Tadeusz Biernat

Wstęp do prawoznawstwa.

Zestaw zagadnień omawianych na wykładzie w roku akademickim 2009/2010 - I rok prawa AK im. AFM.

Podane zagadnienia będą podstawą pytań egzaminacyjnych. Kompletny zakres zagadnień oraz literatura jest zawarty w syllabusie przedmiotu.

I. Prawo - jako zjawisko społeczne i kulturowe. Prawo jako przedmiot badania naukowego. Prawo i wartości. Systemy aksjonormatywne. Prawo a moralność.

1. Prawo jako przedmiot badania naukowego. Problemy badawcze prawoznawstwa - podział nauk prawnych.

1. Tradycyjny podział nauk prawnych oddaje ich złożoną strukturę.

Prawoznawstwo, to ogólna nauka o prawie i jego związkach występujących z innymi zjawiskami społecznymi. Z prawoznawstwa wyodrębnia się:

1. Rozważania o charakterze ogólnoteoretycznym, reprezentowane przez filozofię prawa, jurysprudencję i teorię prawa. Kwestia zasadnicza polega na tym, że różne kierunki filozoficzno-prawne w różny sposób pojmowały prawo /w dalszym ciągu w sposób zróżnicowany jest ono pojmowane/. W sposób szczegółowy będziemy mówili o niektórych interpretacjach (ujęciach) i rozumieniu pojęcia prawa w dalszej części wykładu, zastanawiając się nad istotą prawa. W tym miejscu należy zaznaczyć, że zasadnicze typy proponowanych ujęć jest uzależniony od tego jak odpowiada się na pytanie, w jaki sposób istnieje prawo, jaka jest jego natura, a używając pojęcia zaczerpniętego z filozofii, jaka jest jego płaszczyzna ontologiczna.

2. Studia dogmatyczne nad obowiązującym prawem,

3. Studia historyczne, poświęcone badaniom systemów prawnych ubiegłych epok.

2. Systemy aksjonormatywne.

Wzory i reguły stanowią zewnętrzne ramy, do których odnoszone są wszelkie przejawy własnej, indywidualnej aktywności. Ilość wzorów i reguł, jakie występują w społeczeństwach jest nie tylko znaczna, ale także bardzo zróżnicowana. W celu uporządkowania tego zagadnienia, które jest tylko wstępnym etapem wprowadzającym nas w określenie pozycji prawa na tle innych norm społecznych, wskażemy na kilka podstawowych podziałów odnoszących się do reguł.

A> Można wskazać na trzy poziomy odniesienia, zastosowania reguł:

a. Sfera myślenia,

b. Sfera posiadania,

c. Sfera działania.

Wzory i reguły występują zarówno na poziomie myślenia, czego najlepszym przykładem są normy religijne, ale nie tylko. Łatwo jest współcześnie wskazać na liczne przykłady obowiązujących wzorów i reguł np. z zakresu „politycznej poprawności”. Również nie jest obojętne, co posiadamy, co i jak się „nosi”, czym się „jeździ”, itd. Głównym przedmiotem regulacji społecznej są działania. Wzory i reguły odnoszące się do działań ludzkich w ramach stosunków społecznych stanowią podstawę budowy tej części kultury, której ogólnie nadaje się nazwę systemu normatywnego lub systemu aksjonormatywnego.

B> Reguły kulturowe dotyczące działań ludzkich w rzeczywistości odnoszą się do dwóch podstawowych elementów każdego działania.

a. Celów,

b. Środków.

Można jednak wprowadzić rozróżnienie działaniem dotyczącym pierwszego elementu a odnoszącym się do drugiego. Pierwszym jest wyznaczenie jakiegoś konkretnego celu, a następnie określenie, w jaki sposób, przy użyciu jakich środków jest on możliwy do osiągnięcia. Wyznaczając cel sięgamy do wartości, bo one podpowiadają nam, jakie cele są godne, słuszne, dobre, sprawiedliwe itd. Takie akceptowane cele działania mogą dotyczyć indywidualnych podmiotów

np. dążenie do sławy, majątku, jak i podmiotów zbiorowych, np. bezpieczeństwo. Dążąc do ich realizacji sięgamy również do określonych reguł podpowiadających nam jak powinno się postępować. To, co powinno być celem i to jak powinno się go osiągać stanowi o sile reguł.

C> Siła regulacji - ładunek powinności wiązany z silniejszymi lub słabszymi oczekiwaniami społecznymi.

Ta zależność jest przedstawiana następująco:

• Silne to - imperatywy kulturowe - kategoryczne żądania.

• Słabsze to - przyzwolenia.

• Najsłabsze to - preferencje.

D> Kompleksowość reguł - różne sposoby ich agregowania, łączenia we wspólne całości.

Podstawy agregacji są różne.

Wspólne cele -wartość.

Zbliżona procedura osiągania celu.

Ale także:

Kontekst społeczny.

Instytucjonalizacja.

E > Rodzaje systemów aksjonormatywnych.

Rodzaje lub typy systemów aksjonormatywnych, powstające w wyniku łączenia się różnego rodzaju reguł są bardzo zróżnicowane i tworzą bardzo skomplikowany układ. Niemniej jednak można wskazać na ich podstawowe rodzaje, stosując kryterium treści norm, czyli to, do czego się odnoszą. Pamiętać jednak należy, że jest to generalnie określona sfera, bez uwzględnienia licznych wewnętrznych związków.

Klasyczny podział - ze względu na treść reguł:

1. Sfera życia codziennego - Zwyczaj.

2. Sfera życia, w których działanie człowieka nie jest obojętne dla innych ludzi ze względu na wartości: dobro, szczęście, powodzenie, zdrowie - Moralność.

3. Sfera życia ważna społecznie /to względne określenie oznacza, że zarówno to, co w B, jaki i w pewnym stopniu to, co w A jest przedmiotem reguł/, ale czynnikiem wyróżniającym jest to, w jaki sposób i przez kogo te normy są stanowione - to Prawo.

F> Warunki obowiązywania reguł społecznych.

Podwójna relatywizacja:

a. Sytuacja, w której obowiązuje.

b. Podmiot, którego obowiązuje.

3. Prawo na tle innych systemów normatywnych. Prawo a moralność.

A. Stopień formalizacji i instytucjonalizacji. Prawo - sformalizowane procedury tworzenia. Skomplikowany układ instytucjonalny	A. Stopień formalizacji i instytucjonalizacji. Moralność -system niesformalizowany i nie zinstytucjonalizowany.
B. Obowiązywanie norm. Prawo - uzasadnienie tetyczne. Źródłem obowiązywania jest akt kompetentnego organu państwowego	B. Obowiązywanie norm. Moralność - aksjologicznie upowszechnione przekonanie. Powstaje w wyniku działań, spontanicznie rozwijanych ocen.
C. Sankcje Prawo - sankcje skupione. Takie sankcje są w dużym stopniu sformalizowane, zinstytucjonalizowane, wymierzane w specjalnym trybie i po zastosowaniu specjalnej procedury.	C. Sankcje Moralność - sankcje rozsiane. Akty społecznego potępienia i dezaprobaty.
D. Przedmiot regulacji Prawo - reguluje zewnętrzne zachowania ludzi. Stany wewnętrzne są uwzględniane, ale zawsze w kontekście działania. Brak odpowiedzialności doxatycznej.	D. Przedmiot regulacji Moralność - przedmiotem potępienia moralnego może być również myśl. /Również potępienia wewnętrznego - wyrzuty sumienia/.
E. Podmioty Prawo - osoby fizyczne - osoby prawne.	E. Podmioty Moralność - ludzie.

Relacje między systemem prawnym a moralnością są najważniejsze wśród systemów norm społecznych, a ich wyjaśnienie przyczynia się do lepszego rozumienia roli systemów normatywnych w społeczeństwie i skomplikowanego układu relacji. W nauce prawa dokonuje się tego wyjaśnienia przez przeciwstawienie lub skontrastowanie cech prawa i moralności. Różnice przedstawione są w zamieszczonej wyżej tabeli.

Płaszczyzny wyznaczania relacji między prawem a moralnością.

• Przedmiotowe

• Walidacyjne

• Funkcjonalne.

I. W relacjach przedmiotowych chodzi o relacje zakresu regulacji.

Teoria A - prawo to minimum moralności.

Teoria B - przedmiotowy zakres regulacji jest tylko częściowo identyczny. Zakresy normowania miedzy prawem i moralnością krzyżują się.

II. W relacjach walidacyjnych chodzi o to jak niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na jego obowiązywanie. / Teza pozytywistyczna i prawno-naturalna lex iniusta non est lex./.

III. W relacjach funkcjonalnych chodzi o to, w jaki sposób normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie.

Prawo jest otwarte na systemy moralne. Skuteczność prawa zależy w znacznym stopniu od uwzględniania treści norm moralnych.

• Przez inkorporację

• Przez przepisy odsyłające / np. do zasad słuszności, sprawiedliwości. Takie przepisy określa się mianem klauzul generalnych.

• Przez wprowadzenie terminów wartościujących np. szczególne okrucieństwo, niskie pobudki, rażąca niewdzięczność, wierność/.

Wpływ norm prawnych na normy moralne /kształtowanie przekonań moralnych i wykształcanie norm pod wpływem prawa. /Zmiany w takich obszarach jak tolerancja, dyskryminacja, rasizm/

II. Związek państwa, władzy politycznej z prawem.

Podstawową kwestią jest związek prawa z państwem, a w konsekwencji pytanie, jak dalece może państwo ingerować w sferę stosunków społecznych tworząc prawo.

Prawo natury.

Czy istnieją jakieś zasady, normy dotyczące ludzkiego postępowania, które mają szczególny status, ze względu na ich treść i podstawy obowiązywania, które stoją ponad normami pochodzącymi od formalnie kompetentnej władzy? Czy normy te i zasady powinny być urzeczywistniane przez prawo pozytywne i decydować o mocy jego obowiązywania?

To bardzo ważne pytania z punktu widzenia rozważanego problemu istoty prawa, które nabierają znaczenia w okresach zmian społecznych i politycznych.

