam sposób odczytywane- muszą być jednoznaczne)

• Jako manipulowanie wrażeniami: Goffman- głównie to, jak postępują ludzie, aby przekazać taki a nie inny obraz tego, kim są i co robią, mamy do czynienia z wrażeniami, które jednostka świadomie lub nieświadomie wywołuje. Wyróżniał „scenę", na której odby­wa się przedstawienie, i „kulisy", gdzie się je przygotowuje. I tak na przy­kład w przypadku przyjęcia imieninowego „sceną" są pomieszczenia, w któ­rych przyjmuje się gości i gdzie gospodarze prezentują się im jako zgod­na, zrelaksowana, elegancka para. „Kulisy" to kuchnia, w której pani domu, ocierając pot z czoła, trzęsącymi się ze zdenerwowania rękami wyciąga ko­lejną potrawę z piecyka, łazienka, do której wpada, aby zmienić rajstopy, bo poleciało w nich oczko, czy sypialnia, gdzie pan domu robi awanturę żonie, że nie kupiła dosyć wina, a następnie znów pojawia się wśród gości i pre­zentuje im uśmiechniętą twarz i pełen czułości stosunek do małżonki. Pojęcie fasady. Na fasadę składają się trzy elementy: dekoracja( np. wystrój gabinetu), powierzchow­ność jednostki oraz jej sposób bycia- razem tworzą fasadę osobistą (wiek, płeć, uroda, a także strój. Inaczej ubieramy się na plażę, inaczej na obronę pracy doktorskiej. Inny też ma­my sposób bycia w różnych sytuacjach.)

wszelkie zakłócenia rutynowe­go przebiegu interakcji denerwują partnerów, wywołują u nich niepokój, a nawet gniew i prowadzą do jej zdezorganizowania. Dowodzi to, że u podłoża niezakłóconego przebiegu interakcji leży wiele ukrytych założeń i milcząco przyjętych procedur.

SOCJALIZACJA

• Socjalizacja to złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określo­nego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne

• Socjalizacja jest rezultatem zarówno wpływów zamierzonych, okreś­lanych często mianem „wychowania", jak i niezamierzonych

• Socjalizacja to proces, dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy i szerszego społeczeństwa przez uczenie się reguł i idei zawartych w kulturze

• to wpajanie dziecku kultury zbiorowości, w której się urodziło i dorasta.

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:

• Umiejętności, takie jak znajomość społecznie konstruowanych systemów znaczeń, zdol­ność rozumienie znaków, w tym języka oraz symboli a także umiejętność posługiwania się nimi

• Normy i wzory zachowań, i wzory reakcji emocjonalnych. Uczy się, jak zachowywać się w określonych sytuacjach i jak te sytuacje rozpo­znawać.

• Wartości.

• Umiejętność posługiwania się rozmaitymi przedmiotami, która jest konieczna do sprawnego funkcjonowania w danej cywilizacji, a nawet wręcz do przeżycia

W toku socjalizacji człowiek kształtuje swoją osobowość i określa własną tożsamość. Uczenie się tych wszystkich umiejętności opiera się na trzech me­chanizmach.

• Wzmacnianie- zachowania „właściwe" zostają nagrodzone i w ten sposób skojarzone z przyjemnością, niepożą­dane zaś - ukarane i skojarzone z przykrością ( pozytywnym wzmocnieniem jest pochwała, szacunek otoczenia, w rodzinie - zadowolenie matki czy ojca wy­rażone uśmiechem bądź uściskiem. Negatywnym wzmocnieniem jest nie­dopuszczenie przez kolegów do wspólnej zabawy czy odmowa matki pocałowania na dobranoc)

• Naśladowanie- . Widząc, jak wokół nas za­chowują się inni ludzie, zaczynamy zachowywać się podobnie.

• przekaz symboliczny- Człowiek znaczną część wiedzy o tym, co jest dobre, a co złe, i jak się należy zachowywać w różnych sytuacjach, uzyskuje przez pouczenia słowne ze strony innych ludzi, a tak­że dzięki rozmaitym tekstom pisanym.

Socjalizacja jest procesem, który nigdy się nie kończy i trwa tak długo, jak długo żyje człowiek.

