ZOBOWIĄZANIE I PRAWO ZOBOWIĄZANIOWE

Zobowiązanie - stosunek zobowiązaniowy, jest jednym z rodzajów stosunków cywilnoprawnych, różniących się od innych swą treścią i charakterem.

Zobowiązaniem nazywamy stosunek prawny, w którym jedna ze stron (wierzyciel) może domagać się od drugiej strony (dłużnika) określonego zachowania, czyli świadczenia.

Zarówno po stronie wierzyciela, jak i po stronie dłużnika może w zobowiązaniu występować kilka osób.

Świadczenie, czyli obowiązujący dłużnika sposób zachowania, może polecać na pewnym działaniu (zapłaceniu pieniędzy, wykonaniu usługi, wydaniu rzeczy) lub na wstrzymaniu się od czynności, do których dłużnik w innych warunkach byłby uprawniony. W stosunku zobowiązaniowym wierzycielowi przysługuje określone prawo podmiotowe. Może on domagać się od drugiej strony przysługującego mu świadczenia, a w razie potrzeby doprowadzić do przymusowego wyegzekwowania tego świadczenia. Ponieważ wierzyciel może żądać spełnienia świadczeń tylko od oznaczonej osoby (dłużnika), jego prawo należy do praw podmiotowych względnych. Przysługujące wierzycielowi prawo podmiotowe nazywamy wierzytelnością, zaś ciążący na dłużniku obowiązek nazywamy długiem. Osoba fizyczna czy prawna odpowiada za długi swoim majątkiem.

Szczególnym rodzajem zobowiązań są zobowiązania solidarne. Zobowiązanie ma tylko wówczas charakter zobowiązania solidarnego, gdy wyraźnie stanowi to ustawa lub zawarta przez strony umowa - w pozostałych przypadkach zobowiązanie nie jest solidarne. Jedną z cech zobowiązania solidarnego jest to, że występuje w nim kilku dłużników lub kilku wierzycieli. Zależnie od tego, po której stronie stosunku zobowiązaniowego występuje kilka osób, mamy do czynienia z solidarnością dłużników lub solidarnością wierzycieli. Solidarność dłużników polega na tym, że wierzyciel może żądać całości lub części należnego mu świadczenia od któregokolwiek z dłużników albo od kilku z nich, według swojego wyboru. Zaspokojenie wierzyciela przez jednego z dłużników solidarnych powoduje wygaśnięcie zobowiązania i zwalnia z długu wszystkich dłużników. Solidarność wierzycieli polega na tym, że każdy z nich może domagać się od dłużnika spełnienia całego świadczenia do swoich rąk. Dłużnik jest obowiązany to żądanie spełnić, chyba że istnieje już prawomocne orzeczenie rozstrzygające sprawę inaczej. Spełnienie świadczenia zwalnia dłużnika z zobowiązania względem wszystkich wierzycieli.

Wszystkie przepisy prawne, ogólne i szczegółowe, odnoszące się do stosunków zobowiązaniowych, tworzą prawo zobowiązaniowe. Głównym źródłem prawa zobowiązaniowego jest księga III kodeksu cywilnego, prawa zobowiązaniowego zawarte są również w wielu innych aktach normatywnych.

Prawo zobowiązaniowe dzieli się na część ogólną i część szczegółową.

Część ogólna zawiera uregulowania odnoszące się do wszystkich stosunków zobowiązaniowych lub do większych ich zespołów. Natomiast przepisy części szczegółowej normują poszczególne rodzaje zobowiązań.

Przepisy prawa zobowiązaniowego mają przeważnie charakter dyspozytywny.

ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ

Jak wszelkie stosunki prawne, zobowiązania powstają w wyniku zdarzeń prawnych. Źródłami zobowiązań są następujące rodzaje zdarzeń prawnych:

1. Czynności prawne - stanowią one w obrocie cywilnym najczęstsze najważniejsze źródło stosunków zobowiązaniowych. Dotyczy to przede wszystkim czynności prawnych dwustronnych (umów).

2. Czyny niedozwolone - w wyniku których powstaje szkoda i naruszenie czyjegoś prawa podmiotowego, powodują powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą lub inną osobą odpowiedzialną, a tym, komu wyrządzono szkodę. Treścią zobowiązania jest obowiązek naprawienia szkody.

3. Akty administracyjne - jednostronne, indywidualne decyzje organów administracji państwowej, stanowią specjalne źródło zobowiązań. Konsekwencją niektórych aktów administracyjnych jest nie tylko powstanie stosunku między organem administracyjnym a adresatem aktu administracyjnego (stosunek administracyjno-prawny), lecz także stosunku zobowiązaniowego między dwiema osobami, do których akt administracyjny został skierowany.

4. Inne zdarzenia.

Grupa ta obejmuje szczególne rodzaje zdarzeń prawnych, powodujących powstanie zobowiązań. Ich ilość i znaczenie są stosunkowo niewielkie. Do grupy tej należą w szczególności:

1. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia,

2. bezpodstawne wzbogacenie.

Uzyskanie korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby, nakłada na bezpodstawnie wzbogaconego obowiązek zwrotu korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe obowiązek zapłacenia równowartości pieniężnej. Odmianą bezpodstawnego wzbogacenia jest tzw. nienależne świadczenie polegające na spełnieniu świadczenia przez osobę, która nie była do tego zobowiązana. Osoba taka może żądać zwrotu świadczenia, chyba że zachodzi jeden z następujących przypadków:

1. spełniający świadczenie wiedział, że nie jest do świadczenia zobowiązany,

2. świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego,

3. spełniający świadczenie zaspokoił przedawnione roszczenie.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA

Przez odpowiedzialność prawną należy rozumieć obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawo niekorzystnych skutków zachowania własnego lub innych osób. W zależności od tego, jaka gałąź prawa przewiduje owe konsekwencje, odróżniamy odpowiedzialność karną, odpowiedzialność dyscyplinarną, odpowiedzialność cywilną i inne.

Odpowiedzialność karna przybiera postać kary pozbawienia wolności, kary grzywny, pozbawienia praw publicznych. Odpowiedzialność dyscyplinarna ma formę nagany, potrącenia z zarobku, wydalenia ze służby itp. Natomiast odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się tym, że ma postać wyłącznie majątkową i owe konsekwencje mogą dotknąć tylko mienia osoby odpowiedzialnej.

Odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się także tym, że zachodzi w zasadzie tylko wówczas, gdy powstała szkoda. Odpowiedzialność cywilna przybiera postać obowiązku naprawienia szkody.

W zależności od źródła odpowiedzialności cywilnej występować może:

1. Odpowiedzialność umowna (kontraktowa), która jest konsekwencją niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Odpowiedzialność kontraktowa powstaje wówczas, gdy przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy kontrahent poniósł szkodę.

2. Odpowiedzialność pozaumowna (deliktowa) powstająca we wszystkich innych przypadkach wyrządzenia szkody, gdy strony nie do momentu powstania szkody związane stosunkiem prawnym.

Odpowiedzialność cywilna Jest z reguły odpowiedzialnością osobistą, co oznacza, że wierzyciel może dochodzić swej należności na całym istniejącym i przyszłym majątku dłużnika. Odpowiedzialności osobistej przeciwstawia się odpowiedzialność rzeczową, która występuje jako wyjątek od ogólnej reguły. Odpowiedzialność rzeczowa polega na tym, że wierzyciel może dochodzić swojej należności na określonej rzeczy - bez względu' na to czyją ona jest własnością. Odpowiedzialność cywilna jest z reguły nieograniczona i ciąży na całym majątku osoby odpowiedzialnej bez ograniczenia, do pełnej kwoty zasądzonego odszkodowania.

Odpowiedzialność cywilna może być oparta na jednej z następujących zasad:

a) zasadzie winy,

b) zasadzie ryzyka,

c) zasadzie słuszności,

d) zasadach współżycia społecznego.

Podstawowe znaczenie ma odpowiedzialność na zasadzie winy, nieco mniejsze odpowiedzialność na zasadzie ryzyka.

SIŁA WYŻSZA

Siła wyższa (vis maior) należy do zjawisk odgrywających istotną rolę w stosunkach prawa zobowiązaniowego. Pojęcie siły wyższej nie zostało w kodeksie cywilnym zdefiniowane. Według przeważającego w polskiej nauce prawa cywilnego poglądu:

Siłą wyższą jest każde zdarzenie zewnętrzne, występujące z takim natężeniem, że jego szkodliwym skutkom nie da się zapobiec zwyczajnie używanymi środkami.

Prawne znaczenie pojęcia siły wyższej poważnie odbiega od tego, co się rozumie przez siłę wyższą w języku potocznym. Natęży przede wszystkim zwrócić uwagę, że nie można siły wyższej utożsamiać ze zdarzeniem niezależnym od człowieka. Wielu zdarzeń niezależnych od woli ludzkiej nie zaliczamy do przypadków siły wyższej. Nie jest siłą wyższą spóźnienie się pociągu, ulewa, zepsucie się samochodu, awaria maszyny, zablokowanie szosy wskutek zderzenia pojazdów. Za siłę wyższą uznaje się przede wszystkim gwałtowne działanie siły przyrody o charakterze katastrofy, a także zdarzenie nadzwyczajne w postaci zaburzeń życia zbiorowego, jak wojna, zamieszki wewnętrzne itp.

Według ukształtowanego w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądu, siła wyższa charakteryzuje się trzema następującymi cechami:

1. Zdarzenia nie można było przewidzieć, analizując sytuację i uwzględniając wszystkie okoliczności sprawy,

2. Zdarzeniu nie można było zapobiec znanymi sposobami i urządzeniami, obiektywnie dostępnymi i normalnie stosowanymi,

3. Zdarzenie musi pochodzić z zewnątrz,

Za działanie siły wyższej można uznać tylko wypadek odpowiadający wymienionym trzem kryteriom jednocześnie. Rozwój techniki i rosnące wraz z nim możliwości człowieka w dziedzinie opanowania sił przyrody znacznie ograniczają ilość występujących przypadków siły wyższej.

Z siłą wyższą, jako okolicznością wyłączającą odpowiedzialność za powstałą szkodę, mamy na przykład do czynienia w przypadku przedsiębiorstw posługujących się siłami przyrody, posiadaczy mechanicznych środków komunikacji, hoteli. W ramach zwyczajnej odpowiedzialności cywilnej siła wyższa wyłącza winę, a więc także prowadzi w rezultacie do wyłączenia odpowiedzialności.

POJĘCIE SZKODY I SPOSOBY JEJ NAPRAWIENIA

Przez szkodę należy rozumieć uszczerbek w obecnym i przyszłym majątku, jakiego poszkodowany doznaje wbrew swojej woli. Szkodę stanowi więc różnica między dwoma stanami majątkowymi; tym po wyrządzeniu szkody, i tym, który by istniał, gdyby szkody nie wyrządzono.

Kodeks cywilny nie zawiera definicji szkody, posługuje się tym pojęciem w znaczeniu potocznym. W nauce rozróżnia się niekiedy szkodę w znaczeniu ekonomicznym i szkodę w znaczeniu prawnym, przy czym za szkodę w znaczeniu ekonomicznym uważa się każdy uszczerbek majątkowy, zaś za szkodę w znaczeniu prawnym taki uszczerbek majątkowy, za który ktoś ponosi odpowiedzialność

Szkoda majątkowa obejmuje dwa elementy. Pierwszy z nich, to strata (damnum emergens), czyli efektywny uszczerbek pomniejszający majątek poszkodowanego, drugi, utracony zysk (lucrum cessans), czyli korzyści, jakie poszkodowany byłby osiągnął, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

Wśród szkód majątkowych rozróżnia się szkody na mieniu i szkody na osobie. Do pierwszej kategorii należą szkody wyrządzone na majątku, bez związku z osobą poszkodowanego (np. zniszczenie rzeczy), natomiast do drugiej - szkody o charakterze majątkowym, które są następstwem uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, a więc mają związek z osobą, na przykład koszty leczenia i lepszego odżywiania, utracone wskutek choroby zarobki, zniszczona w wypadku odzież itd. Od naprawienia szkody majątkowej należy odróżnić zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę, które stanowi wyrównanie tzw. szkody niemajątkowej.

Wysokość szkody może być zgodnie ustalona przez zainteresowanych lub sprecyzowana przez sąd w toku procesu. Jeżeli wysokość szkody nie da się dokładnie określić dlatego, że ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest niemożliwe lub poważnie utrudnione, sąd może ustalić tę wysokość, opierając się na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy.

Istotne znaczenie dla określenia wysokości szkody ma chwila, w której powinno to nastąpić. Według art. 363 § 2 k.c. chwilą decydującą dla dokonania obliczenia wysokości szkody jest chwila naprawienia szkody, a nie chwila jej powstania.

Odpowiedzialność za szkodę.

Podstawą odpowiedzialności za szkodę może być umowa, w której jedna ze stron przyjmuje na siebie obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej drugiej stronie przez określone zdarzenia. Taką umową jest umowa ubezpieczenia (ubezpieczenie typu casco, ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków. odpowiedzialności cywilnej, pożaru itd.). Najczęściej jednak podstawę odpowiedzialności za szkodę stanowi ustawa, która łączy obowiązek naprawienia szkody z rozmaitymi zdarzeniami, a przede wszystkim z czynami niedozwolonymi (odpowiedzialność deliktowa) i z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umów (odpowiedzialność kontraktowa).

Naprawienie szkody może nastąpić:

1. przez przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego (restytucja naturalna),

2. przez zapłatę odszkodowania (restytucja pieniężna).

Wybór jednego z wymienionych sposobów należy do osoby, która poniosła szkodę. Ustanowienie tej reguły wynika z dążenia do pełniejszej ochrony interesów osoby poszkodowanej. Tylko w przypadku, gdyby przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego było niemożliwe, albo pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, może on odmówić restytucji naturalnej. Wówczas roszczenie poszkodowanego ogranicza się do prawa żądania odszkodowania pieniężnego.

W sprawie wysokości odszkodowania kodeks cywilny przyjmuje generalną zasadę, że ma ona odpowiadać wysokości szkody. Przejawia się w tym chęć zapewnienia poszkodowanemu pełnej ochrony majątkowej.