Są one również „odwieczne”, co podkreśla ich wagę.

Ich sens doskonale został zobrazowany w dramacie Sofoklesa „Antygona”

Czym jest to „prawo natury”?

Prawo natury pojmuje się jako zbiór norm czy ocen - stanowiących uzasadnienie dla norm, dotyczących postępowania ludzi, a odnoszących się do takich zachowań, które są zazwyczaj normowane przez prawo pozytywne.

• Treść tych norm nie podlega wyborowi.

• Ma charakter absolutny - nie relatywny.

• Ma charakter nadrzędny.

• Stanowi kryterium oceny prawa stanowionego przez ludzi.

• Normy prawa natury obowiązują niezależnie od aktów władzy państwowej.

• Prawo natury istnieje obiektywnie.

• Prawo natury jest poznawalne - stanowisko kognitywistyczne.

Klasyfikacja prawa natury jest pochodną przyjmowanych kryteriów.

Tomasz z Akwinu - najbardziej rozbudowana koncepcja prawa natury wychodząca z założenia hierarchii jako cechy każdej całości doskonałej. Najwyższym prawem jest lex aeterna - prawo wieczne czyli mądrość Boga. Jego odbiciem jest lex naturalis - wyraz współudziału człowieka w mądrości bożej. Wyrażone w postaci nakazów etycznych (np. należy dążyć do dobrego, a unikać złego) Naturalne skłonności człowieka do dobrego nie wystarczają, potrzebna jest dyscyplina w postaci prawa ludzkiego - lex humana. Prawo to jest w dużym stopniu konkretyzacja prawa natury i nie może go naruszać. Sprzeczność tego prawa z prawem natury zwalnia poddanych od obowiązku jego przestrzegania. Ale i to nie wystarcza - potrzebne jest lex divina - boskie prawo pozytywne zawarte w Piśmie Świętym i w nauce kościoła.

Pozytywizm prawniczy - pozytywistyczna koncepcja prawa.

I. Znaczenie terminu:

1. Typ poglądów na prawo - sposób ujmowania prawa i uzasadniania obowiązku jego akceptacji, dawania mu posłuchu.

2. Kierunek w prawoznawstwie - dominujący nurt badawczy nad prawem w XIX i na początku XX wieku.

Typ poglądów na prawo ukształtował się jako doktryna prawnicza pod wpływem różnych prądów filozoficzno społecznych wiążąc prawo z państwem i ewolucją pojęcia suwerenności. Prawo jako istotna osnowa funkcjonowania zorganizowanego społeczeństwa, jako czynnik stabilizujący ustrój polityczny, jako czynnik rozstrzygania konfliktów oraz jako czynnik kształtowania sprawnych i rozbudowanych struktur administracyjnych.

Wiodącą ideą było to, że system prawny /prawo/ miał być dostatecznie stabilny, jasny, kompletny, czytelny, opierający się na uporządkowanym systemie wartości i przy przypisaniu szczególnej wartości praworządności formalne, zwłaszcza w odniesieniu do tworzenia prawa.

II. Tezy charakterystyczne dla pozytywistycznej koncepcji prawa, zasad jego tworzenia i stosowania.

1. Prawo to zbiór norm ogólnych, w większości wypadków zabezpieczonych taką lub inną formą przymusu.

2. Prawo powstaje z reguły w trybie jednostronnych i władczych decyzji wydawanych przez organy państwowe lub z ich upoważnienia.

3. Źródłem prawa są teksty prawne, autoryzowane przez organy państwa dokumenty, które składają się z norm prawnych i przepisów prawnych, a w systemie common law precedensy.

4. Prawo jest systemem niezależnym od moralności i innych systemów normatywnych, co oznacza, że prawo obowiązuje nawet wtedy, gdy jest nieracjonalna, niesłuszna, niezgodna z innymi pozaprawnymi regułami.

5. Podstawowym obowiązkiem organów państwa i obywateli jest przestrzeganie prawa - również niesłusznego i niesprawiedliwego.

6. Głównymi metodami analizy prawa są metody analityczne ( językowo-logiczne), a podstawowym zadaniem prawnika jest egzegeza tekstów prawnych - ich opracowywanie, porządkowanie i wykładnia.

Pozytywistyczne ujecie prawa ewoluowało, a ewolucję tą obrazują różnice, które występują między czołowymi przedstawicielami tego nurtu.

Dwóch wybitnych przedstawicieli pozytywizmu to:

John Austin , Herbert L.A. Hart

Koncepcja J. Austina sprowadza się do uznania że:

1. Norma prawna to norma generalna i abstrakcyjna,

2. Ustanowiona przez suwerena (podmiot ujmowany personalnie),

3. Normy to nakazy lub zakazy, których realizowanie jest poparte sankcją,

4. Prawo to zbiór takich norm.

Takie ujecie prawa jest odnoszone tylko do prawa wewnętrznego.

Koncepcja H. L. A. Harta oparta jest na tezie, że system prawny /prawo/ składa się z dwóch odmiennych typów reguł; reguł pierwotnych /primary ruls/ i reguł wtórnych /secondary ruls/.

Reguły pierwotne - to normy wyznaczające adresatom powinność określonego zachowania.

Reguły wtórne to normy wyznaczające czynności konwencjonalne charakteryzowane jako:

1. Reguły uznania /dają podstawę do decydowania czy norma należy do systemu, jest obowiązująca,

2. Reguły zmiany /wskazują w jakim trybie ma dokonywać się uchylenie starych i wprowadzenie nowych reguł/,

3. Reguły rozsądzenia /kto i kiedy oraz w jakiej procedurze ma prawo decydować że nastąpiło naruszenie reguły pierwotnej/.

Przedstawione koncepcje pozytywizmu prawnego wskazują na kilka charakterystycznych cech tak ujmowanego prawa, które to cech są przedmiotem wielkich naukowych dyskusji, ale także wywierających ogromny wpływ na praktykę prawa.

Normatywizm. Hans Kelsen.

Koncepcja H. Kelsena jest określana jako normatywizm. Jej punktem wyjścia jest pojęcie systemu norm prawnych. Norma prawna to taka, która należy do systemu. Przynależność do systemu określa się formalnie - należą do niego normy, które powstały na podstawie kompetencji udzielonej przez normę wyższą.

Fundamentalna teza Kelsena głosi, że system norm prawnych powstaje w wyniku kolejnych aktów stanowienia prawa. Tak utworzony system ma strukturę hierarchiczną. Na szczycie stoi norma naczelna. Rozbudowany system kończą normy indywidualne i konkretne.

Norma stojąca na szczycie to norma podstawowa (Grundnorm). Nie jest ustanowiona i nie należy do systemu prawa. Jest z jednej strony założeniem hipotetycznym, z drugiej strony normą, która nakazuje dawać posłuch takiemu systemowi norm, który spełnia warunki skuteczności społecznej. Normy musza być społecznie efektywne. Norma podstawowa to uzasadnienie powinności systemu norm; nakazuje dawać posłuch normom ustanowionym w określony sposób, sposób wyznaczony w konstytucji. (Można to tak wyjaśnić - gdy tworzone są normy konstytucyjne to rozstrzyga się to założenie hipotetyczne)

Związek państwa, władzy politycznej z prawem, jest również widoczny, gdy analizujemy funkcje jakie pełni prawo.

Funkcje prawa.

1. Funkcję kontroli zachowań - / jest to jeden ze sposobów kontroli normatywnej - w przeciwieństwie do pozanormatywnych jak np. kształtowanie sytuacji fizycznych (bariery), systemowych (wprowadzenie do systemu ekonomicznego elementów kształtujących zachowania rynkowe). Kontrolę normatywną charakteryzuje działanie przez ludzką świadomość. Treść normy musi być znana. W ramach oddziaływań normatywnych normodawca dąży do wywołania zachowań pożądanych i oczekuje powstrzymania się od działań niepożądanych. Stosuje normodawca nakazy, zakazy lub dozwolenia. /Obowiązki lub uprawnienia/. Jest to realizowane przez sankcje. /Negatywne i pozytywne - gratyfikacje/.

2. Funkcja rozdziału dóbr i ciężarów. / Faktycznie jest to odpowiedź na pytanie, komu prawo przyznaje uprawnienia a na kogo nakłada obowiązki i jaki jest ich wymiar/. Faktycznie to problem sprawiedliwości.

3. Funkcja regulacji konfliktów. Różna typologia konfliktów ich bogactwo cechuje stosunki społeczne. Problem polega na ich rozwiązywaniu.

III Pojęcie normy prawnej. Normy prawa a przepisy prawa. Zasady prawa.

Norma jest jednym z możliwych sposobów werbalizacji /wypowiedzi/. Wypowiedzi przyjmują jedna z trzech form:

• Opisujących - deskryptywnych. Zdania oznajmujące o rzeczywistości.

• Wypowiedzi wartościujących. W ocenach zawarte jest nasze ustosunkowanie się do rzeczywistości.

• Powinnościowych - dyrektyw. Odpowiada na pytanie jak powinno być.

Obok zdań i ocen, dyrektywa to podstawowy element składniowy języka. Jest to takie językowe zachowanie, które zmierza do wpłynięcia w określony sposób na zachowanie adresata.

Można wskazać na różne dyrektywy, biorąc pod uwagę to, z jaką mocą wpływają na czyjeś zachowanie. Dyrektywy to: rozkazy, normy, zalecenia, rady, sugestie, prośby.

Normy są jedną z postaci dyrektyw. Ich odmienność przejawia się w:

• Budowie,

• Mocy

• Funkcji społecznej

• Konsekwencji niezastosowania się do nich,

A normy prawne dodatkowo wyróżniają się:

• Źródłem pochodzenia,

• Specyficznymi sankcjami

Taka wypowiedź ma swoją budowę. Najczęściej podaje się trójelementowy schemat.

Przepisy prawa, ustanawiane mocą tzw. generalnych aktów normatywnych (mocą konstytucji, ustaw, rozporządzeń), są wypowiedziami językowymi „zastanymi” przez nas w tekstach ustaw i innych aktów prawnych.