RODZAJE SOCJALIZACJI:

• Socjalizacja pierwotna- jest socjalizacją, którą człowiek przechodzi w dzie­ciństwie i dzięki której staje się członkiem społeczeństwa. W jej toku uczy się elementarnych wzorów zachowań i podstawowych ról społecznych. Uczy się posługiwać językiem i gestem, uczy się, że jest dzieckiem, dziew­czynką bądź chłopcem, uczy się, że nie należy bić młodszego rodzeństwa, tylko opiekować się nim. Uczy się także, że rodzice mają nad nim władzę i należy ich słuchać, że są ważniejsi od innych otaczających go ludzi, że są znaczącymi innymi. w socjalizacji pierwotnej czło­wiek uczy się abecadła społecznego- jest ona najważniejsza w życiu jednostki, kształtuje się tu także osobowość podstawowa, przebiega w atmosferze nasyconej uczuciami, dziecko żyje w świecie zdefiniowanym przez swoich rodziców. Za końcową fazę socjalizacji pierwotnej uznawane jest pojawienie się w świadomości jednostki pojęcia uogólnionego innego.

• Socjalizacja wtórna- dotyczy jednostki, która ma już za sobą socjalizację pierwotną i zna w wersji wyniesionej z domu abecadło życia społeczne­go. Socjalizacja wtórna uczy, jak się nim posługiwać, wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego. W jej toku człowiek nabywa wiedzę niezbędną do poprawnego odgrywania ról występujących w ich obrębie. Socjalizacja pierwotna wpływa na sposób odbioru treści socjalizacji wtórnej. W socjalizacji wtórnej człowiek może decydować o tym, kto będzie dla niego znaczącym innym, nie wymaga więzi emocjo­nalnej ze znaczącymi innymi, a nawet ich samych.

• Resocjalizacja- jej celem jest przemiana człowieka: wy­mazanie z jego świadomości dotychczasowych treści i wprowadzenie nowych; całkowite przekształcenie jego dotychczasowego obrazu świata oraz siebie samego; przebudowa osobowości i zmiana tożsamości. Aby resocjalizacja była skuteczna, muszą ponownie, tak jak w socjalizacji pierwotnej, dokonywać jej znaczący inni i musi powstać silna identyfikacja emocjonalna z nimi.

OSOBOWOŚĆ: na osobowość składa się- własny sposób reagowania ruchowego i emocjo­nalnego, określona wyobraźnia i pamięć, właściwe sobie postawy, motywacje, dążenia i zainteresowania. Właściwy danemu czło­wiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go otacza, jego pragnienia, a także konflikty, jakie go dręczą, jego życie osobiste i we­wnętrzne oraz jego zachowania społeczne

Osobowość podział:

• Osobowość podstawowa to część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizo­wanych z jej instytucjami. Jest ona podłożem postaw uczuciowych i sys­temów wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości. Stanowi ro­dzaj kanwy, na której tworzą się zindywidualizowane formy osobowości

• Osobowość modalna to typ osobowości występujący najczęściej w danej populacji. Jest, a w każdym razie może być kategorią empiryczną, drogą zaś do jej poznania są analizy statystyczne. Badając osobowość modalna, sku­pia się uwagę na częstości występowania w danej zbiorowości pewnych cech psychicznych i ich powiązań. Pojęcie osobowości modalnej może odnosić się do każdej zbiorowości, a nie tylko do takiej, która ma wspólną kulturę. Nie wyklucza też istnienia wielu różnych typów osobowości w obrębie jednej zbiorowości. Ponadto pojęcie osobowości modalnej nie musi wiązać się z żadną określoną teorią psychologiczną

dwa typy osobowości.

• Typ samosterowny. Cechuje go „działanie na podstawie własnego, indywidualnie wypracowanego osądu sytuacji, zwracanie uwagi zarówno na wewnętrzną dynamikę zachowań, jak i ich obserwowalne konsekwencje, szerokie horyzonty myślowe, ufność wobec innych, a także wyznawanie standardów moralnych, według których nic nie zwalnia człowieka od odpowiedzialności za własne zachowanie przed samym sobą".