Odszkodowanie ulega zmniejszeniu w razie przyczynienia się, poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody. Stopień, w jakim odszkodowanie zostaje zmniejszone, zależy od okoliczności, a zwłaszcza od stopnia winy obu stron. Przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody nie może prowadzić do zupełnego wyłączenia odszkodowania, chyba że ponosi on wyłączną winę.

W stosunkach pomiędzy osobami fizycznymi sąd może obniżyć odszkodowanie w stosunku do wysokości szkody ze względu na stan majątkowy poszkodowanego albo osoby odpowiedzialnej za szkodę, jeżeli wymagają tego zasady współżycia społecznego. Dotyczy to tylko szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym. Przytoczona zasada ma w praktyce zastosowanie głównie wówczas, gdy zachodzi rażąca dysproporcja między wysokością szkody a możliwościami płatniczymi zobowiązanego do jej naprawienia.

Naprawienie szkody majątkowej na osobie (uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia) obejmuje wyrównanie wszelkich kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, na przykład kosztów leczenia, utraconych zarobków, kosztów opieki w domu, a ponadto rentę związaną z utratą zdolności do pracy zarobkowej.

W odróżnieniu od szkody majątkowej, której wynagrodzenie jest regułą, zadośćuczynienie za krzywdę przysługuje tylko w nielicznych, wyraźnie przepisami przewidzianych przypadkach, a mianowicie w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, pozbawienia wolności oraz nakłonienia człowieka za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu, a także w razie naruszenia dóbr osobistych. W razie śmierci poszkodowanego sąd może przyznać

najbliższym członkom rodziny odpowiednie odszkodowanie, jeśli nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej.

Celem zadośćuczynienia za krzywdę jest złagodzenie cierpień pokrzywdzonego przez stworzenie mu lepszej sytuacji życiowej. Wysokość przyznanej kwoty zależy od uznania sądu, który bierze pod uwagę rodzaj cierpień doznanych przez pokrzywdzonego i ich natężenie. Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach sprecyzował niektóre zasady odnośnie do wysokości zadośćuczynienia.

POWSTANIE ZOBOWIĄZAŃ Z UMÓW

Jednym ze źródeł zobowiązań są, jak wspomniano poprzednio, czynności prawne, które dzielą się na jednostronne i dwustronne, zwane inaczej umowami. Umowy stanowią najczęstsze i najważniejsze źródło stosunków zobowiązaniowych.

Umową nazywamy zgodne oświadczenie woli dwóch stron, zmierzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego.

Umowa jest czynnością prawną, w której biorą udział dwie strony. W charakterze strony może występować więcej niż jedna osoba, na przykład kilku studentów kupuje wspólnie jeden podręcznik, występując wobec księgarni (sprzedawcy) jako jeden kupujący.

Do zawierania umów i ich treści odnosi się w prawie zobowiązaniowym zasada wolności umów. Głosi ona, że w granicach wyznaczonych przepisami i zasadami współżycia społecznego strony dysponują swobodą. Strony w szczególności mogą swobodnie decydować:

1. czy w ogóle zawierać umowę,

2. z kim ją zawrzeć,

3. jaką treść nadać umowie.

Ograniczenia zasady wolności umów, przewidziane przepisami, powinny mieć uzasadnienie w interesie społecznym. Typowym przykładem takiego ograniczenia jest zakaz zawierania umów, w których jedna ze stron zobowiązuje się popełnić przestępstwo. Uzasadnienie ograniczenia swobody stron jest w takim przypadku oczywiste.

Rodzaje umów

Wśród umów zobowiązaniowych wyróżnia się umowy nazwane, nienazwane i mieszane.

Umowa nazwana to każda umowa uregulowana w kodeksie cywilnym. Niektóre umowy nazwane unormowane są w przepisach pozakodeksowych (np. umowa wydawnicza).

Umowa nienazwana występuje wtedy, gdy treść umowy zawartej przez strony nie odpowiada żadnej z umów nazwanych ani nie zawiera elementów różnych umów nazwanych.

Umowa mieszana dochodzi do skutku, gdy strony tak ukształtują jej treść, że składa się ona z elementów różnych umów nazwanych. Typowym przykładem umowy mieszanej jest umowa hotelowa, w której dostrzegamy elementy umowy najmu, umowy zlecenia, umowy przechowania.

Umowy dzielą się na jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące.

Umowa jednostronnie zobowiązująca odznacza się tym, że dla jednej strony wynikają z niej tylko prawa, a dla drugiej tylko obowiązki. Przykładem takiej umowy jest darowizna.

Umowa dwustronnie zobowiązująca rodzi dla każdej ze stron prawa i obowiązki, inaczej mówiąc każda strona w zobowiązaniu wynikającym z umowy jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem. Znaczna większość umów ma charakter dwustronnie zobowiązujący.

Rodzajem umów dwustronnie zobowiązujących są umowy wzajemne. Prawa i obowiązki stron kształtują się w nich w ten sposób, że każda z nich zobowiązuje się do świadczenia, które jest ekwiwalentem świadczenia drugiej strony. Umowami wzajemnymi są wszystkie najważniejsze i najczęstsze umowy, stanowiące podstawę wymiany dóbr i usług (sprzedaż, najem, dzierżawa, przewóz, komis, umowa o dzieło i in.).

Odróżniamy umowy odpłatne od umów nieodpłatnych.

Umowa jest odpłatna, gdy obie strony odnoszą z niej korzyści i ponoszą ciężary (niekoniecznie w formie pieniężnej). Do umów odpłatnych należy sprzedaż, najem, pożyczka oprocentowana i wiele innych.

Umowa jest nieodpłatna, gdy tylko jedna strona odnosi z umowy korzyść, np. darowizna, pożyczka nie oprocentowana.

Umowy dzielą się także na konsensualne i realne.

Umowa konsensualna dochodzi do skutku przez samo złożenie odpowiednich oświadczeń woli. Do tej kategorii należy większość umów.

Umowa realna wymaga do zawarcia złożenia przez strony oświadczeń woli oraz wydania rzeczy. I tak na przykład umowa przechowania nie może dojść do skutku, jeżeli rzecz składana na przechowanie nie zostanie oddana do rąk przechowawcy. Umowy realne są w naszym ustawodawstwie rzadkie.

Umowa przedwstępna

Umowa przedwstępna zgodnie ze swoją nazwą stanowi wstęp do zawarcia w przyszłości właściwej umowy. Jest to umowa, w której strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości umowy o oznaczonej treści. Umowa przedwstępna powinna określać istotne postanowienia przyszłej umowy oraz oznaczać termin, w którym ma być zawarta.

Umowa przedwstępna nie wymaga dla swej ważności żadnej szczególnej formy, nawet jeśli dla umowy przyrzeczonej przepisy przewidują formę szczególną (pisemną, aktu notarialnego). Jednakże zawarcie umowy przedwstępnej w takiej formie, jaka jest wymagana dla umowy przyrzeczonej lepiej zabezpiecza interesy strony uprawnionej, która wówczas może się domagać - w razie potrzeby na drodze sądowej - albo zawarcia przyrzeczonej umowy, albo odszkodowania z powodu nie zawarcia umowy. Orzeczenie wydane przez sąd na żądanie uprawnionego zastępuje umowę przyrzeczoną.

Dodatkowe zastrzeżenia umowne

Nazwę dodatkowych zastrzeżeń umownych noszą postanowienia zawarte w umowie, mające na celu zabezpieczenie interesu wierzyciela i ułatwienie mu realizacji jego roszczeń. Zaliczamy do nich zadatek, umowne prawo odstąpienia, odstępne i kary umowne.

Zadatek jest to kwota pieniężna lub niekiedy inna rzecz, jaką strona daje kontrahentowi przy zawarciu umowy. Jeżeli strona dochodzi wykonania umowy, zadatek nie odgrywa szczególnej roli. Jego znaczenie ujawnia się wtedy, gdy strona uprawniona rezygnuje z dochodzenia świadczenia, do którego na podstawie umowy ma prawo i z którego nic nie uzyskała. W takim

przypadku, jeżeli otrzymała zadatek, ma prawo go zatrzymać, natomiast jeżeli sama zadatek dała, może żądać jego zwrotu w podwójnej wysokości. Równocześnie zadatek stanowi całe odszkodowanie za niewykonanie umowy i strona nie może się domagać odszkodowania wyższego, niezależnie od wielkości szkody. W razie wykonania umowy zadatek podlega zaliczeniu na poczet wynagrodzenia.

Umowne prawo odstąpienia to zawarowane w umowie prawo jednej lub obu stron do odstąpienia od umowy w przyszłości. Polega ono na tym, że strona uprawniona może w drodze jednostronnego oświadczenia skierowanego do partnera spowodować, że umowa będzie traktowana jako nie zawarta. Umowa musi oznaczać termin, w ciągu którego można skorzystać z prawa odstąpienia. Jeżeli odstąpienie od umowy miało miejsce już po jej wykonaniu, strony powinny sobie zwrócić w stanie nie zmienionym wszystko co otrzymały. Prawo odstąpienia od umowy może być zastrzeżone warunkowo, to jest na wypadek zajścia przewidzianych w umowie okoliczności.

Odstępne polega na tym, że strona zastrzega sobie prawo odstąpienia od umowy za zapłatą oznaczonej kwoty pieniężnej. Prawo to może być zastrzeżone na rzecz jednej lub obu stron. Strona może odstąpić od umowy w drodze oświadczenia skierowanego do kontrahenta, pod warunkiem wszakże, że jednocześnie płaci odstępne. W przeciwnym razie oświadczenie o odstąpieniu jest bezskuteczne.

CZYNY NIEDOZWOLONE

Następne tematy niniejszego rozdziału omawiają różne przypadki odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych, inaczej zwanej odpowiedzialnością deliktową. Jak to już wyjaśniono poprzednio, odpowiedzialność deliktową jest następstwem wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym, zabronionym przez prawo. Odpowiedzialność deliktową charakteryzuje to, że przed powstaniem szkody poszkodowanego nie łączył z osobą odpowiedzialną za szkodę żaden stosunek prawny, bądź też stosunek taki wprawdzie istniał, lecz szkoda nie pozostaje z nim w żadnym związku. Dopiero wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym powoduje powstanie między stronami stosunku zobowiązaniowego.

Podstawowym celem zobowiązań powstających na tle czynów niedozwolonych jest naprawienie szkody wyrządzonej poszkodowanemu. Poza tym zobowiązania z czynów niedozwolonych spełniają funkcję prewencyjną i wychowawczą.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WŁASNE CZYNY

Podstawową odmianą odpowiedzialności deliktowej jest odpowiedzialność za własne czyny. Kluczowy w tym zakresie przepis art. 415 k.c. stanowi, że kto z winy swojej wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia.

Odpowiedzialność za własne czyny jest oparta na zasadzie winy. Obciąża więc osobę odpowiedzialną według przepisów za dany czyn tylko wówczas, gdy szkoda została przez tę osobę spowodowana w sposób zawiniony.

Wina polega na wadliwym stosunku psychicznym osoby do podjętego przez nią działania. Sprawca nie powstrzymuje się bowiem od działania, mimo iż wie lub powinien wiedzieć, że z tego mogą wyniknąć szkodliwe skutki. Wina występuje w postaci winy umyślnej (działanie rozmyślne), gdy sprawca chce doprowadzić do owych szkodliwych skutków lub przynajmniej na nie się godzi. Z winą nieumyślną mamy do czynienia w formie niedbalstwa świadomego, gdy sprawca przewiduje, że jego działanie może pociągnąć za sobą szkodliwe i zabronione przez prawo skutki, ale z zaniedbaniem wskazanej ostrożności spodziewa się ich uniknąć, lub niedbalstwa nieświadomego, gdy sprawca nie przewiduje szkodliwych skutków swego działania wskutek braku uwagi i wymaganej staranności.

Czynu niedozwolonego może się dopuścić jedna osoba lub kilka osób. Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym ponosi nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz również każdy, kto inną osobę nakłaniał do wyrządzenia szkody (podżegacz) lub udzielał sprawcy pomocy (pomocnik). Odpowiedzialność obciąża także osobę, która świadomie skorzystała z wyrządzonej drugiemu szkody.

Mimo wyrządzenia szkody sprawca nie ponosi odpowiedzialności deliktowej, gdy z uwagi na jego niepoczytalność lub okoliczności wyłączające bezprawność czynu nie można mu przypisać winy. Nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę małoletni, który nie ukończył lat trzynastu. Wyłączona jest odpowiedzialność osób niepoczytalnych, czyli takich, które w chwili dokonania czynu niedozwolonego nie miały należytego rozeznania z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego, choćby przejściowego zakłócenia czynności psychicznych (działanie leków, wysoka gorączka). Wyłączenie odpowiedzialności nie zachodzi, gdy zakłócenie świadomości jest następstwem użycia alkoholu lub podobnych środków. W pewnych przypadkach także kalectwo fizyczne (np. ślepota) może spowodować traktowanie osoby jako w danych warunkach niepoczytalnej, gdy na przykład z powodu ułomności nie mogła zachować koniecznej ostrożności.

Nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę osoba, która dopuściła się czynu niedozwolonego działając w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności, albo stosując dozwoloną przez prawo samopomoc.

Ciężar udowodnienia okoliczności, od których zależy odpowiedzialność, spoczywa na osobie dochodzącej naprawienia szkody. Musi ona udowodnić szkodę i jej wysokość, związek przyczynowy między szkodą a zdarzeniem, które ją wywołało oraz winę sprawcy szkody.

Tak jak za własne czyny odpowiadają osoby prawne za szkody wyrządzone działaniem swoich organów.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CUDZE CZYNY

Odpowiedzialność za cudze czyny obejmuje zróżnicowane pod względem faktycznym i prawnym sytuacje, a w szczególności:

1. odpowiedzialność za czyny osób niepoczytalnych,

2. odpowiedzialność za czyny osób, którym powierzono dokonanie czynności,

3. odpowiedzialność za czyny podwładnych.

Odpowiedzialność za czyny osób niepoczytalnych obciąża tych, na których ciąży obowiązek sprawowania nad nimi nadzoru. Jest to odpowiedzialność za cudze czyny, która tym się różni od odpowiedzialności za czyny własne, że bezpośrednim sprawcą szkody jest kto inny niż osoba, która za szkodę ponosi odpowiedzialność.