W jednym i drugim wypadku mamy do czynienia z wypowiedziami językowymi. Co je łączy, a co je dzieli?

Łączy je przede wszystkim to, że:

1. Zarówno jedna jak i druga wypowiedź jest zamieszczona w tekście prawnym.

2. Jedne i drugie odnoszą się do określenia reguł postępowania.

3. Jedne i drugie „współwystępując” dopełniają się wzajemnie.

W prawoznawstwie zwraca się uwagę na następujący układ relacji:

1. Występowanie pojęcia „przepis prawa” jako pojęcia wyłącznego. /Uzasadnienia to odwołanie się do języka ustaw do języka judykatury, często używa go dogmatyka prawa/

2. Równoznaczność określenia „przepis prawa” - „norma prawna” / to wynika z definicji, ale także z praktyki, zwłaszcza, gdy dokonujemy wykładni prawa.

3. Norma prawna jako znaczenie przepisów prawa. Jest to znaczenie zwrotu, jakie możemy przypisać dla określonego tekstu, dedukując z niego normę.

4. Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa.

5. Norma prawna jako zjawisko odrębne od przepisów prawa.

We wszystkich tych stanowiskach przebija określony typ podejścia do prawa.

Budowa normy prawnej.

Charakterystyka norm i przepisów prawa.

Zasady prawa.

IV. System prawa - jako zbioru norm uporządkowanych.

System - typ zbioru norm tworzonych i typ występujących wewnętrznych relacji.

Dwa typy systemów są najczęściej konfrontowane:

a. System civil law lub system kontynentalny, który ma następujące cechy:

• Zasada prymatu ustawy.

• Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa.

• Zakaz tworzenia prawa przez sądy.

• Historyczne źródło to prawo rzymskie.

b. System common law lub anglosaski /USA i Wielka Brytania/ ma następujące cechy.

• Zasada prymatu ustawy.

• Brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa.

• Sądy mogą tworzyć prawo /precedensy/, ale w zakresie ratio decidendi.(Ogólnej reguły sformułowanej w wyroku)

• Brak recepcji prawa rzymskiego.

Systemy konkretne - obowiązujące w danym państwie.

Przykładem może być system prawa występujący w Polsce.

Systematyzacja pionowa.

Typowe szczeble hierarchii aktów prawnych generalnych:

• Konstytucja,

• Ustawy,

• Akty podustawowe /np. rozporządzenia/

• Akty prawa terenowego /miejscowego, lokalnego/

Hierarchiczna zależność i jej konsekwencje: Akty wyższe rangą maja wyższa moc prawną. Moc prawna jest stopniowalna i nie należy jej mylić z mocą obowiązywania. Przejawy wyższej mocy prawnej to:

• N w może uchylać lub zmieniać N n,

• N n nie może być sprzeczna z N w,

• N w może stanowić podstawę obowiązywania N n,

• N w może upoważniać do tworzenia N n,

• N w zwykle dotyczy spraw większej wagi niż N n,

Domena prawa a problem systematyzacji poziomej prawa.

V. Źródła prawa, tworzenie prawa

Pojęcia, zasady i sentencje odnoszące się do źródeł prawa, tworzenia prawa i dziedzin prawa.

Abrogatio - całkowite uchylenie obowiązującego prawa w określonym zakresie.

Derogatio - uchylenie części obowiązującego prawa.

Desuetudo - odejście w zapomnienie ustawy lub zwyczaju prawnego /dotyczy obowiązywania prawa w kontekście jego długiego niestosowania/.

Fontes iuris cognoscendi - źródło poznania prawa.

Fontes iuris oriundi - źródło prawa w sensie formalnym /kształtowanie się prawa/.

Lex abrogata - ustawa unieważniona, (usunięta z systemu prawnego).

Lex generalis - ustawa ogólna (ze względu na przedmiot i jego ogólny zakres regulacji).

Lex retro non agit - prawo, ustawa nie działa wstecz (zasada odnoszona do procesu stanowienia prawa wyrażająca postulat pod adresem prawodawcy).

Lex specialis - ustawa szczególna (ze względu na przedmiot i jego szczególny zakres regulacji).

Obrogatio - zastąpienie dotychczasowej ustawy przez zgłoszenie/wprowadzenie w danym zakresie nowej.

Promulgatio legis necessaria est ad hoc, quod lex habet suam virtutem - ogłoszenie ustawy jest konieczne, aby uzyskała ona moc obowiązującą.

Ratio legis - uzasadnienie ustawy.

Vacatio legis - okres między wydaniem/uchwaleniem aktu prawnego a jego wejściem w życie.

Źródła prawa.

Źródła prawa w znaczeniu materialnym. /Czynniki społeczne, polityczne i ekonomiczne, które warunkują treść prawa a równocześnie są powodem jego powstania/ Są to również, sytuacje konfliktowe i problemy społeczne, polityczne, ekonomiczne, które „powodują” powstanie prawa - są przyczyną jego powstania. Wyznaczają one zakres, materię regulacji prawnych.

Stanowisko przedstawione w podręczniku, że źródła prawa w tym znaczeniu są najmniej określone i niezbyt często są przedmiotem zainteresowania prawników jest słuszne.

Stanowisko przyjmujące, że pojęcie źródeł prawa w sensie materialnym jest najmniej przydatne dla prawników jest problematyczne.

Dyskusja na temat przyczyn regulacji prawnych, sposobów jej przeprowadzenia, możliwych rozwiązań itd. jest w niektórych systemach prawnych ważnym uzupełniającym źródłem prawa. /Preparatory materials/.

Zagadnienie źródeł prawa w sensie materialnym jest również ważne z punktu widzenia jakości prawa.

Źródła prawa w znaczeniu formalnym /przede wszystkim akty normatywne zawierające normy generalne, ale także akty stanowiące źródło norm prawnych np. indywidualnych/ - Fontes iuris oriundi

W systemie common law precedens.

Źródła prawa w znaczeniu źródeł poznania prawa. Fontes iuris cognoscendi

Współcześnie w systemach prawnych państw demokratycznych są to oficjalne dzienniki publikacyjne /Inne oficjalne źródła, zwłaszcza w odniesieniu do wysokiej rangą aktów prawnych są rzadkością/

Źródła prawa w podziale na samoistne i niesamoistne.

Akty legislacyjne autonomiczne. Złożony charakter legislacji współczesnej.

Kategorie źródeł prawa w prawie polskim zostały zawarte w Konstytucji^∗

KONSTYTUCJA
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

z dnia 2 kwietnia 1997 r

Rozdział III
ŹRÓDŁA PRAWA

Art. 87

1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

Poza takim formalnym katalogiem źródeł prawa możemy mówić o klasyfikacji aktów prawnych rangi ustawowej dokonywanej ze względu na specyfikę ich nazwy, a ta jest związana ze sposobem regulacji. Są to:

• Kodeksy - ustawy kompleksowo regulujące dziedziny prawa.

• Ordynacje - ustawy odnoszone do wybranych obszarów prawnej regulacji - nazwa tradycyjna.

• Prawo o. ….ustawy obszernie regulujące wybrane kwestie.

Sposób ratyfikacji umów międzynarodowych (uzależniony od ich wagi i treści) wpływa na usytuowanie tych umów w hierarchii źródeł prawa.

Art. 91.

1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.

2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.

Tryb tworzenia prawa.

W najszerszym zakresie normy Konstytucji określają to, w jaki sposób prawo ma być tworzone. /Dotyczy to prawa stanowionego/

Tryb tworzenia prawa jest równocześnie zróżnicowany w zależności od rodzaju aktu prawnego. Np. w Polsce odrębny jest tryb tworzenia ustaw, czyli tryb ustawodawczy, na który składa się:

• Inicjatywa ustawodawcza,

• Dyskusja nad projektem,

• Głosowanie,

• Podpisanie i ogłoszenie

Szczegółowo każdy etap tego procesu jest proceduralnie określony w Konstytucji. /Konstytucyjny wymiar procesu prawotwórczego/

Tworzenie ustaw, w porównaniu z innymi źródłami prawa, nie ma uregulowania ustawowego. Podnoszona kwestia jest ważna, ponieważ jest związana z pojawiającymi się opiniami na temat możliwości ustawowego uregulowania tworzenia ustaw. W związku z tym pojawia się pytanie czy było by możliwe i uzasadnione uwzględnianie w treści takiej ustawy elementów dotyczących polityki tworzenia prawa.

Cykl tworzenia prawa i jego etapy.

Używam określenia „cykl prawotwórczy”, zamiast proces legislacyjny. Sformalizowany i zinstytucjonalizowany (ustrojowo) proces legislacyjny, oparty na normach konstytucyjnych, tak jak jest on przedstawiany w literaturze przedmiotu, czyli od inicjatywy ustawodawczej do promulgacji uchwalonego i podpisanego aktu prawnego jest „osnową” cyklu prawotwórczego.

Druga sprowadza się do umownego wydzielenia poszczególnych etapów cyklu prawotwórczego. Podstawą tego wydzielenia jest nie tylko potencjalna możliwość pojawienia się tych wspomnianych wyżej działań, ale także ich powiązanie z wynikiem, czyli treścią cząstkowych decyzji, oraz procedurami, kompetencjami i instytucjonalną pozycja uczestniczących podmiotów.

Przed uruchomieniem procesu legislacyjnego podejmowane są również ważne decyzje

Takie określenie cyklu prawotwórczego znajduje uzasadnienie w treści ustalonych Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów zasad techniki prawodawczej. W § 1 wskazuje się, że podjęcie decyzji o przygotowaniu projektu ustaw poprzedza się wyznaczeniem i opisaniem stanu stosunków społecznych w dziedzinie wymagającej interwencji prawnej, ustaleniem potencjalnych, prawnych i innych niż prawne, środków oddziaływania, określeniem skutków społecznych, zasięgnięciem opinii podmiotów zainteresowanych i dokonaniem wyboru sposobu interwencji organów władzy publicznej. W § 10 Regulaminu pracy Rady Ministrów jest mowa, że przygotowanie projektu aktu normatywnego wymaga w uzasadnieniu przedstawienia istniejącego stanu rzeczy.