• Typ konformistyczny. Cechuje go „przestrzeganie nakazów zewnętrznego autorytetu, koncentracja na zewnętrznych efektach zachowania z pominięciem jego wewnętrznej motywacyjno-emocjonalnej dynamiki, nietolerancyjność wobec nonkonformizmu i od­miennych zapatrywań, brak ufności wobec innych, a także wyznawanie standardów moralnych akcentujących mechaniczne posłuszeństwo wobec litery prawa"

ROLA SPOŁECZNA: Pojęcie roli społecznej związane jest z pojęciem pozycji społecznej (statu­su). Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. W społeczeństwie nowoczesnym każdy człowiek należy do wielu zbioro­wości, a w każdej z nich zajmuje jakąś pozycję.

dwa rodzaje pozycji:

• przypisane to takie, na których zajmowanie człowiek nie ma żadnego wpływu, które są mu wyznaczone bez udziału jego woli wraz z urodze­niem i od których w zasadzie nie ma ucieczki- pozycje kobiety i mężczyzny, dziecka i starca, mieszczanina, szlachcica

• osiągane to takie, które sam zdobywa, a także takie, które wprawdzie mogą być mu narzu­cane (pozycja więźnia czy poborowego wcielonego do wojska), ale na których zajęcie ma jakiś wpływ

Rolę społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki spo­sób- po pierwsze, że rola społeczna to zespół praw i obo­wiązków związanych z daną pozycją. Po drugie, że jest to schemat za­chowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dyna­miczny, zachowaniowy.

W konstrukcji roli można wyróżnić trzy elementy:

• zachowania na­kazane,

• zachowania zakazane

• margines swobody.

W przypadku roli matki zachowania nakazane to na przykład zapewnianie dziecku opieki i warunków rozwoju, zachowania zaś zakazane to katowanie i gło­dzenie dziecka. Margines swobody natomiast to zakres i stopień okazy­wania uczuć, opowiadanie bajek, całowanie na dobranoc i tak dalej.

Poszczególne role różnią się szerokością marginesu swobody- rola oficera w wojsku ma mniejszy margines swobody niż rola studenta

konflikt ról- różne role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań.

Dwa kierunki zainteresowań rolą społeczną:

• Podejście funkcjonalno-strukturalne- zaintereso­wanie rolami to zainteresowanie nimi jako czynnikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej- np. wykładowca nie goli się na wykładzie, lekaż w czasie wizyty nie robi na drutach itp. Dzięki temu, że określają, jak powinna się zachowywać osoba zajmującą daną pozycję, pozwalają orientować się, czego można oczekiwać w poszczególnych sytuacjach.

Przy podejściu funkcjonalno-strukturalnym role, to rodzaj stwarzanych przez społeczeństwo gotowych ubrań czy raczej gorsetów, które człowiek decyduje się nosić bądź do których noszenia jest zmuszany. Tak rozumiana rola pozwala rozpatrywać zbiorowość jako układ ról, a nie jako zbiór osób. Osoby mo­gą się wymieniać, natomiast układ pozycji i ról pozostaje w zasadzie nie­zmieniony i to on tworzy strukturę zbiorowości

• Podejście interakcyjne- role społeczne są pojmowane nie jako coś gotowego i z zewnątrz narzucanego człowie­kowi, ale jako coś, co wciąż powstaje w procesach międzyosobniczych interakcji. Zwolennicy tego podejścia zwracają uwagę nie na to, jakie role są, ale na to, jak są odgrywane.

Zwraca się uwagę na całość zachowania aktorów, łącznie z gestami, minami, czyli z zachowaniem niewerbalnym

Przy podejściu interakcyjnym głównym obiek­tem zainteresowania jest margines swobody odgrywanej roli, podczas kiedy przy podejściu funkcjonalno-strukturalnym są nim nakazane i za­kazane jej elementy

SŁABE OGNIWA SOCJALIZACJI:

• kultura może popadać w stan anomii, czyli dezorganizacji, chaosu- moc oddziaływania takiej kultury jest osłabiona, anomia może skłaniać do podejmowania działań dewiacyjnych czy przestępczych.