Obowiązek sprawowania nadzoru nad osobą niepoczytalną może wynikać z ustawy lub zawartej umowy, a jego celem jest między innymi zapobieżenie szkodom, jakich osoby trzecie mogą doznać wskutek czynów niepoczytalnego. Ustawowy obowiązek sprawowania nadzoru obciąża rodziców, albo wyznaczonego przez sąd opiekuna lub kuratora. Natomiast obowiązek umowny spoczywa na przykład na szkole, szpitalu dla nerwowo chorych, opiekunce dzieci. Na równi z osobami zobowiązanymi do nadzoru traktuje się osoby, które nie będąc do tego prawnie zobowiązane sprawują stałą pieczę nad osobami niepoczytalnymi.

Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru opiera się na zasadzie domniemanej winy. Przepisy każą domniemywać, że wyrządzenie szkody przez niepoczytalnego jest następstwem zaniedbań w nadzorze. Wobec tego dochodzący naprawienia szkody nie musi udowadniać winy, natomiast osoba sprawująca nadzór chcąc uwolnić się od odpowiedzialności musi wykazać, że nadzór wykonywała prawidłowo lub że szkoda powstałaby także przy starannym wykonywaniu nadzoru.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez osobę, której powierzono dokonanie czynności ponosi ten, kto czynność powierzył. Chodzi tu o szkody wyrządzone osobom trzecim przy dokonywaniu zleconej czynności. Również ten rodzaj odpowiedzialności opiera się na zasadzie domniemanej winy. Przepisy każą domniemywać, że wina tkwi w wyborze niewłaściwej osoby. Jeśli bezpośredni sprawca szkody, za którego zleceniodawca ponosi odpowiedzialność, zawinił szkodę, odpowiedzialność ciąży na obu tych osobach i jest solidarna.

Osoba, która zgodnie z przedstawionymi zasadami naprawiła szkodę wyrządzoną przez kogo innego, ma roszczenie regresowe wobec bezpośredniego sprawcy.

Podwładnym jest osoba, która przy wykonywaniu czynności na polecenie drugiej osoby i na jej rachunek podlega kierownictwu tej osoby i jest obowiązana stosować się do jej wskazówek. Taki stosunek zachodzi przede wszystkim między pracodawcą i pracownikiem.

Powierzający wykonanie czynności swemu podwładnemu odpowiada za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej przy wykonywaniu czynności, jeśli podwładny szkodę zawinił. Odpowiedzialność ta, w odróżnieniu od poprzednich, oparta jest na zasadzie ryzyka, pracodawca nie może się więc uwolnić od odpowiedzialności przez wykazanie, że nie ponosi winy w nadzorze nad pracownikiem, albo w wyborze podwładnego. Obok pracodawcy odpowiada za szkodę również podwładny na zasadzie winy.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ SKARBU PAŃSTWA ZA SZKODY WYRZĄDZONE PRZEZ FUNKCJONARIUSZY PAŃSTWOWYCH

Odpowiedzialność państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych stanowi specjalne zagadnienie, nie mieszczące się w ramach normalnych reguł odpowiedzialności cywilnej. Niewystarczające okazują się tu przepisy o odpowiedzialności za podwładnego. Specyfika tego zagadnienia wiąże się z faktem, że państwo z jednej strony uczestniczy w procesach gospodarczych, z drugiej zaś jest organizacją wyposażoną we władzę, której wykonywanie może prowadzić do wyrządzenia szkody.

Według przepisów kodeksu cywilnego (art. 417-421) państwo odpowiada za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych, ogólnie rzecz biorąc na takich samych zasadach jak inne podmioty prawa, a przede wszystkim osoby prawne, według reguł przewidzianych dla danego rodzaju odpowiedzialności. Przesłanką odpowiedzialności jest zazwyczaj wina funkcjonariusza, chyba że przepisy przewidują w danym przypadku odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Jest to odpowiedzialność za własne czyny, jeżeli funkcjonariusz jest organem państwa, lub odpowiedzialność za cudze czyny, zwłaszcza za czyny podwładnego, jeżeli funkcjonariusz nie jest organem państwa.

Funkcjonariuszami państwowymi, za których państwo ponosi odpowiedzialność, są pracownicy organów władzy, administracji lub gospodarki państwowej, a także osoby działające na zlecenie tych organów, osoby powołane do pełnienia swych funkcji w drodze wyboru, sędziowie, prokuratorzy oraz żołnierze sit zbrojnych.

Szerokie rozumienie pojęcia funkcjonariusza jest wyrazem chęci zapewnienia możliwie pełnej ochrony interesów osób poszkodowanych przez działalność państwa w różnych jej postaciach. Gdy szkodę wyrządził funkcjonariusz państwowej osoby prawnej (na przykład wyższej uczelni, przedsiębiorstwa), odpowiedzialność zamiast Skarbu Państwa ponosi ta osoba prawna.

Skarb Państwa odpowiada za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza w zasadzie tylko wtedy, gdy powstała ona przy wykonywaniu czynności służbowych (np. rewizji), zarówno powierzonych wyraźnie, jak i związanych z pełnioną funkcją lub zajmowanym stanowiskiem. Także samowola funkcjonariusza oraz popełnienie przez niego na służbie przestępstwa nie wykluczają odpowiedzialności Skarbu Państwa za wyrządzona, na lej drodze szkodę. Co więcej, państwo może być obowiązane do naprawienia szkody wyrządzonej przez funkcjonariusza poza służbą, jeżeli jego organy przez zaniedbanie nadzoru umożliwiły wyrządzenie szkody.

W dwóch przypadkach odpowiedzialność Skarbu Państwa odbiega w istotny sposób od powszechnych reguł odpowiedzialności cywilnej.

Z poważnym ograniczeniem odpowiedzialności mamy do czynienia, gdy szkoda została wyrządzona wskutek wydania orzeczenia lub zarządzenia (wyroku sądu, postanowienia komornika itd.). W takim przypadku Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy przy wydaniu orzeczenia popełniono przestępstwo lub wykroczenie dyscyplinarne, a wina sprawcy szkody została stwierdzona wyrokiem sądu w sprawie karnej lub orzeczeniem dyscyplinarnym, albo uznana przez organ przełożony. Wchodzą tu w grę przede wszystkim karalne nadużycia osób zasiadających w organach wymiaru sprawiedliwości i administracji państwowej. Mimo braku stwierdzenia winy funkcjonariusza państwowego Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę, gdy postępowanie karne lub dyscyplinarne nie może być wszczęte wskutek istnienia okoliczności wyłączającej ściganie (śmierć sprawcy, przedawnienie,

amnestia itd.).

Z rozszerzeniem odpowiedzialności Skarbu Państwa w porównaniu z powszechnymi zasadami odpowiedzialności cywilnej mamy do czynienia w przypadku osób, które wskutek działania funkcjonariusza państwowego doznały szkody na osobie w postaci uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia oraz osób, które utraciły żywiciela. Jeśli Skarb Państwa nie ponosi wobec tych osób odpowiedzialności na normalnych zasadach, mogą one mimo to żądać naprawienia szkody w całości lub części, o ile wymagają tego zasady współżycia społecznego, przede wszystkim ze względu na niezdolność poszkodowanego do pracy albo ze względu na jego ciężkie położenie materialne. Przykładem takiej sytuacji może być odpowiedzialność Skarbu Państwa wobec przechodnia, który został przypadkowo zraniony przez funkcjonariuszy policji prowadzących pościg za przestępcą i używających broni zgodnie z przepisami.

W szczególny sposób uregulowana jest odpowiedzialność państwa za niewinne skazanie oraz oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Państwo odpowiada w tych przypadkach za skutek, to znaczy bez względu na to, czy funkcjonariuszom państwowym (sędziemu, prokuratorowi) można przypisać Jakąś winę, jest to więc odpowiedzialność bardzo rygorystyczna. Przepisy te przewidują też specjalny tryb dochodzenia roszczeń z tytułu skazania niewinnego i oczywiście bezpodstawnego tymczasowego aresztowania.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW STOSUJĄCYCH SIŁY PRZYRODY

Przedsiębiorstwo lub zakład wprawiane w ruch za pomocą siły przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych, wody, energii jądrowej itp.) ponoszą odpowiedzialność za wszelką szkodę wyrządzoną osobom trzecim w związku z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu. Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka, jakie wiąże się zawsze z prowadzeniem tego rodzaju przedsiębiorstw. Ryzyko powinien ponosić właściciel przedsiębiorstwa, który decyduje o jego uruchomieniu i który czerpie z niego korzyści. Dotyczy to wszelkich przedsiębiorstw - państwowych, prywatnych spółdzielczych itd. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest bardzo rygorystyczna, gdyż w omawianym przypadku osoba poszkodowana ma prawo dochodzić naprawienia szkody bez względu na to, czy można przedsiębiorstwu wykazać jakąkolwiek winę. Przedsiębiorstwo odpowiada także za wypadki nie

zawinione. Wyłączone z tej reguły są szkody poniesione przez pracowników przedsiębiorstwa w wyniku wypadków przy pracy, które doznały odrębnego uregulowania na innych zasadach.

Dla powstania odpowiedzialności nie jest jednak potrzebny związek przyczynowy między powstałą szkodą a użyciem sił przyrody, wystarczy taki związek między szkodą a ruchem przedsiębiorstwa jako całości, jego działalnością eksploatacyjną, czynnościami pracowników. W związku z tym przedsiębiorstwo odpowiada wobec osoby trzeciej nie tylko wtedy, gdy dozna ona obrażeń wskutek porażenia prądem lub wybuchu kotła parowego, ale także wówczas, gdy wpadnie do nie zabezpieczonego wykopu albo na oblodzonym dziedzińcu złamie nogę.

Przedsiębiorstwo poruszane siłami przyrody może się uwolnić od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej tylko przez wykazanie jednej z następujących okoliczności:

a) szkoda powstała wskutek działania siły wyższej,

b) szkoda powstała z wyłącznej winy poszkodowanego,

c) szkoda powstała z wyłącznej winy osoby, za którą przedsiębiorstwo nie odpowiada.

Omówione zasady odpowiedzialności odnoszą się także do przedsiębiorstw i zakładów produkujących środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami, bez względu na to, czy w swojej działalności wykorzystują siły przyrody. Przepisy o odpowiedzialności na zasadzie ryzyka mają charakter bezwzględnie obowiązujący i dlatego ograniczenie lub wyłączenie tej odpowiedzialności w drodze umowy czy jednostronnego ogłoszenia jest nieważne.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ POSIADACZY MECHANICZNYCH ŚRODKÓW KOMUNIKACJI

Posiadacze mechanicznych środków komunikacji, takich jak samochody, motocykle, ciągniki, motorówki itp., odpowiadają na zasadzie ryzyka za wszelkie szkody wyrządzone wskutek ruchu ich pojazdów (nie dotyczy to więc pojazdów poruszanych przez zwierzęta lub sił mięśni ludzkich - pojazdów konnych, rowerów). Ponoszą oni odpowiedzialność bez względu na winę, a więc również wtedy, gdy szkoda nie została zawiniona ani przez nich samych, ani przez osoby, którymi się posługiwali i za które odpowiadają zgodnie z przepisami prawa zobowiązaniowego (np. kierowców).

Odpowiedzialność ponosi samoistny posiadacz pojazdu, którym jest z reguły właściciel. Jeśli samochód lub inny pojazd zostanie przekazany w posiadanie zależne (np. wynajęty lub użyczony), odpowiedzialność przechodzi na posiadacza zależnego. Kierowca zatrudniony w przedsiębiorstwie, który samowolnie zabiera pojazd należący do przedsiębiorstwa lub wykonuje nim w czasie pracy jazdy na własny rachunek, nie jest posiadaczem pojazdu, lecz dzierżycielem i dlatego za wszelkie szkody wyrządzone podczas takich jazd odpowiada przedsiębiorstwo.

Posiadacz pojazdu, który naprawił wyrządzoną szkodę, ma roszczenie zwrotne (regresowe) wobec kierowcy na zasadzie winy. Kierowca odpowiada wobec niego tylko wówczas, gdy szkoda powstała wskutek jego własnego zawinionego działania. Posiadacz pojazdu dochodzący zwrotu odszkodowania od kierowcy musi mu udowodnić winę, związek przyczynowy i szkodę, zgodnie z zasadami odpowiedzialności deliktowej.

Posiadacz samochodu lub innego podobnego środka komunikacji odpowiada wobec każdego poszkodowanego, a więc zarówno wobec osób trzecich, jak i wobec przewożonych pasażerów. Jednakże wobec pasażerów przewożonych grzecznościowo (bezpłatnie) posiadacz odpowiada tylko na zasadzie winy. Bezpłatny przewóz pracowników do pracy i z powrotem środkami transportowymi przedsiębiorstwa nie jest przewozem grzecznościowym.

W wypadku zderzenia się mechanicznych środków komunikacji ich posiadacze odpowiadają wobec siebie również na zasadzie winy, czyli ponoszą odpowiedzialność za szkody wyrządzone sobie nawzajem w stosunku odpowiadającym stopniowi zawinienia. Ich odpowiedzialność wobec innych osób, na przykład wobec przechodniów, oparta, jak o tym była mowa, na zasadzie ryzyka, jest solidarna.

INNE PRZYPADKI ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA CZYNY NIEDOZWOLONE

Odrębnie uregulowanymi przypadkami odpowiedzialności dekliktowej są:

1. odpowiedzialność za zwierzęta,

2. odpowiedzialność za szkody wyrządzone wyrzuceniem rzeczy lub wylaniem płynu z pomieszczenia,

3. odpowiedzialność za szkody wyrządzone zawaleniem się budowli.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zwierzę (bydło, psa, drób) ponosi ten, kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, niezależnie od tego czy zwierzę znajdowało się pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło. Osobą tą jest oczywiście najczęściej właściciel, ale własność nie stanowi koniecznego warunku odpowiedzialności. Może się on uwolnić od odpowiedzialności tylko przez wykazanie, że ani sam, ani żadna osoba, za którą odpowiada, nie ponoszą winy. Nawet w takim przypadku sąd jednak może przysądzić odszkodowanie, jeśli wymagają tego zasady współżycia społecznego, a zwłaszcza wskazuje na taką potrzebę porównanie stanu majątkowego poszkodowanego i osoby chowającej zwierzę.