Schemat nr 1

Cykl tworzenia prawa i jego etapy.

Etap I Etap II

Etap III

Etap IV

Charakterystyka Etapu III

Szczegółowe analizy ram prawnych procesu tworzenia prawa rozpoczynają się od wskazania na czynność inicjującą ten proces w znaczeniu formalnym, przez wskazanie instytucji, a ściślej biorąc ciała uprawnionego do inicjatywy ustawodawczej oraz roli i kompetencji organu stanowiącego.

Wymienione w art. 118 (ust.1) Konstytucji podmioty, którym przysługuje inicjatywa ustawodawcza, posłowie, Senat, Prezydent i Rada Ministrów, a także, odmiennie w stosunku do wcześniejszych unormowań, wprowadzona w (ust.2) instytucja inicjatywy ludowej, uzupełniająca krąg uprawnionych o grupę co najmniej 100 000 obywateli.

Merytoryczne ograniczenie sprowadzić można do wynikającego z ust 3 art. 118 Konstytucji obowiązku przedstawienia skutków finansowych wykonania projektu ustawy, ale to dotyczy wszystkich podmiotów, oraz zawarte w art. 221 wyłączne uprawnienie Rady Ministrów do inicjatywy ustawodawczej w zakresie „ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym, zmiany ustawy budżetowej, ustawy o zaciąganiu długu publicznego oraz ustawy o udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo”. W drugim zakresie, proceduralnych uwarunkowań podejmowanych działań, brak jest regulacji konstytucyjnych. Stosunkowo najwięcej proceduralnych regulacji wiąże inicjatywę ludową, ale dotyczą one przede wszystkim strony organizacyjnej związanej z powołaniem komitetu, finansowania wykonywania inicjatywy ustawodawczej, a nie sposobu konstrukcji projektu.

W kontekście decyzyjnym należy zwrócić uwagę na pozycję Sejmu i Senatu jako organu ustawodawczego. Istotne znaczenie ma funkcjonowanie Sejmu i jego organów działających na podstawie regulaminu, jego Prezydium, komisji i subkomisji. Ważnym momentem jest to, że art 112 Konstytucji wyraża zasadę autonomii Sejmu. Prace Sejmu reguluje regulamin. Na podstawie regulaminu wyznaczony jest sposób wykonywania inicjatyw legislacyjnych przez posłów i komisje sejmowe.

W tym miejscu warto podkreślić, że wskazywana zasada autonomii Sejmu w powiązaniu z jego kompetencjami wyznacza szeroki zakres decyzji. Występuje na wszystkich etapach procesu prawotwórczego. Istota problemu polega na tym, że istnieje wyraźne rozgraniczenie przepisów konstytucyjnych i regulaminu Sejmu z uwagi na konsekwencje ich naruszenia. Ponieważ regulamin Sejmu (art. 37) nie określa terminów dotyczących uruchomienia I czytania, (mówi tylko o tym, że termin ten nie może być wyznaczony wcześniej niż siedem dni od dostarczenia posłom druku zawierającym projekt), to możemy mieć do czynienia z klasyczną sytuacja zastopowania procesu legislacyjnego już na tym etapie. Z przeprowadzanych analiz wynika, że takie oczekiwanie, (które średnio wynosi około miesiąc), może trwać powyżej kilkuset dni. Autonomia działania i decyzji dotyczy także komisji. Prace legislacyjne w komisjach sejmowych są ważne, ponieważ komisje cieszą się dużą autonomią w zakresie ukierunkowania prac i trybu działania.

Podmioty podejmujące kluczowe decyzje w tworzeniu prawa, którym jest złożenie do laski marszałkowskiej projektu ustawy, to Rada Ministrów i posłowie. Większość inicjatyw ustawodawczych jest realizowana przez nich. Proporcje w wykonywaniu inicjatywy podlegają zmianie. Analiza proporcji miedzy projektami, przedstawiona zbiorczo, a dotycząca wszystkich czterech kadencji ujawnia ciekawe zjawisko. Spada procentowy udział projektów poselskich z 60 % w I kadencji do 28 % w IV kadencji, ale w liczbach bezwzględnych spadek odnotowany jest dopiero miedzy III kadencją 469 projektów poselskich i IV 358 projektów poselskich.

Etap IV wyznaczają przepisy Konstytucji Art. 119 - 122.

Od ram prawnych tworzenia prawa należy odróżnić procedury określające kwestie techniczne tworzenia prawa, czyli zasady techniki prawodawczej. Jest to zespół dyrektyw wskazujących jak poprawnie redagować akty normatywne.

Należą do nich:

• Dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywnego,

• Dyrektywy systematyki zewnętrznej aktu normatywnego,

• Dyrektywy adresata przepisu i warunków jego zastosowania,

• Dyrektywy języka aktu.

II. Systematyka i struktura wewnętrzna aktów prawnych.

Posiada ją każdy akt normatywny, który składa się z:

• Oznaczenia rodzaju aktu normatywnego /np. ustawa, rozporządzenie/

• Daty uchwalenia, ustanowienia / z dnia......./.

• Określenia w tytule zakresu - określenie tego, czego akt dotyczy.

• Podanie organu promulgacyjnego /publikacji/, wraz z oznaczeniem numeru i pozycji w którym akt zostaje opublikowany.

Struktury wewnętrznej, którą najczęściej jest dostosowana do schematu:

a. Przepisy ogólne i wprowadzające,

b. Przepisy merytoryczne.

c. Postanowienia końcowe, w których określa się, czy i które z dotychczas istniejących przepisów tracą moc /przepisy derogacyjne/, od kiedy /po upływie jakiego czasu - vacatio legis, akt prawny wchodzi w życie, tzn. obowiązuje.

Czy możliwe jest wprowadzanie różnych okresów vacatio legis dla poszczególnych przepisów jednego aktu prawnego?

Tak. Przykład ustawy o dostępie do informacji publicznej.

Treści aktu, czyli norm i przepisów - przedstawionych w postaci podstawowych jednostek redakcyjnych. Dla ustaw /wyłącznie/ są to artykuły, dla rozporządzeń § /paragrafy/.

ROZPORZĄDZENIE PREZESA RADY MINISTRÓW

z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie "Zasad techniki prawodawczej". (Dz. U. z dnia 5 lipca 2002 r.):

§ 55. 1. Każdą samodzielną myśl ujmuje się w odrębny artykuł.

2. Artykuł powinien być w miarę możliwości jednozdaniowy.

3. Jeżeli samodzielną myśl wyraża zespół zdań, dokonuje się podziału artykułu na ustępy. W ustawie określanej jako "kodeks" ustępy oznacza się paragrafami (§).

4. Podział artykułu na ustępy wprowadza się także w przypadku, gdy między zdaniami wyrażającymi samodzielne myśli występują powiązania treściowe, ale treść żadnego z nich nie jest na tyle istotna, aby wydzielić ją w odrębny artykuł.

§ 56. 1. W obrębie artykułu (ustępu) zawierającego wyliczenie wyróżnia się dwie części: wprowadzenie do wyliczenia oraz punkty. Wyliczenie może kończyć się częścią wspólną, odnoszącą się do wszystkich punktów.

2. W obrębie punktów można dokonać dalszego wyliczenia, wprowadzając litery.

3. W obrębie liter można dokonać kolejnego wyliczenia, wprowadzając tiret.

VI. Problem systematyzacji poziomej prawa.

Gałęzie prawa i ich charakterystyka.

Mówiąc o domenie prawa, pytamy, w jakich obszarach życia społecznego, gospodarczego, politycznego i kulturalnego może być stanowione prawo?

Pojęcie domeny prawa, jest rzadko używane w prawoznawstwie. Powód jest prozaiczny - pozytywne określenie zakresu stosunków społecznych podlegających prawnej regulacji jest praktycznie niemożliwe do określenia. Wynika to z uprawnień władczych suwerena w zakresie tworzenia prawa, zmieniającej się rzeczywistości społecznej, gospodarczej - generalnie otaczającego nas świata. Raczej mówi się o granicach prawa - formułując postulat wyznaczenia takiego typu społecznych relacji, które nie powinny podlegać prawnej regulacji, / jeśli suweren sam nie wyznacza sobie obszaru, na którym będzie tworzył prawo/.

Całość norm i przepisów prawnych ustanowionych i obowiązujących w państwie tworzy nie tylko system prawny, w znaczeniu, jakie było przedstawione wcześniej, ale także stanowi ich zbiór o szerokich związkach treściowych wynikających z faktu, że normy te i przepisy odnoszą się do stosunków społecznych tego samego rodzaju. Pozwala to mówić o wewnętrznym, poziomym, usystematyzowaniu prawa.

Systematyzacja pozioma.

Dotyczy kompleksów / zespołów/ norm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju. Tworzenie podstaw dla wyznaczania takich zespołów norm jest w znacznym stopniu czynnością o charakterze konwencjonalnym. Oznacza to, że w sposób umowny przyjmujemy wybrane kryteria jako podstawę wydzielania określonego typu norm. Nawet przy próbach wprowadzenia bardzo ogólnych kryteriów proponowanych podziałów, wyznaczających w najszerszym zakresie sfery prawa, napotykamy na trudności ich precyzyjnego rozgraniczenia.

Podział podstawowy dotyczy prawa publicznego i prywatnego.

Prawo publiczne od prywatnego odróżnia fakt powiązania ich do odrębnych sfer. W ramach publicznego obywatel podlega zwierzchnictwu organów państwowych w ramach prywatnego nie podlega poleceniom władzy publicznej. Prawo publiczne reguluje stosunki między organami państwa i między organami państwa a obywatelami. Prywatne zajmuje się stosunkami między obywatelami. W prawie publicznym roszczenia są dochodzone z urzędu, w prywatnym z inicjatywy stron.

Obecnie mamy do czynienia z „publicyzacją” prawa.

Bardziej szczegółowy podział wewnętrzny jest przypisywany w ramach gałęzi prawa.

Gałęzie prawa.