• sprzeczności czy konflikty w obrębie każdej kultury- antynomie normatywne czyli sprzeczne wzajemnie reguły, oraz ambiwalencje normatywne, czyli niezgodności oczekiwań dyktowanych przez jedną i tę samą regułę. Ale najważniejsze są sprzeczności wynikające z faktu, że każda jednostka jest członkiem wielu grup, zajmuje wiele pozycji, odgrywa wiele ról i ma w każdej z tych ról grono wielu partnerów. Musi więc w toku socjalizacji uczyć się wielu lekcji naraz, treść tych oczekiwań jest bardzo często sprzeczna.

• Różnorodność nadawców przekazów kulturowych- zaburzenia procesu socjalizacji mogą wystąpić z trzech powodów. Po pierwsze dlatego, że każda z tych agend socjalizacji może utracić skuteczność (kryzys rodziny, kryzys szkoły- ograniczającej swoje zadania do przekazu informacji i wiadomości, a zaniedbującej kształtowanie charakteru, postaw moralnych czy obywatelskich, słabnie socjalizująca rola Kościoła

• pomnożenie liczby grup i środowisk kontrkulturowych, a także ich większa widoczność, bliskość i dostępność we współczesnym masowym i zurbanizowanym społeczeństwie ( środowiska dewiacyjne, przestępcze).

• osobowość socjalizowanych jednostek. Podatność na kulturowe wpływy jest bardzo zróżnicowana, podobnie jak podatność na pokusy kontr-kulturowe - dewiacyjne czy przestępcze

• Kontrola społeczna stanowi swoistą korektę nie w pełni udanej socjalizacji. Mówiąc skrótowo: jeśli nie udało się kogoś przekonać do postępowania kulturowo akceptowanego, to można go przynajmniej zmusić.

EFEKTY SOCJALIZACJI:

• stanowi mechanizm transmisji kultury, kulturowa tradycja, dorobek kulturowy społeczeństwa przenosi się z pokolenia na pokolenie, może ulegać kumulacji i bogaceniu się tylko dzięki temu, że wcześniejsze pokolenia przekazują idee, reguły, symbole późniejszym pokoleniom, a te je przyswajają i stosują. Gdyby nie proces socjalizacji, każde pokolenie musiałoby zaczynać wszystko od nowa

• Chodzi o to, aby działania ludzi odpowiadały społecznym oczekiwaniom: wspólnie wyznawanym przez zbiorowość ideałom, wartościom, normom. Sam fakt, że kulturowe nakazy i zakazy są dla zbiorowości wspólne, niezależnie od tego, jaka byłaby ich treść, zapewnia już, że działania kulturowo wyznaczone będą wzajemnie skoordynowane, przewidywalne, że kontakty i interakcje będą przebiegać bez zakłóceń. Wytworzy się pewien stopień ładu i porządku społecznego. Np. wyobraźmy sobie, co by się działo, gdyby nie było kodeksu drogowego i każdy kierowca decydował sam, czy jechać po prawej czy po lewej stronie drogi, jak wyprzedzać, gdzie parkować itp. Ale najlepszy kodeks drogowy nic nie da, jeśli nie zostanie kierowcom wpojony właśnie w drodze socjalizacji.

• automatyczny, całkowicie spontaniczny i bezrefleksyjny konformizm- dotyczy co najwyżej wąskiej kategorii imperatywów kulturowych, na przykład podstawowych tabu moralnych. Wielu ludzi nie bierze w ogóle pod uwagę możliwości, by mogli zabić drugiego albo go torturować, albo zgwałcić kobietę, albo coś ukraść

• sytuacja, w której ludzie wprawdzie nie mają żadnej ochoty stosować się do wymagań normatywnych, ale mimo to działają zgodnie z nimi- mało kto lubi płacić podatki, ale jednak sporo obywateli je płaci- socjalizacja nie dała pełnej internalizacji norm, ale doprowadziła do wpojenia jednostce poczucia obowiązku

• Mniej korzystna społecznie jest sytuacja trzecia, gdy ludzie ani nie chcą działać tak, jak powinni, ani nie traktują tego jako swojego obowiązku, a mimo to realizują nakazy i zakazy kulturowe, bo obawiają się sankcji.

23

24

---