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta żyjące w stanie wolnym regulują przepisy szczególne. Zwierzęta takie nie należą do kategorii rzeczy niczyich, lecz są własnością państwa, które też ponosi za nie odpowiedzialność. Zasady tej odpowiedzialności są odmienne.

Za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia odpowiada ten, kto pomieszczenie zajmuje. Właściciel domu lub najemca odpowiada więc nie tylko wtedy, gdy sam wyrzucił jakiś przedmiot, ale również gdy zrobił to jego domownik, gość itp. Z odpowiedzialnością tą spotykamy się w razie wyrządzenia szkody przez spadającą z okna doniczkę lub inną rzecz nie będącą częścią budynku.

Zajmujący pomieszczenie może się uwolnić od ponoszenia odpowiedzialności tylko przez wykazanie, że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej, albo z wyłącznej winy osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.

Za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie jej części odpowiada samoistny posiadacz budowli, najczęściej właściciel. Poza całkowitym zawaleniem się budynku w grę wchodzi tu najczęściej oderwanie fragmentów murów, dachówek, wypadnięcie szyb okiennych, które spadając mogą wyrządzić komuś szkodę. Uwolnienie się od odpowiedzialności jest możliwe po wykazaniu, że budowla była należycie konserwowana i że nie była dotknięta wadą.

WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ

Przez wykonanie zobowiązania należy rozumieć spełnienie świadczenia lub świadczeń, jakie na strony nakłada treść stosunku zobowiązaniowego. Wykonują zobowiązanie wynajmujący i najemca, pierwszy przez udostępnienie wynajętej rzeczy, drugi przez płacenie czynszu; w umowie sprzedaży sprzedawca przenosi na kupującego prawo własności i wydaje mu rzecz, ten zaś płaci ustaloną cenę itd.

Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią, oraz w sposób odpowiadający celowi społeczno-gospodarczemu, zasadom współżycia społecznego i ustalonym zwyczajom. Decydujące znaczenie dla oceny, czy dłużnik wykonał zobowiązanie we właściwy sposób, ma treść zobowiązania, zwłaszcza gdy wynikło ono z zawartej przez strony umowy. Strony powinny wówczas tak się zachować, takie wykonać czynności, jakie zostały ustalone w umowie. Dłużnik powinien spełnić swoje świadczenie w całości. Jednakże wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, nawet jeśli cała wierzytelność jest już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia naruszałoby jego uzasadniony interes. Dotyczy to zwłaszcza zobowiązań pieniężnych, które z natury rzeczy są podzielne, a każda spłacona część należności polepsza sytuację wierzyciela. Dłużnik w zasadzie nie ma obowiązku spełnić świadczenia osobiście, może to za niego zrobić inna osoba. Dotyczy to między innymi wszelkich świadczeń pieniężnych. Obowiązek osobistego spełnienia świadczenia istnieje tylko wówczas, gdy wynika to wyraźnie z umowy lub jednostronnej czynności prawnej albo z właściwości świadczenia, albo gdy lak stanowi ustawa. Strony w każdym przypadku mogą się umówić, że świadczenie zostanie spełnione przez dłużnika osobiście. Gdy klient zamówi portret u znanego malarza, to sama właściwość tego rodzaju świadczenia narzuca artyście obowiązek osobistego wykonania.

Wykonanie zobowiązania powoduje jego wygaśnięcie.

Miejsce i czas wykonania zobowiązania

O miejscu wykonania zobowiązania decyduje przede wszystkim umowa stron. Strony dysponują w tym zakresie w zasadzie pełną swobodą, mogą ustalić miejsce spełnienia świadczenia zgodnie ze swymi interesami. Przeszkodę może tu stanowić jedynie natura świadczenia, jeśli daje się ono spełnić tylko w jakimś określonym miejscu.

W razie braku odpowiednich postanowień umownych o miejscu wykonania zobowiązania decyduje więc z kolei właściwość zobowiązania. Na przykład miejscem wykonania zobowiązania polegającego na wybudowaniu domku jednorodzinnego może być tylko wskazana przez zamawiającego działka budowlana, miejscem naprawy zegara ratuszowego - wieża ratuszowa itd.

Jeśli przy pomocy wymienionych wyżej kryteriów nie można ustalić miejsca wykonania zobowiązania, w grę wchodzi generalna zasada, która każe zobowiązanie wykonać w miejscu zamieszkania lub siedzibie dłużnika.

Zasada ta nie znajduje zastosowania do jednego z rodzajów zobowiązań, mianowicie zobowiązań pieniężnych. Kwotę pieniężną dłużnik ma obowiązek przesiać wierzycielowi do jego miejsca zamieszkania lub siedziby, na swój koszt i ryzyko.

Termin wykonania zobowiązania jest zazwyczaj przez strony ustalony w umowie, może też wynikać z właściwości świadczenia. Dopiero z braku tych kryteriów wchodzą w grę przepisy ustawy, które nakazują dłużnikowi spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go do tego przez wierzyciela. Wierzyciel powinien uwzględnić czas potrzebny dłużnikowi na przygotowanie

i spełnienie świadczenia.

W wielu przypadkach termin świadczenia zależy od wypowiedzenia, czyli jednostronnego oświadczenia woli jednej ze stron. Wypowiedzenie może wynikać z ustawy lub umowy stron. Na przykład udzielona bezterminowo pożyczkę należy zwrócić w ciągu sześciu tygodni po jej wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę.

Wykonanie zobowiązań wzajemnych

Świadczenia wynikające z umów wzajemnych powinny być spełnione jednocześnie przez strony. Obowiązek wcześniejszego świadczenia musi wynikać wyraźnie z umowy, ustawy lub wydanego w sprawie orzeczenia sądowego.

Strona, która nie otrzymała świadczenia w terminie, może wstrzymać się ze świadczeniem wzajemnym. Prawo wstrzymania się ze świadczeniem ma na celu skłonienie kontrahenta do wykonania umowy.

Dowód wykonania zobowiązań

Zgodnie z ogólną zasadą art. 6 k.c., że „ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne", dłużnik powinien wykazać, że świadczenie spełnił i że jest to właśnie to świadczenie, do którego był zobowiązany.

W celu ułatwienia mu tego zadania przepisy nakładają na wierzyciela obowiązek wydania pokwitowania. Dłużnik, który spełnił świadczenie, ma prawo żądać od wierzyciela pisemnego poświadczenia, że otrzymał należne świadczenie. Nie wystarczy samo potwierdzenie otrzymania na przykład określonej kwoty, lecz z pokwitowania musi wynikać, że dłużnik w ten sposób spełnił swój obowiązek z tytułu jakiegoś długu. Pokwitowania może się domagać nie tylko dłużnik, lecz również każda osoba, która za niego spełnia świadczenie,

Jeśli wierzyciel odmówi wydania pokwitowania, dłużnik z wyjątkiem pewnych przypadków może się wstrzymać ze spełnieniem świadczenia i nie popada przez to w zwłokę. Służy mu zawsze prawo złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, co jest równoznaczne z wykonaniem jego obowiązku. Niezależnie od pokwitowania dłużnik może żądać od wierzyciela zwrotu dokumentu stwierdzającego zobowiązanie, na przykład weksla, dokumentu stwierdzającego udzielenie pożyczki. Jeśli dłużnik spełnia świadczenie częściowo, może żądać zrobienia na dokumencie stosownej notatki. Pisemne potwierdzenie odbioru dłużnej sumy uzasadnia domniemanie, że wszystkie dodatkowe należności (odsetki, koszty) zostały także zapłacone.

SKUTKI NIEWYKONANIA ZOBOWIĄZAŃ

Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczeń, do których zobowiązał się w umowie, wierzyciel może skierować sprawę do sądu i na drodze przymusu państwowego dochodzić swoich roszczeń. Niezależnie od dochodzenia wykonania umowy, wierzyciel może żądać od dłużnika, aby ten naprawił wszelką szkodę, jaką wierzyciel poniósł przez to, że dłużnik nie wykonał umowy w ogóle albo nie wykonał jej w sposób należyty. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielowi niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy nazywamy odpowiedzialnością kontraktową (contractus - umowa).

Wierzyciel może też zrezygnować z dochodzenia wykonania świadczeń umownych przez dłużnika i ograniczyć się do żądania naprawienia szkody.

Odpowiedzialność kontraktowa dłużnika nie ma charakteru bezwzględnego i nie w każdych warunkach występuje, niewykonanie zobowiązania umownego może być bowiem spowodowane przez okoliczności niezależne od dłużnika (np. powódź zniszczyła zbiory i uniemożliwiła dostawę zakontraktowanych płodów rolnych).

Dłużnik odpowiada za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, jeśli zachodzą następujące przesłanki:

1. Dłużnik ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy wierzyciel wskutek niewykonania umowy poniósł szkodę. Jak z tego widać samo niewykonanie umowy nie prowadzi jeszcze do obciążenia dłużnika odpowiedzialnością kontraktową, jeśli jego następstwem nie była efektywna szkoda. Przy obliczaniu szkody bierze się pod uwagę zarówno stratę, jak i utracony przez wierzyciela zysk.

2. Pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy a poniesioną przez wierzyciela szkodą musi zachodzić związek przyczynowy. Przepisy wymagają normalnego związku przyczynowego, to znaczy szkoda musi być normalnym, zwykle występującym następstwem niewykonania umowy.

3. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy musi być następstwem takich okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Najczęściej będzie to niedołożenie należytej staranności przez samego dłużnika, wskutek czego umowa nie została wcale lub we właściwy sposób wykonana. Dłużnik odpowiada także za osoby, którym powierzył wykonanie umowy, lub którymi się posługuje oraz za przedstawiciela ustawowego.

Podstawą odpowiedzialności dłużnika może być wszelka wina, zarówno rozmyślne działanie, jak i niedbalstwo.

Strony mogą w umowie zakres odpowiedzialności dłużnika rozszerzyć (np. dłużnik odpowiada za sam fakt niewykonania zobowiązania bez względu na to, czy ponosi za to winę, czy nie) albo też ograniczyć (np. dłużnik odpowiada tylko za rozmyślne działanie, a nie odpowiada w razie niedbalstwa). Strony nie mogą jednak w umowie wyłączyć odpowiedzialności dłużnika za szkodę wyrządzoną rozmyślnie. Takie postanowienie byłoby nieważne.

Ogólnie można powiedzieć, że dłużnik nie ponosi odpowiedzialności kontraktowej, jeżeli przyczyną niewykonania umowy była siła wyższa lub przypadek. O pojęciu siły wyższej była już mowa poprzednio. Przez przypadek w prawie cywilnym rozumie się każde zdarzenie, które uniemożliwiło wykonanie zobowiązania i za które dłużnik nie odpowiada (np. osoba trzecia uszkodziła samochód, który miał być wydany wierzycielowi).

Ciężar dowodu

Odpowiedzialność dłużnika zależy od spełnienia się przesłanek. Przesłanki te wymagają udowodnienia w toku ewentualnego procesu. Jest sprawą o nader istotnym dla stron znaczeniu, na kim spoczywa ciężar przeprowadzenia takiego dowodu: czy wierzyciel ma udowodnić, że przesłanki zachodzą, czy też dłużnik powinien wykazać, że przestanek takich nie ma. Regulujące to przepisy ustanawiają następujące zasady:

• wierzyciel występujący z roszczeniem musi udowodnić istnienie szkody i jej wysokość oraz wykazać, że szkoda pozostaje w związku przyczynowym z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez dłużnika;

• wierzyciel nie ma natomiast obowiązku ani potrzeby udowadniać winy dłużnika. Kodeks cywilny ustanowił bowiem domniemanie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego jest zawinione przez dłużnika.

Niemożliwość świadczenia

Przyczyną niewykonania przez dłużnika świadczeń ustalonych w umowie może być to, że świadczenia takie są niemożliwe do spełnienia. Na przykład dłużnik sprzedał konia wyścigowego, który przed wydaniem go kupującemu zdechł. Spełnienie świadczenia jest w takim przypadku niemożliwe.

Niemożliwość świadczenia, zależnie od okoliczności, prowadzi do różnych skutków prawnych. W szczególności w niektórych przypadkach dłużnik, który nie może spełnić świadczenia, ponosi odpowiedzialność za szkodę, jaką wskutek tego poniósł wierzyciel, w innych zaś przypadkach odpowiedzialności takiej nie ponosi.

W razie trwałej i całkowitej niemożliwości świadczenia, powstałej już po zawarciu umowy z przyczyn, za które dłużnik nie odpowiada, dłużnik nie ponosi wobec wierzyciela odpowiedzialności, a zobowiązanie wygasa. Tak będzie, gdy przedmiotem umowy jest rzecz indywidualnie oznaczona, która bez winy dłużnika uległa zniszczeniu, została skradziona itd. W zobowiązaniach wzajemnych dłużnik staje się wolny od obowiązku świadczenia, jednakowoż traci równocześnie prawo do świadczenia wzajemnego (np. zapłaty ceny kupna), a jeśli je już otrzymał - powinien je zwrócić. W razie niemożliwości częściowej, dłużnik staje się wolny od tej części świadczenia która stalą się niemożliwa. Niemożliwość przemijająca nie zwalnia dłużnika,

lecz tylko powoduje odroczenie świadczenia.

Dłużnik ponosi odpowiedzialność, jeśli świadczenie stało się niemożliwe z przyczyn, za które odpowiada (na przykład sprzedał rzecz, która miała być wydana wierzycielowi, innej osobie).

Przy świadczeniach rodzajowych, gdy dłużnik jest obowiązany wydać rzecz gatunkowo oznaczoną (zboże, węgiel, ziemniaki), niemożliwość świadczenia zwalniająca dłużnika mogłaby zajść tylko wówczas, gdyby zginął cały rodzaj rzeczy będących przedmiotem świadczenia, co w praktyce może się zdarzyć jedynie w wyjątkowych przypadkach (np. wyprzedanie całego nakładu książki, której egzemplarz miał otrzymać wierzyciel).

Nie zwalnia dłużnika niemożliwość świadczenia rzeczy, której w chwili zawarcia umowy jeszcze nie miał i którą zamierzał kupić. Za winę poczytuje mu się okoliczność, że zobowiązał się do świadczenia, co do którego nie miał pewności, że będzie mógł je wykonać. Nie zwalnia dłużnika także niemożliwość świadczenia wynikająca z braku pieniędzy, każdy dłużnik odpowiada bowiem za swoją zdolność płatniczą.