Najważniejsze są trzy kryteria wyróżnienia poszczególnych gałęzi prawa:

• Kryterium podmiotowe, /kogo dotyczy - obecnie rzadko stosowane/

• Kryterium przedmiotowe, /co jest przedmiotem regulacji - jakie stosunki/.

• Kryterium metody regulacji.

b. Cywilna - stosowana w tych dziedzinach, w których prawo respektuje autonomię woli stron.

c. Administracyjna - stosowana, gdy istnieje podporządkowanie podmiotów.

d. Karną, gdy państwo autorytatywnie ustala czyny zabronione przez ustawę pod groźbą kary.

W ramach poszczególnych dziedzin występują dwa rodzaje:

• Prawo materialne - zespoły norm regulujące w sposób pierwotny dziedzinę stosunków społecznych /określają, jakie prawa i obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze/

• Prawo procesowe - formalne, to normy regulujące sposób postępowania w przypadku, gdy naruszone zostały normy materialne. Kto i jak ma rozstrzygać sprawę.

Każda próba precyzyjnego wydzielenia gałęzi prawa jest jednak poddawana krytyce, w znacznym stopniu uzasadnionej. Z drugiej jednak strony, względy praktyczne i dydaktyczne kierują nas do poszukiwania takich, chociażby niedoskonałych podstaw podziału.

Możemy wskazać na dwa z nich:

• Rozwój prawoznawstwa - specjalizacja w procesie nauczania i rozwój badań naukowych w połączeniu z ciągle wzrastająca ilością materiału prawnego.

• Działania prawodawcy, który kierując się względami przejrzystości unormowania, możliwościami orientowania się w materiale prawnym i założeniami wynikającymi z oceny potrzeby uregulowania stosunków społeczno, wybiera łączny sposób unormowania.

Mając na uwadze wymienione wyżej kryteria możemy wskazać na wiele gałęzi prawa /dziedzin i działów/. Te najbardziej typowe to:

• Prawo państwowe, zamiennie określane mianem prawa konstytucyjnego - obejmuje przepisy określające ustrój polityczny państwa, strukturę, kompetencje organów władzy państwowej, rodzaje wydawanych aktów prawnych, zasady wyborów, relacje podmiotowe w stosunkach władzy, prawa i obowiązki obywateli. Podstawowe regulacje zawarte są w konstytucji, ale także w ustawach.

• Prawo administracyjne - obejmuje przepisy normujące organizację i działalność organów państwa, organów samorządu terytorialnego i innych organów samorządowych działających w imieniu i na rachunek państwa w zakresie wykonywania zadań powierzonych przez państwo. Przepisy te charakteryzują się tym, że działalność organów administracyjnych w relacjach między nimi a obywatelami ma charakter władczy. /Nie równoprawna pozycja podmiotów/. W relacjach między organami należącymi do określonej sfery administracji hierarchiczne podporządkowanie. Na prawo administracyjne składa się duża liczba aktów prawnych o randze ustawowej. Niektóre z nich stanowią bardzo obszerne regulacje wybranych aspektów działania, co powoduje, ze mogą być wyodrębniane jako samodzielne działy prawa: np. prawo budowlane, prawo celne, ze względu na kryteria dydaktyczne.

• Prawo finansowe - określane niekiedy jako skarbowe, normuje gospodarkę finansową państwa w zakresie gromadzenia i wydatkowania pieniędzy publicznych. W ramach tego prawa ustanawiane są podatki i daniny na rzecz państwa, regulowana jest działalność organów finansowych, systemu bankowego, obieg pieniężno-kredytowy itp.

• Prawo karne - zawiera normy ustalające, jakie zachowania są zabronione lub nakazane i jakie skutki w postaci represji ponoszą ci, którzy do ustanowionych norm nie zastosują się. Cechą charakterystyczną jest inicjatywa organów państwa w dochodzeniu i egzekwowaniu prawa. Wewnętrzne podziały związane są również z typem zabronionego zachowania i przewidywaną sankcją. W tym zakresie np. wyodrębnione prawo o wykroczeniach.

• Prawo karne procesowe. Procedura karna - normuje tryb rozstrzygania w sprawach karnych, prawa i obowiązki podmiotów uczestniczących w procesie, właściwość sądów. Gdy mowa regulacjach odnoszących się do części działań podejmowanych przez państwo w związku z naruszeniem norm karnych, a dotyczących wykonywania orzeczeń wydanych w sprawach karnych np. wykonywanie kary, regulowane przez przepisy prawa karnego wykonawczego - prawo penitencjarne.

• Prawo cywilne - reguluje stosunki między podmiotami prawa, których cecha charakterystyczna jest respektowanie autonomii woli stron w granicach określonych przez normy imperatywne /ius cogens/.

• Prawo cywilne procesowe - zawiera przepisy normujące tryb rozstrzygania cywilnych spraw spornych i niespornych, właściwości sądów, wykonywania orzeczeń wydanych w sprawach cywilnych itd.

• Prawo rodzinne - obejmuje przepisy regulując stosunki między małżonkami, między rodzicami a dziećmi, pokrewieństwa, opieki, kurateli itd.

• Prawo pracy - reguluje stosunki między pracownikami i pracodawcami, ochrona i bezpieczeństwo pracy, uprawnienia pracownicze itd.

• Prawo międzynarodowe prywatne - normuje stosunki z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego, w których występują elementy obce, np. gdy strona stosunku prawnego jest cudzoziemiec, gdy przedmiot stosunku pranego znajduje się poza granicami kraju. Przepisy te wskazują, prawo którego państwa ma zastosowanie.

• Prawo międzynarodowe publiczne - Nazywane także prawem narodów /ius gentium/ - reguluje stosunki między szczególnego rodzaju podmiotami. Należą do nich państwa, które uznają się za członków społeczności międzynarodowej, organizacje międzynarodowe i inne podmioty o uznanej podmiotowości międzynarodowej. Do prawa międzynarodowego publicznego zalicza się umowy międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, uchwały organizacji, zasady prawa.

Wymienione wyżej gałęzie prawa stanowią tylko ilustracje omawianego zagadnienia. Pominięte zostały takie, których utrwalona pozycja nie budzi wątpliwości, jak np. prawo kanoniczne, prawo handlowe, prawo rolne, czy prawo wekslowe i czekowe. Pominięte zostały również i takie, których wyodrębnienie jest wynikiem zastosowania się krzyżujących się kryteriów: specjalizacji naukowej i rozbudowanej regulacji ustawowej. Przykładem tak określonych dziedzin może być: prawo górnicze, prawo energetyczne, prawo ochrony środowiska naturalnego, czy prawo prasowe.

III. Kompleksowość prawnych regulacji a struktura normatywnego aktu prawnego.

Kształtowanie się wyodrębnionych dziedzin prawa jest związane nie tylko z utrwalonymi podziałami odnoszącymi się do typów stosunków prawnych, ale także z dążeniem do możliwie jak najszerszego scalenia norm treściowo powiązanych. Jeśli są to procesy, które trwają od dawna to takie kompleksowe uregulowania przybierają postać bardzo obszernych i rozbudowanych aktów prawnych, ustaw, które nazywa się kodeksami. Uregulowania takich dziedzin prawa można przedstawić na przykładzie prawa cywilnego, chociaż kodeksy występują również w zakresie prawa pracy, prawa karnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego, prawa handlowego i innych. Gdzie brak jest kodeksów, dana dziedzina prawa jest przedmiotem jednej ustawy lub wielu ustaw. Kodeksy są nie tylko obszerne, ale także mają rozbudowana wewnętrzną strukturę.

Kompleksowość prawnych regulacji wyraża nazwa normatywnego aktu prawnego.

Całościowe uregulowanie prawa w ramach poszczególnych gałęzi przyjmuje niekiedy szczególną formę. W polskim systemie prawnym znane są typy ustawowych regulacji o takich szczególnych formach, co wynika z tytułu aktu prawotwórczego. Należą do nich:

• Prawo - ustawa regulująca w sposób kompleksowy pewien zakres spraw, ale nie posiadająca jednolitego charakteru - np. ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r - Prawo o ruch drogowym.

• Ordynacja - w naszej tradycji to typ ustawy odnoszący się do procedur wyborczych do kolegialnych organów władzy państwowej ( ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu RP i Senatu RP), oraz zobowiązań podatkowych i procedury podatkowej.

• Kodeks - kompleksowa, wyczerpująca i oparta na spójnym zespole zasad regulacja ustawowa, normująca wyodrębniona dziedzinę stosunków społecznych.

Systematyka kodeksowa.

W wypadku obszernej regulacji, tak jak np. w Kodeksie cywilnym, mamy do czynienia z rozbudowaną strukturą wewnętrzną.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, która była do tej pory wielokrotnie zmieniana w poszczególnych fragmentach (nowelizowana), liczy ponad 1000 artykułów i składa się z czterech odrębnych części nazwanych Księgami. Księga pierwsza - Część ogólna. Księga druga - Własność i inne prawa rzeczowe. Księga trzecia - Zobowiązania. Księga czwarta - Spadki. Księgi dzielą się na Tytuły, a te z kolei, w zależności od potrzeb wynikających z tego, jaka jest treść przepisów, na Działy, Rozdziały, /oznaczone cyframi rzymskimi/, a dopiero potem na Artykuły, które mogą być podzielone na § i punkty /oznaczone cyframi arabskimi/. Dla przykładu W Księdze pierwszej - Część ogólna, mamy wyróżniony Tytuł II. Osoby, a w nim Dział I Osoby fizyczne, w którym jest Rozdział II - Miejsce zamieszkania, w skład którego wchodzi Art. 27 stanowiący, że „Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieka jest miejsce zamieszkania opiekuna”.

Kompleksowość prawnej regulacji, jak można to ukazać na przykładzie Kodeksu cywilnego dotyczy dwóch zasadniczych aspektów.