W razie zupełnej i trwałej niemożliwości świadczenia, powstałej z przyczyn, za które dłużnik odpowiada, obowiązany on jest do wynagrodzenia pełnej szkody, jaką wierzyciel z tego powodu ponosi (strata i utracony zysk). W każdym przypadku wierzyciel może żądać wydania surogatów, jakie dłużnik otrzymał od osoby trzeciej, na przykład za zniszczoną rzecz, która miała być wydana wierzycielowi. Tak więc dłużnik powinien przekazać wierzycielowi odszkodowanie otrzymane od zakładu ubezpieczeń za dom, który został sprzedany wierzycielowi, ale przed wydaniem spłonął.

Zwłoka dłużnika

Dłużnik dopuszcza się zwłoki, jeśli z własnej winy nie spełnia świadczenia w terminie umówionym lub oznaczonym w ustawie, a w przypadku gdy termin nie jest oznaczony, jeśli nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela.

Od zwłoki należy odróżnić opóźnienie, które polega na tym, że dłużnik nie spełnia świadczenia we właściwym terminie z powodu okoliczności, za które nie odpowiada, a więc bez własnej winy. Rozróżnienie tych dwóch rodzajów spóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia ma istotne znaczenie dla odpowiedzialności dłużnika.

Dłużnik odpowiada wobec wierzyciela za wszelką szkodę, jaką mu wyrządził przez to, że nie spełnił świadczenia w terminie z własnej winy, a więc że popadł w zwłokę. Natomiast za następstwa opóźnienia dłużnik w zasadzie nie odpowiada. Zasada ta doznaje istotnej zmiany w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych. Dłużnik odpowiada za niewykonanie w terminie zobowiązania pieniężnego niezależnie od przyczyny, zarówno w przypadku zwłoki, jak i niezawinionego opóźnienia. Odpowiedzialność ta przybiera formę zapłaty odsetek ustalonych w umowie, a jeśli wysokość odsetek nie była ustalona - odsetek ustawowych,

W razie zwłoki dłużnika wierzycielowi przysługuje z reguły prawo odstąpienia od umowy. Najczęściej musi je poprzedzić wyznaczenie dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia-

ZGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZAŃ

Zobowiązanie przestaje istnieć, gdy zostanie osiągnięty cel, dla którego powstało. Celem tym jest zaspokojenie roszczeń wierzyciela. Dlatego naturalnym i najczęściej zachodzącym powodem zgaśnięcia zobowiązania jest jego wykonanie, polegające na spełnieniu przez dłużnika wszystkich tych świadczeń, do jakich był zobowiązany.

Poza wykonaniem zobowiązania gasną także z innych przyczyn, wśród których można wymienić świadczenie w miejsce wykonania, potrącenie, odnowienie, złożenie do depozytu sądowego, zwolnienie z długu i inne. W niektórych z tych przypadków wierzyciel doznaje zaspokojenia (np. świadczenie w miejsce wykonania), w innych zaś nie (np. zwolnienie z długu).

Świadczenie w miejsce wykonania

O świadczeniu w miejsce wykonania mówimy, gdy dłużnik zaproponuje wierzycielowi spełnienie innego świadczenia w miejsce tego, do którego był zobowiązany, a wierzyciel wyrazi na to zgodę. Zobowiązanie wówczas gaśnie z chwilą spełnienia świadczenia zastępczego. Częstym przypadkiem jest ofiarowanie przez dłużnika świadczenia w naturze zamiast długu pieniężnego lub odwrotnie.

Potrącenie

Wygaśnięcie zobowiązania przez potrącenie jest nader rozpowszechnione w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych, choć potrąceniu mogą ulegać i inne świadczenia. Potrącenie zachodzi wówczas, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami, a jedna z nich zamiast spełniać swoje świadczenie, odlicza je od świadczenia, które Jej się należy. Żaden z wierzycieli nie otrzymuje wówczas do rąk efektywnego świadczenia, ale za to zostaje zwolniony ze swego zobowiązania lub jego części. Pozostała po potrąceniu część należności pozostaje do uregulowania, chyba że należności byty równe i uległy całkowitemu potrąceniu.

Do skuteczności potrącenia wymagane są następujące przesłanki:

1. muszą istnieć dwie wzajemne wierzytelności,

2. wierzytelności te muszą zachodzić między tymi samymi osobami,

3. świadczenia, do których strony są wzajemnie obowiązane, muszą być tego samego rodzaju (pieniądze, rzeczy gatunkowo oznaczone tego samego rodzaju i jakości),

4. obie wierzytelności muszą być wymagalne i zaskarżalne.

Odnowienie

Z odnowieniem mamy do czynienia wówczas, gdy dłużnik w celu umorzenia zobowiązania zobowiązuje się za zgodą wierzyciela świadczyć co innego, niż był zobowiązany, albo chociażby to samo, ale z innej podstawy prawnej.

Istota odnowienia polega na tym, że strony działając zgodnie postanawiają umorzyć dotychczasowe zobowiązanie i powołać w to miejsce nowe. Różni to odnowienie od świadczenia w miejsce wykonania, przy którym dłużnik spełnia inne świadczenie niż to, do którego był zobowiązany, a wierzyciel uznaje je za wykonanie zobowiązania- Z odnowieniem mamy do czynienia na przykład wtedy, gdy strony się umawiają, że cena kupna, którą dłużnik ma w terminie zapłacić wierzycielowi pozostanie jeszcze jakiś czas w jego rękach, ale już jako pożyczka. W ten sposób strony umorzyły zobowiązanie z umowy sprzedaży, tworząc w jego miejsce nowe, o odmiennej treści. Jeżeli dłużnik, który na podstawie umowy użyczenia posługuje się bezpłatnie samochodem znajomego, zatrzymuje go nadal, ale już jako rzecz najętą, także mamy odnowienie.

Złożenie do depozytu sądowego

Dłużnik może spowodować zgaśniecie zobowiązania i uwolnić się od ciążącego na nim obowiązku przez złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Jest to dopuszczalne, kiedy dłużnik z jakichś przyczyn nie może spełnić świadczenia do rąk wierzyciela, na przykład gdy nie wic, kto jest wierzycielem, gdy wierzyciel nie chce przyjąć świadczenia, gdy wierzytelność jest sporna między kilkoma osobami i dłużnik nie wie, komu ma świadczyć.

Złożenie do depozytu następuje na podstawie orzeczenia sądu, który po zbadaniu okoliczności sprawy decyduje, czy jest ono dopuszczalne.

Do depozytu są przyjmowane tylko pieniądze polskie i zagraniczne, dokumenty oraz kosztowności. Jeżeli przedmiot nie nadaje się do depozytu, dłużnik może żądać wyznaczenia dozorcy lub zarządcy w celu zachowania przedmiotu świadczenia (tzw. złożenie na zachowanie). Złożenie na zachowanie ma ten sam skutek co złożenie do depozytu.

Wierzyciel, który wykaże swe prawo do świadczenia, może w każdej chwili podjąć depozyt.

Zwolnienie z długu

Zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie to przyjmuje. Wierzytelność jest prawem przysługującym wierzycielowi, nic nie stoi zatem na przeszkodzie, by wierzyciel zrzekł się tego prawa i umorzył zobowiązanie bez uzyskania świadczenia ze strony dłużnika, na przykład zrzekł się zwrotu pożyczki. Do zgaśnięcia zobowiązania nie wystarczy jednak samo oświadczenie wierzyciela o zrzeczeniu się świadczenia, konieczna jest również zgoda dłużnika, który na przykład z przyczyn ambicjonalnych może jej nie wyrazić. Zobowiązanie wówczas istnieje nadal.

Zmiana wierzyciela lub dłużnika

W prawie zobowiązaniowym zmiana wierzyciela może nastąpić w drodze przelewu wierzytelności (cesji) i w drodze wstąpienia osoby trzeciej w miejsce zaspokojonego wierzyciela. Do zmiany dłużnika może dojść między innymi w ramach tzw. przejęcia długu.

Cesja jest umową, na mocy której dotychczasowy wierzycie! (cedent) przenosi swoją wierzytelność na nowego wierzyciela (cesjonariusza), zazwyczaj załatwiając w ten sposób swoje rozliczenia. Zamiast efektywnego świadczenia cesjonariusz otrzymuje od cedenta jego roszczenie wobec dłużnika, które staje się teraz jego roszczeniem. Umowa taka nie wymaga zgody dłużnika. Dłużnik powinien być jednak zawiadomiony o cesji, aby mógł spełnić świadczenie do rąk nowego wierzyciela.

Przejęcie długu jest umową, na mocy której nowy dłużnik przejmuje istniejący dług i wstępuje w miejsce dawnego dłużnika. Umowa taka, w przeciwieństwie do cesji, wymaga zgody obu stron, a więc zarówno dłużnika, Jak wierzyciela. Wierzycielowi bowiem nie jest obojętna zmiana dłużnika, który będzie wobec niego zobowiązany i może mieć interes w tym, aby nie wyrazić zgody na przejęcie długu przez osobę, której osobiste cechy lub stan majątkowy czynią wątpliwym zaspokojenie jego roszczeń.

UMOWA SPRZEDAŻY

Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę. Umowa sprzedaży jest umową wzajemną i umową konsensualną i rodzi zobowiązanie do wykonania obustronnych ekwiwalentnych świadczeń.

Podstawowym obowiązkiem sprzedawcy jest przeniesienie na kupującego prawa własności sprzedawanej rzeczy oraz wydanie rzeczy, natomiast podstawowym obowiązkiem kupującego jest zapłacenie ceny i odebranie rzeczy. Obowiązki te, będące zarazem prawami drugiej strony, stanowią zespół niezbędnych cech każdej umowy sprzedaży. Każdą umowę, w której występują takie obowiązki, należy uznać za sprzedaż, chociażby strony nadały jej

inną nazwę.

Moment przejścia własności sprzedanej rzeczy na kupującego jest uzależniony od rodzaju rzeczy. Jeżeli przedmiotem umowy jest rzecz indywidualnie oznaczona, nabywca uzyskuje prawo własności w chwili zawarcia umowy, chyba że strony postanowiły w umowie inaczej, albo co innego wynika ze szczególnych przepisów prawa. Natomiast sprzedaż rzeczy gatunkowo oznaczonej oraz rzeczy przyszłej nie przenosi na kupującego prawa własności. Własność przechodzi dopiero w chwili wydania rzeczy. Jeśli zgodnie z umową sprzedaży rzecz ma być przesłana kupującemu, a w umowie nie zastrzeżono czego innego, za moment wydania rzeczy kupującemu uważa się powierzenie rzeczy przewoźnikowi.

Określenie momentu wydania rzeczy ma istotne znaczenie, gdyż ustawa wiąże z nim liczne skutki prawne. Między innymi z wydaniem rzeczy przechodzą na kupującego korzyści i ciężary związane z rzeczą oraz ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy. W związku z tym ryzyka szkód transportowych, o ile nie umówiono się inaczej, obciążają kupującego.

Umowa sprzedaży rzeczy ruchomej nie wymaga żadnej szczególnej formy, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Natomiast sprzedaż nieruchomości może być dokonana tylko w formie aktu notarialnego.

Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi

Na sprzedawcy ciąży szczególny rodzaj odpowiedzialności wobec kupującego. Jest to odpowiedzialność za jakość i stan prawny sprzedanej rzeczy. Kodeks cywilny nazywa ją rękojmią za wady fizyczne i prawne rzeczy.

Odpowiedzialność z tytułu rękojmi jest instytucją ustawową, stanowiącą automatyczną konsekwencję umowy sprzedaży, jeżeli strony nie umieściły w umowie specjalnych postanowień. Stronom bowiem wolno w umowie odpowiedzialność z tytułu rękojmi, wyłączyć, ograniczyć lub rozszerzyć. Jednakże ich swoboda napotyka w tej mierze na ograniczenia ustawowe. W szczególności niedopuszczalne jest ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi w umowach z udziałem konsumentów, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Nieważne jest również wyłączenie lub ograniczenie rękojmi, gdy sprzedawca podstępnie zataił wadę rzeczy.

Istotną cechą rękojmi jest to, że sprzedawca ponosi odpowiedzialność bez względu na swoją winę i bez względu na to, czy o wadzie rzeczy wiedział.

Sprzedawca jest zwolniony z rękojmi, gdy kupujący wiedział o wadzie w chwili zawierania umowy lub wydania rzeczy. Sprzedawca nie odpowiada także za wady fizyczne powstałe po wydaniu rzeczy kupującemu, chyba że wady wynikły z przyczyny tkwiącej już poprzednio w rzeczy sprzedanej.

Wady fizyczne zachodzą wówczas, gdy sprzedana rzecz ma usterki zmniejszające jej wartość lub użyteczność, albo gdy nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego, lub wreszcie gdy została kupującemu wydana w stanie niezupełnym.

W razie ujawnienia wady fizycznej kupującemu przysługuje według jego wyboru jedno z następujących uprawnień:

1. Nabywca rzeczy gatunkowo oznaczonych może żądać dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad. Sprzedawca ponosi wszelkie wynikłe z wymiany koszty (transportu, ubezpieczenia, ładowania, pakowania itd.), a ponadto odpowiada za szkodę poniesioną przez kupującego.

2. Kupujący może odstąpić od umowy. Jednakże uprawnienie to kupującemu nie przysługuje, jeżeli sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad, albo niezwłocznie wady usunie. Jeżeli tylko niektóre rzeczy w większej partii towarów wykazują wady, prawo odstąpienia od umowy ogranicza się do tych rzeczy.

3. Kupujący może rzecz wadliwą zatrzymać i zażądać obniżenia ceny. Obniżenie ceny powinno odzwierciedlić stosunek, w jakim pozostaje wartość rzeczy wadliwej do rzeczy wolnej od wad.

4. Gdy sprzedawca jest zarazem producentem wadliwej rzeczy, kupujący może zażądać jej naprawienia.

Aby kupujący mógł skorzystać z wymienionych wyżej uprawnień musi dokonać tzw. aktów staranności. Należą do nich:

1. zbadanie dostarczonych mu rzeczy,

2. zawiadomienie sprzedawcy o wykrytych wadach,

3. zgłoszenie roszczeń i w razie potrzeby dochodzenie ich na drodze sądowej. Jak z tego wynika, rękojmia wymaga od kupującego aktywności, uzależniając od niej realizację przysługujących mu praw.