Po pierwsze, chodzi o zebranie norm prawnych /przepisów/ w znacznym stopniu jednorodnych, jeśli chodzi o typ stosunków prawnych, z punktu widzenia podmiotowego, przedmiotowego i cechy stosunku. W prawie cywilnym tą cecha jest równoprawność podmiotów stosunku prawnego oraz zorientowanie na sprawy majątkowe. Dochodzi więc do łącznego uregulowania zarówno praw rzeczowych /praw majątkowych podmiotów względem rzeczy, przede wszystkim prawa własności/, możliwych do powstania, przede wszystkim na podstawie umów, zobowiązań dających jednemu podmiotowi uprawnienie do żądania od innego podmiotu spełnienia roszczenia i obowiązku po stronie tego drugiego jego wypełnienia. Łącznie również regulowane są sprawy związane z prawami i obowiązkami majątkowymi, które muszą przejść na rzecz innych podmiotów w chwili śmierci osoby fizycznej w drodze spadku. Zbieżność tego przedmiotu regulacji jest także powodem, dla którego wprowadzono rozbudowane przepisy Księgi pierwszej - Część ogólna, a o których możemy powiedzieć, że stanowią one i zawierają wszystko to, co jest niezbędne dla każdej szczegółowej części, co zostało sprowadzone jakby do „wspólnego mianownika”, po to, żeby za każdym razem np. nie definiować, na czym polega pełnomocnictwo ogólne, kiedy osoba fizyczna jest ograniczona w zdolności do czynności prawnej, lub, co to jest i na czym polega błąd w oświadczeniu woli.

Po drugie kompleksowość regulacji prawnych może być odniesiona do jakiegoś fragmentu w ramach konkretnej dziedziny, a wtedy może oznaczać tyle, co próbę kompletnego i całkowitego uregulowania jakiegoś obszaru. Można wskazać, że takie kompletne uregulowania dotyczą np. w Kodeksie cywilnym problematyki nabycia i utraty własności, (Dział III, Tytułu I - Własność, Księgi drugiej Kodeksu cywilnego) gdzie w sposób szczegółowy reguluje się wszystkie z możliwych sytuacji, związanych z pytaniem „czyją własnością będzie konkretna rzecz w określonych okolicznościach?” Kodeks cywilny podejmuje odpowiedzi nawet w tak drobiazgowych kwestiach jak określona w Art. 148, który stanowi: ”Owoce spadłe z drzewa lub krzewu na grunt sąsiedni stanowią jego pożytki. Przepisu tego nie stosuje się, gdy grunt sąsiedni jest przeznaczony na użytek publiczny”.

Kompleksowe uregulowanie polega także na wprowadzeniu do określonej dziedziny prawa norm o charakterze ogólnym w postaci zasad prawa tego działu dotyczących, które pozwalają na jednolite rozstrzyganie różnych sytuacji spornych czy niejasnych, a przede wszystkim ujednolicają sposób postępowania podmiotów w ramach konkretnej gałęzi prawa. W takim znaczeni ważna jest np. z punktu widzenia prawa cywilnego zasada wyrażona w Art. 6 Kodeksu cywilnego zasada. Stanowi on, że: „Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne”. Oznacza to, że jeśli chcemy, aby w ramach istniejącego stosunku cywilnoprawnego zaistniał jakiś skutek prawny / np. żeby ktoś zwrócił nam pożyczone mu pieniądze/ musimy udowodnić zarówno fakt, że opisany stosunek prawny istnieje, /że pożyczyliśmy dłużnikowi pieniądze/, że nasze żądanie jest uzasadnione czasowo, /że zwrot stał się wymagalny/, że żądamy tyle ile pożyczyliśmy i od właściwej osoby.

Na koniec warto zauważyć, że w takich obszernych i kompleksowych aktach prawnych, trwających długo, nawiązujących w swoich rozwiązaniach do treści norm występujących w historycznych regulacjach dochodzi do wykształcenia się różnego rodzaju instytucji prawnych. Tego rodzaju dziedziny stanowią zbiory utrwalonych, znanych instytucji kompleksowo traktujących poszczególne zagadnienia. W każdej tak utrwalonej dziedzinie jak prawo spadkowe występują instytucje prawa spadkowego, np. określona w Art. 991 Kodeksu cywilnego instytucja zachowku /ochrony osób bliskich spadkodawcy przed pozbawieniem ich praw do udziału w spadku/, oraz instytucja wydziedziczenia, z Art. 1008 Kodeksu cywilnego, /czyli pozbawienia niektórych ze spadkobierców przysługującego im prawa do zachowku/.

Prawo Unii Europejskiej. (Wcześniej: Prawo europejskie. Prawo wspólnotowe).

Aktualny stan prawny wyznacza prawo traktatowe w wersji znowelizowanej przez Traktat Lizboński ( Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej).- wszedł w życie 1 grudnia 2009 roku.

Wspólnoty, Wspólnota Europejska, Unia Europejska są oparte na prawie. Treść tego prawa została ustalona i przyjęta wolą państw; na tej podstawie zbudowano wspólnotowy ład gospodarczy i społeczny. Jest to jedyny w swoim rodzaju system prawa.

Szczególny charakter prawa wspólnotowego.

Bardzo często używane pojęcie sui generis w odniesieniu do prawa wspólnotowego podkreśla, że system ten różni się od prawa państw członkowskich. Zasadnicza różnica polega przede wszystkim na tym, iż ten system prawny zajmuje określoną autonomiczną pozycję.

Jego rola i status jest szczególny.

Po pierwsze, można powiedzieć, że jego rola jest ważniejsza niż w państwie, brak bowiem w tym wypadku silnego oddziaływania władzy politycznej.

Po drugie, elementem decydującym o oryginalności tego systemu prawnego jest to, że dotyczy on stosunków prawnych jakie zachodzą między państwami oraz Wspólnotami jako podmiotami prawa (cechy prawa międzynarodowego), a równocześnie Unia wprowadza nowy porządek prawny w systemie prawa międzynarodowego, gdyż w zastrzeżonych dziedzinach podmiotami tego prawa są nie tylko Państwa Członkowskie ale także ich obywatele; podmioty te są traktowane jednakowo. Tej oryginalności i autonomiczności systemu prawa wspólnotowego nie zmienia to, że praktycznie przepisy prawa Unii Europejskiej są stosowane przez instytucje państwa tak jakby to było prawo wewnetrzne. Nie zmienia również fakt, że od momentu ustanowienia Wspólnot jej instytucje zyskały kompetencje prawodawcze w określonych prawem traktatowym dziedzinach.

Artykuł 291

1. Państwa Członkowskie przyjmują wszelkie środki prawa krajowego niezbędne do

wprowadzenia w życie prawnie wiążących aktów Unii.

2. Jeżeli konieczne są jednolite warunki wykonywania prawnie wiążących aktów Unii, akty te powierzają uprawnienia wykonawcze Komisji lub, w należycie uzasadnionych przypadkach oraz w przypadkach określonych w artykułach 24 i 26 Traktatu o Unii Europejskiej, Radzie.

Po trzecie, elementem podkreślającym specyfikę omawianego systemu prawa są jego zróżnicowane źródła w sensie formalnym i oraz znaczenie orzecznictwa ETS.

Podstawowe źródła prawa wspólnotowego.

Do tych źródeł zalicza się prawo pierwotne i prawo wtórne.

Stosując to rozróżnienie, za prawo pierwotne uznaje się najwyżej lokowane w hierarchii normy konstytuujące Unię. One to włącznie z ogólnymi zasadami prawa tworzą rodzaj konstytucyjnych podstaw UE. Na tej podstawie opiera się struktura instytucjonalna Unii oraz jej polityki. Normy te zawarte są w traktatach założycielskich, łącznie z protokołami i aneksami oraz w traktatach i konwencjach je uzupełniających. Traktaty te stanowią szczególnego rodzaju porządek prawny ze względu na charakter organizacji który stworzyły, stając się przez to prawem wewnętrznym Unii. Stały się również prawem wewnętrznym państw członkowskich, pełnią więc podwójną rolę prawa organizacyjnego i bezpośrednio kształtującego stosunki. Mogą z niego korzystać również jednostki, jeśli normy spełniają kryteria ich bezpośredniego stosowania. Istotną cechą prawa pierwotnego jest jego dynamika.

Drugą grupą aktów prawnych, a zarazem innym źródłem, jest prawo pochodne w stosunku do źródeł pierwotnych zwane prawem wtórnym. Jest to prawo wytworzone przez uprawnione do kreowania prawa instytucje Unii. W obrębie ustawodawstwa instytucjonalnego istotne jest rozróżnienie norm wiążących i niewiążących. Wprawdzie jedne i drugie mogą być wydawane tylko w ramach Traktatu, ale niewiążące nie podlegają kontroli konstytucyjnej. Do norm niewiążących należą zalecenia i opinie, a ich rola sprowadza się do ujednolicenia praktyki stosowania prawa. Niekiedy mogą być traktowane jako zapowiedzi odpowiednich uregulowań normami wiążącymi.

Normy wiążące - źródła prawa pochodnego w ścisłym sensie to: rozporządzenia, dyrektywy i decyzje.

Artykuł 288

(dawny artykuł 249 TWE)

W celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie.

Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich.

Dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków.

Decyzja wiąże w całości. Decyzja, która wskazuje adresatów, wiąże tylko tych adresatów.

Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej.

Rozporządzenia są aktami normatywnymi o zastosowaniu ogólnym, obowiązują w całości i stosuje się je bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich. Jako akt normatywny rozporządzenie musi opierać się na konkretnym postanowieniu Traktatu. Ten typ aktu prawnego ma efekt ogólny (dotyczy wszystkich), równy i bezpośrednio obowiązujący we wszystkich krajach członkowskich. Ich skuteczność jest taka jak ustawy. Są stosowane bez uznania czy modyfikacji przez władze krajowe.

Dyrektywy są specyficznymi aktami normatywnymi, zawierającymi nakazy, rodzące zobowiązania. Zobowiązania te mają realizować Państwa Członkowskie w nieprzekraczalnym, zakreślonym w dyrektywie terminie. Natomiast wybór form i metod realizacji tego nakazu należy do państwa, które decyduje jakimi środkami mają być zrealizowane te nakazy w systemie prawa wewnętrznego. Dyrektywy są instrumentem harmonizacji; określają cele, a państwo jest zobowiązane do dokonania zmian w swoim systemie prawnym.