Zbadanie rzeczy jest obowiązkiem kupującego. Sposób realizacji tego obowiązku jest uzależniony od rodzaju rzeczy i okoliczności, a także od rodzaju wady, którą rzecz jest dotknięta (wady jawne i ukryte). Wadami jawnymi są te wady rzeczy, które przy zachowaniu należytej staranności można wykryć przez zewnętrzne zbadanie rzeczy, bez potrzeby przeprowadzania specjalnych analiz. Wadami ukrytymi są wady fizyczne, których mimo zachowania należytej staranności nie można dostrzec w drodze zewnętrznych oględzin. Należą tu zwłaszcza wady artykułów sprzedawanych w zamkniętych opakowaniach, wady maszyn ujawniające się dopiero w trakcie eksploatacji, itp.

Zawiadomienie sprzedawcy o wykrytych wadach powinno nastąpić w ciągu miesiąca od wykrycia wady. Reguła ta ma zastosowanie przede wszystkim w stosunku do wad ukrytych.

Zgłoszenie roszczeń i ewentualne skierowanie sprawy na drogę sądową może nastąpić w ciągu roku od dnia wydania rzeczy, W odniesieniu do wad budynku termin ten wynosi trzy lata. Jak widać należy odróżnić dwie sprawy: zawiadomienie sprzedawcy o ujawnieniu wady, co powinno nastąpić w terminie miesięcznym, oraz sformułowanie pod adresem .sprzedawcy konkretnego żądania (wymiana rzeczy, obniżenie ceny, odstąpienie od umowy) i ewentualne wytoczenie powództwa, na co kupujący ma cały rok. Należy jednak zwrócić uwagę, że termin roczny biegnie od wydania rzeczy, a nie od wykrycia wady.

Z wadą prawną mamy do czynienia, gdy przedmiot sprzedaży stanowi własność osoby trzeciej, albo jest obciążony prawem osoby trzeciej. W praktyce z wadami prawnymi spotykamy się stosunkowo rzadko, najczęściej przy różnego rodzaju oszustwach (sprzedaż rzeczy skradzionej lub przywłaszczonej, sprzedaż rzeczy, na której ciąży ustawowe prawo zastawu - bez ujawnienia tych okoliczności kupującemu). Kupującemu w przypadku wad prawnych przysługują w zasadzie te same uprawnienia, co w przypadku wad fizycznych.

Gwarancja jakości

Gwarancja, nazywana przez ustawę gwarancją jakości, jest drugą obok rękojmi instytucją prawną chroniącą interesy nabywcy rzeczy dotkniętej wadami, od dawna jest stosowana w handlu, zwłaszcza przy sprzedaży maszyn i urządzeń, samochodów, komputerów, zegarków, kamer video, aparatów fotograficznych, sprzętu gospodarstwa domowego itp. Funkcja gwarancji z jednej strony jest podobna do funkcji spełnianej przez rękojmię, gdyż i w jej przypadku chodzi o ochronę interesów kupującego na wypadek, gdyby rzecz zawodziła w działaniu, nie nadawała się do przewidzianego użytku, nie wykazywała umówionej sprawności lub trwałości. Z drugiej strony gwarancja stanowi również instrument walki konkurencyjnej, gdyż producenci i sprzedawcy wykorzystują ją w zabiegach o klienta jako instrument marketingowy i promują swoje wyroby oferując korzystne warunki gwarancji.

W odróżnieniu od rękojmi gwarancja nie jest instytucją ustawową, kiedy to uprawnienia kupującego wynikają z przepisów, lecz umowną. Sprzedana rzecz jest objęta gwarancją, gdy kupujący otrzymał od sprzedawcy dokument gwarancyjny, wystawiony bądź przez samego sprzedawcę, bądź przez producenta, zapewniający o dobrej jakości rzeczy.

Obowiązki udzielającego gwarancji (gwaranta) określa dokument gwarancyjny. W zasadzie w razie wystąpienia wady rzeczy gwarant jest obowiązany wadę usunąć lub dostarczyć w zamian rzecz wolną od wad. Dotyczy to, podobnie jak w przypadku rękojmi, tylko wad powstałych z przyczyn tkwiących w sprzedanej rzeczy. W orzecznictwie sądowym ustalił się pogląd, że prawo wyboru między naprawą a wymianą rzeczy służy gwarantowi, a nie kupującemu. Ogranicza to w pewnym stopniu korzyści płynące z gwarancji.

Termin gwarancji jest określony przez gwaranta w dokumencie gwarancyjnym. Gwarant dysponuje w tym względzie całkowita, swobodą. Jeżeli termin nie został określony w gwarancji, wynosi on jeden rok i liczy się od chwili wydania rzeczy kupującemu. Jeżeli gwarant dostarczył zamiast rzeczy wadliwej rzecz wolną od wad, albo dokonał istotnych napraw rzeczy objętej gwarancją, termin gwarancji biegnie na nowo. Jeżeli gwarant wymienił część rzeczy, termin biegnie na nowo w odniesieniu do wymienionej części. W innych przypadkach termin gwarancji ulega przedłużeniu o czas, w ciągu którego uprawniony nie mógł korzystać z rzeczy.

Kupujący według swojej woli realizuje uprawnienia z tytułu rękojmi lub uprawnienia wynikające z gwarancji. Nie może jednak raz dokonanego wyboru zmienić, ani dochodzić roszczeń z obu tytułów.

Sprzedaż na raty

Sprzedaż na raty jest szczególnym rodzajem umowy sprzedaży. Ma ona zastosowanie wyłącznie w handlu detalicznym i od zwykłej sprzedaży różni się kilkoma specyficznymi cechami.

Jako sprzedawca w umowie sprzedaży na raty może wystąpić jedynie przedsiębiorstwo zajmujące się wyłącznie lub między innymi działalnością handlową. W charakterze kupującego na raty może wystąpić tylko osoba fizyczna.

Umowa sprzedaży na raty dotyczy jedynie rzeczy ruchomych. Cena płatna jest w określonych w umowie ratach, a wydanie rzeczy kupującemu następuje przed zapłaceniem całej należności. W praktyce przedsiębiorstw handlowych zajmujących się sprzedażą ratalną wydanie nabytej rzeczy następuje po dokonaniu pierwszej wpłaty.

Przedmiotem sprzedaży na raty bywają najczęściej wyroby przemysłowe trwałego użytku. Sprzedaż na raty służy interesom zarówno producentów, jak i konsumentów.

W celu ochrony interesów kupującego, którym jest ekonomicznie słabszy indywidualny nabywca, kodeks cywilny ustanowił szereg bezwzględnie obowiązujących zasad, od których strony sprzedaży na raty nie mogą odstąpić.

1. Sprzedawca może zastrzec w umowie natychmiastową wymagalność reszty ceny w razie niezapłacenia w terminie rat. Jednak zastrzeżenie to jest skuteczne tylko wtedy, gdy kupujący jest w zwłoce z zapłatą co najmniej dwóch rat, a łączna suma zaległości przewyższa jedną piątą umownej ceny. Zastrzeżenie powinno być uczynione na piśmie przy zawarciu umowy.

2. W tych samych warunkach, to jest gdy kupujący zalega z zapłatą co najmniej dwóch rat, których łączna suma przekracza jedną piątą umówionej ceny, .sprzedawca zamiast dochodzić całej należności może odstąpić od umowy i zażądać zwrotu sprzedanej rzeczy. Jednakże w tym celu musi wyznaczyć kupującemu dodatkowy termin na zapłacenie zaległych rat z zagrożeniem, że po jego bezskutecznym upływie odstąpi od umowy. Dopiero po upływie tego terminu może od umowy odstąpić.

3. Kupujący może płacić raty przed terminem ich płatności, odliczając sobie stosowną część oprocentowania.

4. Niedopuszczalne jest w zasadzie umowne wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu rękojmi. Może to nastąpić tylko w przypadkach wskazanych przez przepisy szczególne.

5. Umowa nie może utrudnić kupującemu wykonania uprawnień z tytułu rękojmi.

Ze względu na brak przygotowania przedsiębiorstw handlowych do zawierania milionów transakcji wymagających między innymi badania zdolności płatniczej klientów i stworzenia odpowiedniego zabezpieczenia płatności rat, w proces sprzedaży na raty zostały włączone instytucje kredytowe w postaci banków.

W Polsce ukształtował się system, w którym klient zawiera nie jedną lecz dwie umowy:

1. umowę z bankiem o udzielenie kredytu,

2. umowę sprzedaży z przedsiębiorstwem handlu detalicznego.

Udzielony kredyt służy do zapłaty reszty ceny kupna, pozostałej po wpłacie gotówkowej, stanowiącej zazwyczaj przeważającą jej część. Klient płaci więc w gotówce pierwszą ratę oraz ewentualne koszty dodatkowe, zaś resztę - do pełnej wysokości ceny zakupionych artykułów - uzupełnia przekazami limitowanymi otrzymanymi od banku w charakterze środków kredytowych. Przekazy takie przedsiębiorstwo handlowe może niezwłocznie zrealizować w pełnej wysokości i w ten sposób uzyskać całą należność za sprzedany na raty towar.

Udzielany przez bank kredyt klient spłaca ratami. W ten sposób punkt ciężkości transakcji ratalnej przesuwa się ze stosunku „klient - przedsiębiorstwo handlowe" na stosunek „klient - bank". Jest oczywiste, że w ramach takiego systemu przedsiębiorstwa handlowe nie ponoszą żadnego ryzyka. Ryzyko strat wynikających na przykład z nieuczciwości klientów, niewypłacalności i innych podobnych przyczyn ciąży w całości na banku. Za swoje usługi bank pobiera wynagrodzenie w formie odsetek od sumy udzielonego kredytu.

W chwili zawarcia umowy sprzedaży na raty, kupiona rzecz staje się najczęściej własnością nabywcy. Strony mogą zdecydować, że własność pozostaje jeszcze przez pewien czas przy sprzedawcy i przechodzi na kupującego w późniejszym terminie, na przykład po zapłaceniu wszystkich rat. Musi to jednak wynikać wyraźnie z umowy. Jako zabezpieczenie udzielonego kredytu stosuje się zazwyczaj weksel gwarancyjny i poręczenie osób trzecich. Są to umowne formy zabezpieczenia, które zależą od treści umowy między bankiem a klientem i występują tylko wtedy, gdy strony tak postanowią.

Prawo pierwokupu

Prawo pierwokupu polega na tym, że na podstawie ustawy lub zawartej wcześniej umowy określonej osobie przysługuje pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby druga strona ją sprzedawała osobie trzeciej.

Z prawa pierwokupu uprawniony może zrobić użytek gdy się dowie o zawartej przez właściciela umowie sprzedaży z osobą trzecią. Do wykonania pierwokupu potrzebne jest jedynie złożenie odpowiedniego oświadczenia zobowiązanemu i wówczas następuje upadek zawartej umowy, a rzecz przechodzi na własność uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu.

Prawo pierwokupu powstające w drodze umowy ma w praktyce niewielkie znaczenie. Natomiast poważną rolę odgrywa ustawowe prawo pierwokupu, zwłaszcza przysługujące Skarbowi Państwa w odniesieniu do gruntów zabudowanych i przeznaczonych pod zabudowę w planach zagospodarowania przestrzennego. Ułatwia to państwu przedsięwzięcia zmierzające do realizacji planów urbanistycznych i umożliwia prawidłowe zagospodarowanie terenu miasta.

UMOWA O DZIEŁO

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia.

Jej główną cechą charakterystyczną jest to, że przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do dostarczenia zamawiającemu gotowego rezultatu swoich usług i tylko za ten rezultat należy mu się wynagrodzenie. Za osiągnięcie umówionego wyniku swojej pracy i umiejętności przyjmujący zamówienie ponosi odpowiedzialność.

Przyjmujący zamówienie ponosi gospodarcze ryzyko świadczonych usług: koszty nieudanych prób, zepsutego materiału, nieudolności czy niedbalstwa obciążają jego rachunek. Zamawiający płaci ustalone wynagrodzenie niezależnie od tego, ile w rzeczywistości kosztowało wytwórcę osiągnięcie dzieła.

Umowa o dzieło znajduje zastosowanie szczególnie w stosunkach z rzemieślnikami, warsztatami naprawczymi, zakładami wykonującymi indywidualne zamówienia. Przykładem umowy o dzieło jest umowa o uszycie ubrania, wybudowanie garażu, zbudowanie silnika okrętowego, naprawę zegarka, wymalowanie mieszkania. Przedmiotem umowy o dzieło może być tylko taki rezultat pracy i umiejętności przyjmującego zamówienie, który ma charakter trwały.

Umowa o dzieło jest zawsze odpłatna. Przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie ustalone w umowie. Jeśli nic umówiono wysokości wynagrodzenia, przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie przyjęte za dany rodzaj dzieła, a w razie wątpliwości wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym poczynionym nakładom. Wynagrodzenie przysługuje przyjmującemu zamówienie dopiero po wykonaniu i oddaniu zamawiającemu dzieła, jeśli w umowie nie postanowiono inaczej.

Odmienne są skutki ustalenia wynagrodzenia na podstawie kosztorysu. Jeśli w toku wykonania dzieła nastąpiła urzędowa zmiana cen, każda ze stron może się domagać zmiany wynagrodzenia.

Jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były objęte kosztorysem, możliwość żądania wyższego wynagrodzenia zależy od tego, która ze stron sporządziła kosztorys. Jeśli kosztorys sporządził przyjmujący zamówienie, może domagać się podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy nie mógł przewidzieć konieczności dodatkowych prac mimo zachowania należytej staranności. Natomiast jeśli przyjmujący zamówienie prowadził prace na podstawie kosztorysu dostarczonego przez zamawiającego dzieło, może on żądać odpowiedniej zwyżki wynagrodzenia, gdyż nie odpowiada za właściwe sporządzenie kosztorysu.

Stojąc przed koniecznością zapłacenia wyższego niż przewidywał wynagrodzenia, może odstąpić od umowy, jeśli przekroczenie kosztorysu jest znaczne. Powinien wtedy zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część wynagrodzenia.

Przyjmujący zamówienie nie może nigdy domagać się podwyższenia wynagrodzenia, jeśli wykonał prace dodatkowe bez uzyskania zgody zamawiającego.

Przyjmujący zamówienie ponosi odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady dzieła, podobnie jak sprzedawca. Odpowiedzialność ta obejmuje zarówno wady dzieła, jak i niezgodność dzieła z umową. Zamawiający może domagać się usunięcia wady, wyznaczając w tym celu odpowiedni termin, Jeżeli wady nie dadzą się usunąć w ogóle lub we właściwym czasie, zamawiający może odstąpić od umowy, o ile wady są istotne. W pozostałych przypadkach zamawiający może, przyjmując wadliwe dzieło, żądać obniżenia wynagrodzenia.

UMOWA NAJMU

Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz.

Stanowi ona podstawową formę prawną używania cudzych rzeczy, od przedmiotów codziennego użytku począwszy, a na nieruchomościach skończywszy, w warunkach miejskich szczególne znaczenie praktyczne ma najem lokali mieszkalnych. Przedmiotem umowy najmu mogą być wszelkie rzeczy, zarówno ruchome, jak i nieruchomości.

Umowami zbliżonymi do najmu są umowa dzierżawy i umowa użyczenia. Najem od dzierżawy różni się zakresem uprawnień najemcy, który może tylko używać rzeczy, podczas gdy dzierżawcy przysługuje ponadto prawo pobierania przynoszonych przez rzecz pożytków (plonów, zysków). Natomiast najem i użyczenie odróżnia odpłatność, gdyż umowa najmu jest zawsze odpłatna, a użyczenie bezpłatne.

Podstawowym obowiązkiem wynajmującego jest wydanie najemcy rzeczy w stanie przydatnym do umówionego użytku. Najemca staje się posiadaczem zależnym rzeczy.

Wynajmujący ma także obowiązek utrzymywać przedmiot najmu w odpowiednim stanie przez cały czas trwania najmu, jego więc obciążają naprawy, usuwanie uszkodzeń itd.

Najemca w przeciwieństwie do wynajmującego jest obowiązany tylko do czynienia drobnych nakładów, związanych ze zwykłym używaniem rzeczy.

Jeżeli w czasie trwania najmu rzecz wymaga napraw, do których obowiązany jest wynajmujący, a bez których rzecz nie jest przydatna do umówionego użytku, najemca może wyznaczyć wynajmującemu odpowiedni termin do wykonania napraw. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu najemca może dokonać koniecznych napraw na koszt wynajmującego. Jeżeli jednak bez winy wynajmującego rzecz ulegnie całkowitemu zniszczeniu (np. wynajęty samochód się spali), wynajmujący nie ma obowiązku przywrócić rzeczy do stanu poprzedniego.

Podstawowym obowiązkiem najemcy jest płacenie czynszu. Czynsz może być oznaczony w pieniądzach lub w świadczeniach innego rodzaju, na przykład najemca w zamian za wynajęcie roweru zobowiązuje się kupić do niego nowe opony. Jeśli strony nie postanowiły w umowie inaczej, czynsz jest płatny z góry miesięcznie, do dziesiątego dnia miesiąca, a przy krótszym niż miesiąc okresie najmu całość czynszu jest płatna z góry.

Najemca ma obowiązek używać rzeczy w sposób przewidziany w umowie i sprawować nad nią pieczę. Nie może również czynić w rzeczy najętej zmian sprzecznych z umową lub przeznaczeniem rzeczy. Po zakończeniu najmu najemca ma obowiązek zwrócić rzecz wynajmującemu w stanie niepogorszonym z tym jednak, że nie ponosi odpowiedzialności za normalne zużycie rzeczy.

Jeśli umowa mu tego nie zabrania, najemca może najętą rzecz wynająć innej osobie (podnajem).

Stosunek najmu wygasa automatycznie z upływem okresu, na który umowa była zawarta. Jeśli nie oznaczono czasokresu najmu, kończy się on wskutek wypowiedzenia. Okres wypowiedzenia zależy od umowy. Gdy w umowie nie ustalono okresu wypowiedzenia, obowiązują terminy wymienione w art. 673 § 2 k.c. Zależą one od terminów płatności czynszu. Na przykład gdy czynsz jest płatny miesięcznie, okres wypowiedzenia wynosi miesiąc, a jego zakończenie powinno przypaść na koniec miesiąca kalendarzowego.

Wynajmujący może odstąpić od umowy bez wypowiedzenia, jeżeli najemca używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową lub z jej przeznaczeniem, jeśli naraża rzecz na utratę lub uszkodzenie, albo gdy zalega z zapłatą czynszu za dwa okresy płatności.

UMOWA DZIERŻAWY

Przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić umówiony czynsz.

Umowa dzierżawy jest zbliżona do umowy najmu z następującymi różnicami:

1. Przedmiotem umowy dzierżawy mogą być rzeczy indywidualnie oznaczone, tak samo jak przy najmie, lecz przepisy o dzierżawie stosuje się odpowiednio także do dzierżawy praw.

2. Najważniejsza różnica polega na tym, że najemca może rzeczy używać, natomiast dzierżawca może rzecz użytkować, tzn. używać oraz pobierać z rzeczy pożytki (plony, zyski).

3. W razie braku postanowień umownych w tym względzie, do umów dzierżawy odnoszą się nieco inne przepisy dotyczące czynszu i terminów wypowiedzenia niż w odniesieniu do umów najmu. Czynsz jest płatny z dołu w terminie zwyczajowo przyjętym, a w braku odpowiedniego zwyczaju półrocznie z dołu.

UMOWA POŻYCZKI

Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy gatunkowo oznaczonych, a biorący zobowiązuje się zwrócić taką samą ilość pieniędzy albo rzeczy tego samego gatunku i jakości.

Pożyczone rzeczy lub pieniądze przechodzą na własność pożyczkobiorcy, stąd też ma on pełne prawo rozporządzenia nimi wedle własnej woli; może je zbyć, zniszczyć, zużyć.

Na pożyczkobiorcy ciąży obowiązek zwrócenia nie tej samej, lecz takiej samej rzeczy, a więc rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości, którą powinien on po nadejściu terminu przenieść na własność wierzyciela.

Przedmiotem pożyczki mogą być tylko pieniądze lub inne ruchome rzeczy gatunkowo oznaczone, a więc takie, które są określone przez gatunek oraz miarę, ciężar, liczbę sztuk. Przy pożyczkach pieniężnych, dłużnik w zasadzie ma obowiązek zwrócić taką samą ilość pieniędzy, niezależnie od zmiany ich wartości.

Pożyczka może być udzielona na czas oznaczony lub nie oznaczony. W tym drugim przypadku pożyczkobiorca obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni od dnia jej wypowiedzenia przez wierzyciela.

Zależnie od woli stron pożyczka może być bezpłatna lub odpłatna. Jeśli strony nic w tej sprawie nie postanowią, umowa jest zawarta pod tytułem darmym i dającemu nie należy się wynagrodzenie. Najczęściej stosowaną formą odpłaty za udzielenie pożyczki pieniężnej są odsetki. Gdy strony postanowiły w umowie, że pożyczka jest oprocentowana, ale nie ustaliły wysokości odsetek, dającemu należą się odsetki ustawowe, których wysokość określają przepisy.

UMOWA UŻYCZENIA

Przez umowę użyczenia użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nie oznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy.

Biorący rzeczy w używanie obowiązany jest zwrócić tę samą rzecz w niepogorszonym stanie. Przedmiotem użyczenia mogą być wszelkie rzeczy, zarówno ruchome jak i nieruchome, które po wykorzystaniu wracają do właściciela.

Umowa użyczenia najczęściej bywa zawierana w stosunkach sąsiedzkich i przyjacielskich, np. użycza się rower, długopis, książki z biblioteki. W języku potocznym użyczenie bywa błędnie nazywane pożyczką. Użyczenie jest zawsze umową bezpłatną i tym różni się od najmu, do którego poza tym jest bardzo podobne.

Biorący rzecz w używanie obowiązany jest posługiwać się nią w sposób zgodny z umową oraz z naturą i przeznaczeniem rzeczy, a także ponosić zwykłe koszty jej utrzymania. Zwrot rzeczy powinien nastąpić po upływie wyznaczonego terminu, a jeśli terminu nie umówiono, po wykorzystaniu rzeczy lub upływie takiego czasu, w jakim biorący rzecz mógł ją wykorzystać. Użyczający może wcześniej zażądać zwrotu rzeczy, jeżeli kontrahent używa jej niezgodnie z umową lub przeznaczeniem, powierza ją bez upoważnienia innej osobie, albo jeśli rzecz stała się potrzebna samemu użyczającemu.

Umowę pożyczki i umowę użyczenia, których w mowie potocznej na ogół się nie rozróżnia, charakteryzują następujące odrębności.

1. Pożyczka może być odpłatna lub bezpłatna, natomiast użyczenie zawsze jest bezpłatne.

2. Przedmiotem pożyczki mogą być jedynie pieniądze lub inne rzeczy gatunkowo oznaczone, natomiast przedmiotem użyczenia może być każda rzecz, najczęściej indywidualnie oznaczona, ruchoma lub nieruchoma.

3. Prawo własności pożyczonych rzeczy przechodzi na biorącego pożyczkę, który z kolei po pewnym czasie przenosi na dającego pożyczkę prawo własności takiej samej ilości takich samych rzeczy, natomiast w umowie użyczenia własność pozostaje przez cały czas przy użyczającym, a biorący rzecz w użyczenie jest jedynie posiadaczem zależnym otrzymanej od kontrahenta rzeczy.

UMOWA ZLECENIA

Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie.

Umowę zlecenia można scharakteryzować jako umowę, w której przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania na rzecz dającego zlecenie określonej czynności faktycznej lub prawnej. Przykładem umowy zlecenia jest umowa o wygłoszenie odczytu, o załatwienie sprawy

w urzędzie, o wykonanie utworu muzycznego, umowa z adwokatem o prowadzenie sprawy w sądzie, z lekarzem o leczenie, umowa o pilnowanie obiektu itd.

Charakterystyczną cechą umowy zlecenia, odróżniającą ją od umowy o dzieło, jest to, że przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania jakiejś czynności lub usługi z dołożeniem należytej staranności, natomiast nie zobowiązuje się do osiągnięcia wyniku, nie gwarantuje, że czynność przyniesie zamierzony przez dającego zlecenie rezultat. Adwokat zobowiązuje się prawidłowo i starannie prowadzić sprawę swego klienta, wykorzystując całą wiedzę i doświadczenie, nie przyjmuje jednak na siebie odpowiedzialności za wygranie sprawy, podobnie jak lekarz zobowiązuje się sumiennie leczyć pacjenta, ale nie gwarantuje jego wyleczenia.

Przyjmujący zlecenie nie odpowiada za szkody wynikłe z nieosiągnięcia rezultatu, chyba że nic dołożył należytej staranności przy wykonaniu zleconej mu czynności. Zleceniodawca, inaczej niż w umowie o dzieło, może udzielić wiążących wskazówek zleceniobiorcy.

Przyjmujący zlecenie powinien powierzone mu czynności wykonać w zasadzie osobiście. Tylko w wyjątkowych przypadkach może posłużyć się inną osobą, zawiadamiając o tym niezwłocznie kontrahenta.

Umowa zlecenia może być odpłatna lub nieodpłatna. Zlecenie jest nieodpłatne, jeżeli strony wyraźnie tak się umówiły lub jeśli wynika to o okoliczności, na przykład matka prosi sąsiadkę o nadzór nad dziećmi w czasie jej nieobecności, za co ta nie ma zwyczaju brać wynagrodzenia. W pozostałych przypadkach zleceniobiorcy należy się wynagrodzenie ustalone w umowie lub wynikające z obowiązującej taryfy, a jeśli na tej drodze nie można ustalić jego wysokości - wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy.

UMOWA PRZECHOWANIA

Przez umowę przechowania przechowawca zobowiązuje się zachować w stanie nie pogorszonym rzecz ruchomą oddana, mu na przechowanie.

Przechowanie jest umową realną. Do jej zawarcia potrzebne Jest więc nie tylko porozumienie stron, lecz również wydanie rzeczy do rąk przechowawcy.

Umowa przechowania może być zarówno odpłatna, jak i nieodpłatna, jednak zasadą jest odpłatność. Przechowanie jest nieodpłatne tylko wówczas, gdy strony w umowie wyraźnie tak postanowiły, albo gdy wynika to z okoliczności (np. przechowanie roślin domowych przez sąsiadów na czas urlopu).

Umowa przechowania znajduje częste zastosowanie w praktyce, zwłaszcza w odniesieniu do drobnych rzeczy ruchomych. Zawiera się ją np. w szatni uczelnianej, kawiarni czy filharmonii, oddając teczkę przed wejściem do muzeum, alkohol do depozytu przed wejściem na stadion. Odrębnie uregulowanym rodzajem przechowania jest umowa składu.

Umowa przechowania nie wymaga szczególnej formy, często też dochodzi do skutku w sposób dorozumiany, na przykład przez położenie okrycia na ladzie szatni. Z jej zawarciem wiąże się niekiedy wydanie znaku legitymacyjnego (numerka w szatni), koniecznego do zidentyfikowania osoby uprawnionej do odbioru powierzonej rzeczy.

Podstawowym obowiązkiem przechowawcy jest czuwanie nad rzeczą i dbanie o to, by jej stan się nie pogorszył, a więc by nie uległa zniszczeniu, uszkodzeniu, zabrudzeniu itd.

Przechowawca powinien rzecz przechować w umówionym miejscu, którego nie wolno mu zmieniać, chyba że to okaże się konieczne by uchronić rzecz od utraty lub uszkodzenia. Przechowawcy nie wolno też oddać rzeczy na przechowanie innej osobie bez zgody składającego, chyba że zmuszają go do tego okoliczności.

Przechowawca ponosi odpowiedzialność za całość powierzonej mu rzeczy na zasadzie winy. Jeśli bezprawnie zmienił miejsce przechowywania rzeczy albo oddał ją na przechowanie innej osobie nie będąc do tego uprawniony, odpowiada nawet za przypadkową utratę lub uszkodzenie.

Składający ma obowiązek zapłacić przechowawcy wynagrodzenie wynikające z umowy lub taryfy, albo przysługujące zwyczajowo.