Decyzje są indywidualnymi aktami normatywnymi (w tym zakresie przypominają akty administracyjne), tzn. są skierowane do ściśle określonych adresatów, tj. państw i podmiotów indywidualnych, obowiązują automatycznie bez przepisów wykonawczych.

Akty prawne które nie są wiążące - źródła prawa pochodnego, takie jak np. zalecenia, opinie. Akty prawne `sui generis” (akty nienazwane) Tak zwane „miękkie prawo wspólnotowe”.

Pojęcie acquis communautaire,

używane na określenie dorobku prawnego Wspólnoty Europejskiej, dobrze oddaje złożony charakter systemu prawa europejskiego i pełnię jego źródeł. Zalicza się do nich nie tylko postanowienia traktatowe, ustanowione akty prawne wynikające ze stosowania Traktatów, ale także orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji, Deklaracje i Rezolucje przyjęte przez organy Wspólnot, umowy międzynarodowe zawarte między UE i państwami trzecimi, respektowane zasady prawne. Pojęcie to jest używane w Traktacie O Unii Europejskiej w szczególnym kontekście. W art. 2 tego traktatu czytamy między innymi: „ - pełne zachowanie i rozbudowywanie tego, co stanowi dorobek Wspólnoty (acquis communautaire), tak by móc określać, do jakiego stopnia polityki i formy współpracy wprowadzone niniejszym Traktatem wymagają skorygowania, celem zapewnienia efektywności mechanizmów i instytucji Wspólnoty”. Takie sformułowanie koresponduje z inną ważną cechą charakterystyczna omawianego systemu prawnego. Jest nią szczególnie rozumiana stabilność tego systemu.

Tworzenie prawa traktatowego. Wprowadzono istotne zmiany.

Artykuł 48

(dawny artykuł 48 TUE)

1. Traktaty mogą być zmieniane zgodnie ze zwykłą procedurą zmiany. Mogą być też zmieniane zgodnie z uproszczonymi procedurami zmiany.

Wprowadzając rozwiązanie zawarte w art. 50 zachwiano trwałością porządku prawnego. Przewidziano możliwość wystąpienia z Unii.

Artykuł 50

1. Każde Państwo Członkowskie może, zgodnie ze swoimi wymogami konstytucyjnymi, podjąć decyzję o wystąpieniu z Unii.

2. Państwo Członkowskie, które podjęło decyzję o wystąpieniu, notyfikuje swój zamiar Radzie Europejskiej. W świetle wytycznych Rady Europejskiej Unia prowadzi negocjacje i zawiera z tym Państwem umowę określającą warunki jego wystąpienia, uwzględniając ramy jego przyszłych stosunków z Unią. Umowę tę negocjuje się zgodnie z artykułem 218 ustęp 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Jest ona zawierana w imieniu Unii przez Radę, stanowiącą większością kwalifikowaną po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego.

Tworzenie prawa pochodnego. Zostało istotnie zmienione obecnie określa go wprowadzenie jako podstawowej zwykłej procedury prawodawczej.

Artykuł 289

1. Zwykła procedura prawodawcza polega na przyjęciu rozporządzenia, dyrektywy lub decyzji wspólnie przez Parlament Europejski i Radę na wniosek Komisji. Procedurę tę określa artykuł 294.

2. W szczególnych przypadkach przewidzianych w Traktatach przyjęcie rozporządzenia, dyrektywy lub decyzji przez Parlament Europejski z udziałem Rady lub przez Radę z udziałem Parlamentu Europejskiego stanowi specjalną procedurę prawodawczą.

3. Akty prawne przyjmowane w drodze procedury prawodawczej stanowią akty prawodawcze.

4. W szczególnych przypadkach przewidzianych w Traktatach akty prawodawcze mogą być przyjmowane z inicjatywy grupy Państw Członkowskich lub Parlamentu Europejskiego, na zalecenie Europejskiego Banku Centralnego lub na wniosek Trybunału Sprawiedliwości lub Europejskiego Banku Inwestycyjnego.

Kompetencje w zakresie tworzenia prawa, w szczególności aktów wykonawczych mogą być delegowane.

Artykuł 290

1. Akt prawodawczy może przekazywać Komisji uprawnienia do przyjęcia aktów o charakterze nieprawodawczym o zasięgu ogólnym, które uzupełniają lub zmieniają niektóre, inne niż istotne, elementy aktu prawodawczego.

Akty prawodawcze wyraźnie określają cele, treść, zakres oraz czas obowiązywania przekazanych uprawnień. Przekazanie uprawnień nie może dotyczyć istotnych elementów danej dziedziny, ponieważ są one zastrzeżone dla aktu prawodawczego.

2. Warunki, którym podlega przekazanie uprawnień, są wyraźnie określone w aktach

prawodawczych i mogą być następujące:

a) Parlament Europejski lub Rada może zadecydować o odwołaniu przekazanych uprawnień;

b) akt delegowany może wejść w życie tylko wtedy, gdy Parlament Europejski lub Rada nie wyrażą sprzeciwu w terminie przewidzianym przez akt prawodawczy.

Do celów litery a) i b) Parlament Europejski stanowi większością głosów wchodzących w jego skład członków, a Rada większością kwalifikowaną.

3. W nagłówku aktów delegowanych dodaje się przymiotnik „delegowane” albo „delegowana”.

Procedura zwykła przy tworzeniu prawa pochodnego .

Artykuł 294

(dawny artykuł 251 TWE)

1. W przypadku gdy w Traktatach czyni się odwołanie do zwykłej procedury prawodawczej w celu przyjęcia aktu, stosowana jest następująca procedura.

2. Komisja przedstawia projekt Parlamentowi Europejskiemu i Radzie…..

Ta procedura jest skomplikowana, składa się z trzech czytań i wcześniej była określana jako „współdecydowania”. Jej istota sprowadza się do zablokowania przyjęcia aktu prawnego przez PE.

Poza procedura zwykłą, występują procedury specjalne, stosowane zgodnie z traktatem.

Istotna kwestią związaną z procesem prawotwórczym jest sposób głosowania w Radzie i zasada głosów ważonych.

Uzasadnienie aktów prawnych i ich publikacja:

Zgodnie z art. 296, wydawanie aktów prawnych wymaga określenie przyczyn ich wydania. Jest to ich uzasadnienie faktyczne.

Artykuł 296

(dawny artykuł 253 TWE)

Jeżeli Traktaty nie przewidują rodzaju przyjmowanego aktu, instytucje dokonują wyboru, jakiego rodzaju akt ma w danym przypadku zostać przyjęty, w poszanowaniu obowiązujących procedur oraz zasady proporcjonalności.

Akty prawne są uzasadniane i odnoszą się do propozycji, inicjatyw, zaleceń, wniosków lub opinii przewidzianych w Traktatach.

Rozpatrując projekt aktu prawodawczego, Parlament Europejski i Rada powstrzymują się od przyjmowania aktów nieprzewidzianych przez procedurę prawodawczą obowiązującą w danej dziedzinie.

Uzasadnienia faktyczne są zawarte w bardzo obszernych preambułach do aktów prawnych. Jest to godne podkreślenia, ponieważ wpływa na rzetelnośc procesu tworzenia prawa i jakość prawa.

Akty publikowane są w Dzienniku Urzędowym Wspólnoty. Od TN Dziennik Urzędowy UE. (Jest wydawany w dwóch częściach L - legislatio, C- communicatio)

Wchodzą w życie w terminach określonych w aktach, a w wypadku braku w dwudziestego dnia od publikacji. Część aktów prawnych - dyrektywy kierowane do jednego PCZ, decyzje są notyfikowane i wchodzą w życie z chwila notyfikacji.

Artykuł 297

(dawny artykuł 254 TWE)

1. Akty prawodawcze przyjęte zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą są podpisywane przez przewodniczącego Parlamentu Europejskiego i przewodniczącego Rady.

Akty prawodawcze przyjęte zgodnie ze specjalną procedurą prawodawczą są podpisywane przez przewodniczącego instytucji, która je przyjęła.

Akty prawodawcze są publikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Wchodzą one w życie z dniem w nich określonym lub, w jego braku, dwudziestego dnia po ich publikacji.

2. Akty o charakterze nieprawodawczym przyjęte w formie rozporządzeń, dyrektyw oraz decyzji, w przypadku gdy te ostatnie nie wskazują adresata, są podpisywane przez przewodniczącego instytucji, która je przyjęła.

Rozporządzenia, dyrektywy, które są skierowane do wszystkich Państw Członkowskich, jak również decyzje, które nie wskazują adresata, są publikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

Wchodzą one w życie z dniem w nich określonym lub, w jego braku, dwudziestego dnia po ich publikacji.

Inne dyrektywy, jak również decyzje, które wskazują adresata, są notyfikowane adresatom i stają się skuteczne wraz z tą notyfikacją.

Domena prawa europejskiego. Wyraźne określenie domeny prawa Unii Europejskiej KATEGORIE I DZIEDZINY KOMPETENCJI UNII jest istotną cechą odróżniającą ten typ systemu prawa od prawa państwa.

Została wyznaczona prawem traktatowym. Zmieniała się wraz z nowelizacją traktatów.

Aktualnie wyznacza ja przepis art. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

Artykuł 2

1. Jeżeli Traktaty przyznają Unii wyłączną kompetencję w określonej dziedzinie, jedynie Unia może stanowić prawo oraz przyjmować akty prawnie wiążące, natomiast Państwa Członkowskie mogą to czynić wyłącznie z upoważnienia Unii lub w celu wykonania aktów Unii.

2. Jeżeli Traktaty przyznają Unii w określonej dziedzinie kompetencję dzieloną z Państwami Członkowskimi, Unia i Państwa Członkowskie mogą stanowić prawo i przyjmować akty prawnie wiążące w tej dziedzinie. Państwa Członkowskie wykonują swoją kompetencję w zakresie, w jakim Unia nie wykonała swojej kompetencji. Państwa Członkowskie ponownie wykonują swoją kompetencję w zakresie, w jakim Unia postanowiła zaprzestać wykonywania swojej kompetencji.