Szczególnym rodzajem umowy, łączącym elementy przechowania i pożyczki, jest depozyt nieprawidłowy. Istotną jego cechą jest to, ze rzeczy złożone do depozytu przechodzą na własność depozytariusza, który jest obowiązany zwrócić nie te same, lecz takie same rzeczy. Przedmiotem depozytu nieprawidłowego mogą być tylko pieniądze, papiery wartościowe lub inne rzeczy zamienne.

UMOWA HOTELOWA

Pomiędzy gościem hotelowym a przedsiębiorstwem hotelarskim dochodzi do skutku specjalnego rodzaju mowa. Jest to umowa mieszana, łącząca w sobie składniki najmu, przechowania, a także sprzedaży, umowy zlecenia i umowy o dzieło.

Przez umowę hotelową, hotel zobowiązuje się dać gościowi używanie pokoju, apartamentu lub miejsca w hotelu oraz spełniać ewentualne dodatkowe usługi i świadczenia, a także czuwać nad wniesionymi przez gościa rzeczami, w zamian za umówioną zapłatę.

Charakterystyczną cecha, umowy hotelowej jest rygorystyczna, bardzo daleko idąca odpowiedzialność hotelu za bagaże i inne przedmioty wniesione przez gościa.

Hotel ponosi odpowiedzialność za zniszczenie, uszkodzenie, ubytki, kradzież, inną szkodę poniesioną przez gościa na wniesionych rzeczach. Jak wspomniano, odpowiedzialność ta jest niezależna od winy właściciela hotelu lub osób, którymi się posługuje (portier, sprzątaczka). Gość zatem nie potrzebuje udowadniać winy przedsiębiorstwa hotelarskiego lub jego pracowników, ani nawet wykazać, ze szkoda powstała w jakimś związku z ich zachowaniem się. Wystarczy udowodnienie, że rzeczy zostały wniesione do hotelu i gość doznał w nich szkody. Przez rzeczy niesione należy rozumieć rzeczy, które znajdują się w hotelu w czasie korzystania przez gościa z jego usług, albo zostały hotelowi powierzone, albo też umieszczone w miejscu wskazanym przez hotel albo przeznaczonym na ten cel. Nie są rzeczami wniesionymi samochody i inne pojazdy mechaniczne oraz pozostawione w nich rzeczy, a także żywe zwierzęta.

Hotel nie odpowiada za szkodę wyrządzoną gościowi jedynie w następujących przypadkach:

1. szkoda wynikła z właściwości wniesionej rzeczy,

2. szkodę spowodowało działanie siły wyższej,

3. szkoda powstała wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby, która mu towarzyszyła, była u niego zatrudniona albo go odwiedzała.

Ciążący na hotelu obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej gościowi jest ograniczony do wysokości stokrotnej należności za dostarczony mu pokój za jedną dobę. Odpowiedzialność hotelu za pojedynczą rzecz nie może przekraczać pięćdziesięciokrotnej wysokości tej należności. W pełnej wysokości hotel odpowiada, gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa hotelu lub osoby w nim zatrudnionej, a także gdy przyjął rzecz na przechowanie, albo tez odmówił przyjęcia, mimo że miał taki obowiązek. Hotel ma obowiązek przyjąć na przechowanie pieniądze, papiery wartościowe i cenne przedmioty, w tym przede wszystkim rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną. Odmówić przyjęcia tych rzeczy na przechowanie hotel może tylko wówczas, gdy zagrażają one bezpieczeństwu, albo gdy - w stosunku do wielkości lub standardu hotelu - mają zbyt dużą wartość lub zajmują zbyt dużo miejsca.

Poszkodowany powinien o szkodzie niezwłocznie zawiadomić kierownictwo hotelu lub innego zakładu, w którym doznał szkody, w przeciwnym razie jego roszczenie wygasa.

Przedsiębiorstwo hotelowe nabywa ustawowe prawo zastawu na rzeczach wniesionych przez klienta dla zabezpieczenia swoich roszczeń z tytułu goszczenia, żywienia i wydatków poczynionych na gościa (np. telefony zamiejscowe).

PORĘCZENIE

Poręczenie jest umową, w której poręczyciel zobowiązuje się wobec wierzyciela do wykonania zobowiązania dłużnika w przypadku, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał.

Poręczenie znajduje zastosowanie w umowach o kredyt bankowy i przy sprzedaży na raty, gdzie instytucja udzielająca kredytu stara się lepiej zabezpieczyć przed ewentualną nieuczciwością lub niewypłacalnością dłużnika. Organy paszportowe wymagają niejednokrotnie od osoby zobowiązanej do płacenia renty alimentacyjnej przedstawienia oświadczenia poręczyciela, że w razie potrzeby przejmie na siebie obowiązek alimentacyjny.

Poręczenie ma na celu zabezpieczenie cudzej wierzytelności i jest umową wtórną w stosunku do istniejącego między wierzycielem i dłużnikiem stosunku zobowiązaniowego. Zobowiązanie poręczyciela i jego zakres zależy trwale od zobowiązania dłużnika głównego. Jednocześnie ze zgaśnięciem zobowiązania głównego gaśnie także zobowiązanie wynikające z udzielonego poręczenia.

W poręczeniu mamy do czynienia z zazębiającymi się interesami trzech osób: wierzyciela, dłużnika i poręczyciela.

Poręczenie dotyczy najczęściej długu, który już istnieje, albo równocześnie powstaje. Można również poręczyć za dług przyszły oraz dług warunkowy.

Umowa poręczenia dochodzi do skutku między poręczycielem i wierzycielem. W umowie poręczyciel oświadcza, że wykona zobowiązanie, gdyby dłużnik tego nie zrobił. Gdy dług główny już istnieje, poręczyciel odpowiada za ten dług. Gdy natomiast poręczenie dotyczy długu przyszłego lub warunkowego, konieczne jest kwotowe określenie górnej granicy odpowiedzialności poręczyciela, w przeciwnym razie poręczenie jest nieważne.

Jeżeli strony w umowie inaczej nie postanowiły, poręczyciel odpowiada solidarnie z dłużnikiem. Strony mogą się umówić, że poręczyciel odpowiada dopiero wtedy, gdy dłużnik nie spełni świadczenia w terminie, albo gdy wyegzekwowanie należności od dłużnika okaże się niemożliwe itd.

Umowa poręczenia nie wymaga żadnej szczególnej formy, z tym jednak, że samo oświadczenie poręczyciela musi być złożone na piśmie pod rygorem nieważności.

Wierzyciel ma także pewne obowiązki wobec poręczyciela. W szczególności jest on obowiązany niezwłocznie zawiadomić poręczyciela, że dłużnik spóźnia się z zapłatą. Również poręczyciel i dłużnik powinni się wzajemnie informować o wykonaniu zobowiązania, a to w celu uniknięcia podwójnej zapłaty.

Poręczyciel, który spełnił świadczenie za dłużnika, uzyskuje przeciwko niemu roszczenie regresowe.

UMOWA DAROWIZNY

Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.

Darowizna ma stosunkowo niewielkie znaczenie w obrocie cywilnym i znajduje zastosowanie najczęściej między osobami fizycznymi (prezenty imieninowe, darowizny między krewnymi). Celem darowizny jest bezpłatne przysporzenie majątkowe na rzecz drugiej osoby, kosztem majątku darczyńcy.

Darowizna jest umową jednostronnie zobowiązującą. Darczyńca nie otrzymuje za swoje świadczenie żadnego ekwiwalentu.

Darczyńca odpowiada z tytułu rękojmi za szkodę wyrządzoną obdarowanemu wskutek wadliwości rzeczy, ale tylko w ograniczonym zakresie, uzasadnionym nieodpłatnym charakterem darowizny.

Darowiznę jeszcze nie dokonaną darczyńca może odwołać, jeśli jego stosunki majątkowe tak się pogorszyły, że wykonanie darowizny naraziłoby go na istotny uszczerbek majątkowy. Darczyńca może odwołać darowiznę także z powodu niewdzięczności obdarowanego, wyrażającej się na przykład w popełnieniu przeciwko niemu przestępstwa lub w ciężkim naruszeniu obowiązków rodzinnych. Może to nastąpić również po wykonaniu darowizny.

PAPIERY WARTOŚCIOWE

We współczesnym obrocie prawnym, zwłaszcza w obrocie towarowym między wielkimi przedsiębiorstwami w handlu międzynarodowym, transporcie morskim itp. papiery wartościowe odgrywają olbrzymią rolę.

Papierami wartościowymi nazywamy dokumenty stwierdzające istnienie pewnych praw i wyposażone w taki przywilej, że realizacja praw w nich wymienionych możliwa jest wyłącznie na podstawie przedłożenia lub zwrotu takich dokumentów.

Osoba będąca w posiadaniu papieru wartościowego korzysta z domniemania, przysługuje jej prawo stwierdzone dokumentem.

Z punktu widzenia sposobu przenoszenia praw wynikających z papierów wartościowych dzielimy je na:

1. papiery imienne, legitymujące wymienioną w dokumencie osobę; prawa wynikające z takich papierów wartościowych przenosi się w drodze przelewu połączonego z wydaniem dokumentu,

2. papiery a zlecenie, legitymujące osoby wymienione imiennie lub osoby, na które prawa zostaną przeniesione w drodze indosu,

3. papiery na okaziciela, legitymujące każdego posiadacza; prawa z takich dokumentów przenosi się przez zwykłe wręczenie.

Weksel

Weksel to sporządzony w przewidzianej prawem formie dokument, zobowiązujący wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia w oznaczonym czasie i do rąk określonej osoby wymienionej w tym dokumencie kwoty pieniężnej.

Zobowiązanie wynikające z weksla ma charakter abstrakcyjny, to znaczy jest ważne bez względu na przyczynę wystawienia weksla, na przykład jeśli weksel nie został zwrócony, dłużnik jest nadal obowiązany świadczyć, mimo że wykonał zobowiązanie, które było przyczyną wystawienia weksla.

Rozróżnia się dwa rodzaje weksli:

1. weksle trasowane,

2. weksle własne.

Weksel trasowany jest poleceniem wystawcy weksla skierowanym do trasata, aby ten w podanym terminie wypłacił remitentowi określoną kwotę pieniężną. Weksel trasowany zwany jest inaczej wekslem ciągnionym albo trata.

W wekslu trasowanym występują trzy osoby:

1. wystawca weksla,

2. trasat, czyli osoba, której wystawca poleca wypłacić oznaczoną w wekslu kwotę,

3. remitent - osoba uprawniona do żądania zapłaty.

Wystawienie weksla trasowanego jest z reguły następstwem rozliczeń, jakie ma wystawca zarówno z trasatem, jak i remitentem.

Weksel własny jest przyrzeczeniem samego wystawcy, że zapłaci remitentowi oznaczoną w wekslu kwotę.

W wekslu własnym występują więc jedynie dwie osoby:

1. wystawca weksla,

2. remitent.

Weksel jest dokumentem, który musi odpowiadać ustanowionym przez przepisy wymogom formalnym. Z pewnymi wyjątkami zależy od tego ważność weksla. I tak na przykład weksel własny musi zawierać:

1. słowo „weksel",

2. bezwarunkowe zobowiązanie się wystawcy weksla do zapłacenia oznaczonej kwoty pieniężnej,

3. oznaczenie remitenta,

4. termin i miejsce płatności,

5. datę i miejsce wystawienia weksla,

6. podpis wystawcy.

W niektórych sytuacjach znajduje zastosowanie tak zwany weksel gwarancyjny, mający zabezpieczyć ewentualna, przyszłą wierzytelność remitenta w stosunku do wystawcy weksla. Weksel gwarancyjny jest formą weksla własnego niezupełnego. Obok wystawienia strony zawierają odrębną umowę określającą w jakich okolicznościach i jaką treścią, może remitent uzupełnić weksel i realizować wynikające z niego prawa.

W razie niezapłacenia kwoty wekslowej dochodzenie należności odbywa się w postępowaniu nakazowym po uprzednim dokonaniu tzw. aktów staranności, do których należy:

1. przedstawienie weksla do zapłaty we właściwym terminie,

2. sporządzenie protestu weksla,

3. zawiadomienie indosantów i poręczycieli.

Czek

Czek znajduje zastosowanie nie tylko w obrocie gospodarczym, ale także w innych stosunkach cywilnoprawnych z udziałem osób fizycznych.

Czek jest papierem wartościowym zawierającym skierowane do banku polecenie wypłacenia okazicielowi lub określonej imiennie osobie podanej w nim kwoty pieniężnej z rachunku wystawcy.

Czek może wystawić jedynie osoba mająca w banku konto czekowe. Bank wydaje książeczkę czekową, zawierającą pewną liczbę blankietów. Przez wypełnienie i podpisanie czek staje się papierem wartościowym, który może być wprowadzony do obrotu, spełnić rolę środka płatniczego itd.

Czek podobnie jak weksel musi odpowiadać ustanowionym przez przepisy wymogom formalnym, a w szczególności zawierać:

1. nazwę „czek",

2. pełną nazwę banku, który ma wypłacić kwotę czekową,

3. bezwarunkowe polecenie wypłaty oznaczonej kwoty pieniężnej,

4. oznaczenie miejsca płatności,

5. miejscowość i datę wystawienia czeku,

6. podpis wystawcy.

Wystawienie czeku jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy ma on pokrycie. Pokryciem może być albo dodatnie saldo na koncie, albo też odrębna umowa z bankiem, w której wystawca zostaje upoważniony do wystawiania czeków mimo braku środków pieniężnych.

Za wystawienie czeku bez pokrycia wystawca nie tylko ponosi odpowiedzialność cywilną, ale grozi mu także odpowiedzialność karna.

Czek powinien być przedstawiony w banku do zapłaty w ciągu dziesięciu dni od daty wystawienia.

Czek kasowy upoważnia bank do wypłacenia gotówki. Natomiast czek rozrachunkowy upoważnia bank jedynie do przelania kwoty czekowej z rachunku wystawcy na rachunek innej osoby w tym samym banku.

Czeki podróżnicze mają zastosowanie przy wyjazdach zagranicznych, podróżach turystycznych lub handlowych, umożliwiając podjęcie gotówki w oddziałach danego banku lub w innych bankach na podstawie specjalnych porozumień. Czeki podróżnicze mają zawsze charakter czeków imiennych.

Czeki mogą być wystawiane na okaziciela, na zlecenie lub jako czeki imienne.

29

Prawo Cywilne - Zobowiązania

http://ddrzewie.republika.pl/

---