3. Państwa Członkowskie koordynują swoje polityki gospodarcze i zatrudnienia na zasadach przewidzianych w niniejszym Traktacie, do których określenia Unia ma kompetencję.

4. Zgodnie z postanowieniami Traktatu o Unii Europejskiej Unia ma kompetencję w zakresie określania i realizowania wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, w tym stopniowego określania wspólnej polityki obronnej.

5. W niektórych dziedzinach i na warunkach przewidzianych w Traktatach, Unia ma kompetencję w zakresie prowadzenia działań w celu wspierania, koordynowania lub uzupełniania działań Państw Członkowskich, nie zastępując jednak ich kompetencji w tych dziedzinach. Prawnie wiążące akty Unii przyjęte na podstawie postanowień Traktatów odnoszących się do tych dziedzin nie mogą prowadzić do harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych Państw Członkowskich.

6. Zakres i warunki wykonywania kompetencji Unii określają postanowienia Traktatów odnoszące się do każdej dziedziny.

VII. Stosunek prawny.

Istotą norm prawnych/prawa/ jest regulowanie wyodrębnionych grup stosunków społecznych uznanych z określonych powodów za ważne. Jest to stosunek prawny.

Osoby uczestniczące w tym stosunku to podmioty lub strony stosunku prawnego.

Mówiąc o stosunku prawnym możemy wyróżnić jego elementy, do których należą:

• Fakty prawne - to, co powoduje powstanie, ustanie lub zmianę stosunku prawnego.

• Podmioty stosunku prawnego.

• Przedmiot stosunku prawnego.

• Treść stosunku prawnego.

Co powoduje nawiązanie lub likwidowanie stosunków prawnych?

Fakty prawne, którymi są generalnie zdarzenia i działania, z którymi prawo łączy określone skutki prawne.

Ich wewnętrzny podział da się przeprowadzić następująco:

Z. Zdarzenia sensu stricto i D. Działania.

Zdarzenia sensu stricto to fakty, które nie zależą od woli człowieka, jak np. klęski żywiołowe, upływ czasu. Niekiedy prawo wiąże z nimi określone skutki jak np. obowiązki odszkodowawcze firmy ubezpieczeniowej w razie strat powstałych w wyniku powodzi, przedawnienie roszczenia.

Działania - to bardziej złożona kategoria faktów prawnych.

Wśród nich możemy wyróżnić:

C. Czyny i A. Akty prawne.

W tej grupie działań rozróżnienie jest oparte na tym czy działanie jest podejmowane, chociaż nie dążymy do tego, aby zaistniały skutki prawne, które powstają z mocy prawa (czyny), czy też działanie jest podejmowane po to, by skutki prawne wywołać (akty prawne). W wypadku czynu przykładem jest np. przekroczenie prędkości przy poruszaniu się samochodem, co robimy nie po to, aby zaistniał skutek prawny (w tym wypadku jest to ukaranie nas mandatem. W wypadku aktu prawnego przykładem jest działanie polegające na zawarciu umowy sprzedaży, gdyż dążymy do zaistnienia skutku prawnego jakim jest np. nabycie tytułu własności upragnionego samochodu. To rozróżnienie czynów i aktów prawnych jest istotne, gdyż pozwala na wyróżnienie zakresu prawa karnego, które zajmuje się czynami. Z tego punktu widzenia czyny są różnie kwalifikowane. Ogólna kategoria przestępstw (czynów niezgodnych z prawem karnym) dzieli się na zbrodnie i występki

Czyny niezgodne z prawem o wykroczeniach to wykroczenia.

Rodzące skutki prawne czyny można także podzielić na czyny na dozwolone i niedozwolone. Czyn dozwolony nie stanowi takiego działania, które generalnie jest dozwolone, np. dozwolone jest spacerowanie. Chodzi o takie działania, które są zgodne z prawem, są dozwolone, a ponadto rodzą skutki prawne. Napisanie książki jest dozwolone podobnie jak skomponowanie utworu muzycznego i rodzi określone skutki prawne z punktu widzenia prawa autorskiego. Czyny niezgodne z prawem (niedozwolone) to takie działania, które są przez prawo zabronione (prawo karne) lub takie w wyniku których zostaje wyrządzona szkoda i obowiązek jej naprawienia.

Ta kategoria działań w wyniku których dąży się do zaistnienia określonego prawem skutku prawnego - akty prawne jest również złożona.

Akty prawne dzielimy na:

a. Akty tworzenia prawa

b. Czynności prawne, /jednostronne np. sporządzenie testamentu i dwustronne, np. zawarcie umowy najmu/

c. Akty administracyjne /akty - decyzji rodzących skutki prawne, np. zezwolenie na budowę domu/. Akt stosowania prawa

c. Orzeczenia sądowe konstytutywne, jak np. wyrok rozwodowy i deklaratoryjne np. stwierdzenie nabycia spadku. Akt stosowania prawa

Podział czynności prawnych

Jednostronne

Dwustronne

Formalne - obowiązek formy pod różnymi rygorami

Nieformalne

Intern vivos - miedzy żyjącymi

Na wypadek śmierci - mortis causa

Zobowiązujące

Rozporządzające

Przyczynowe (kazualne)

Abstrakcyjne

Konsensualne - wystarczy oświadczenie woli

Realne - wymagają dla skuteczności wydania rzeczy.

Podmioty prawa a podmioty stosunku prawnego

Te kategorie nie są identyczne.

Pojęcie stron stosunku prawnego.

II. Podmioty stosunku prawnego. / Podmiotowość to kategoria prawnicza/

Zasadą jest, że prawo samo określa zakres podmiotowy. /Prawo państwa lub ponadpaństwowej formy organizacyjnej określa ten zakres- kogo obowiązuje, kogo dotyczy/.

Podmioty stosunku prawnego są określane przez poszczególne dziedziny prawa. Generalnie podmiotami prawa mogą być jednostki, grupy ludzkie i organizacje. W każdej dziedzinie prawa mamy jednak do czynienia z różnymi postaciami tych podmiotów. W prawie konstytucyjnym podmioty stosunku prawnego to przede wszystkim obywatele i organy państwa, w prawie procesowym sąd i strony procesu /np. oskarżony, oskarżyciel/.

Podmiotowość prawna na gruncie prawa cywilnego /Kodeks cywilny/

Osoby fizyczne

Zdolność prawna

Zdolność do czynności prawnych.

Osoby prawne

Teorie dotyczące powstania osób prawnych i wyjaśnienia istoty osób prawnych.

a. Teoria fikcji - prawo tworzy osoby które mają jedynie byt idealny.

b. Teorie substratu /osobowego - organizmy społeczne, kolektywy osób/

c. Teorie substratu nieosobowego /majątek zbiorowy, własność zbiorowa/

Podmiotowość jednostek organizacyjnych / ułomne osoby prawne/

Art. 331. (10) § 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.

Kontrowersje wokół pojęcia „przedmiot stosunku prawnego”

Kontrowersje są wywołane przyjmowanymi założeniami.

A. Pierwsze traktuje stosunek prawny jako zespół więzi prawnych łączących strony. Jest to stosunek społeczny. Przez to jest stosunkiem jaki zachodzi między podmiotami prawa.

B. Drugie, traktuje stosunek prawny jako każdy stosunek wyznaczony, unormowany przez prawo.

Stosunek prawny rozumiany jako stosunek podmiotu do rzeczy.

Przedmioty stosunku prawnego są zróżnicowane.

Mogą nimi być:

• Rzeczy. Rzeczami są tylko przedmioty materialne. Nasze prawo wyróżnia rzeczy ruchome i nieruchomości.

• Inne przedmioty materialne - np. ciecze, gazy, kopaliny.

• Przedmioty niematerialne - dobra o charakterze intelektualnym, np. utwory artystyczne, dobra osobiste, np. dobre imię.

• Zachowania się np. umowa zlecenia polegająca na wyrecytowaniu jakiegoś utworu.

Treść stosunku prawnego.

Treść stosunku prawnego wynika z treści normy prawnej odnoszącej się i mającej zastosowanie w danej relacji podmiotowej. Są to, inaczej mówiąc uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku. /więź prawna - vinculum iuris/ Uprawnienia mogą mieć prosty wymiar np. żądanie zwrotu długu, lub mogą być bardzo złożone, jak np. uprawnienia właściciela rzeczy, który może z niej korzystać, może ją sprzedać (rozporządzać), pobierać pożytki /kompleks uprawnień prostych/. Obowiązki to inaczej mówiąc ograniczenia dla podmiotu. Występują one w dwóch postaciach nakazów i zakazów. Obowiązki są zwykle sprzężone z sankcjami. Takie określa się mianem obowiązków doskonałych /np. obowiązek płacenia podatków/. Oprócz tego wyróżnia się obowiązki niedoskonałe, to jest takie, które nie są sprzężone z sankcjami. Występują często w prawie procesowym, np. w postaci ciężaru przedstawienia dowodu. Szczególnym przypadkiem obowiązków niedoskonałych mogą być prawa socjalne. Często bowiem te prawa i wynikające z nich obowiązki organów państwa nie są zabezpieczane żadną sankcją.

Najczęściej uprawnienia są symetrycznie powiązane z obowiązkami w ramach treści stosunku prawnego, np. uprawnienie do korzystania z rzeczy przez właściciela oznacza zakaz dla innych podmiotów w działaniach ograniczających go.

Obowiązki pozytywne (nakazy)

Obowiązki negatywne (zakazy)

Obowiązki powiązane z sankcjami to - obowiązki doskonałe

Nie związane to niedoskonałe (np. dotyczące prawa procesowego i obowiązku stron)

Rodzaje uprawnień

Uprawnienia pozytywne - sprzężone z obowiązkiem / zobowiązania, naprawienie szkody, bezpodstawne wzbogacenie

Uprawnienia negatywne - sprzężone z zakazem po stronie innego podmiotu. Własność.

Dozwolenia - uprawnienia do własnych zachowań - brak nakazu lub zakazu.

Inna klasyfikacja

Uprawnienia in personam - inter partes

Uprawnienia in rem - skuteczne erga omnes

Uprawnienia in rem opublicam - uprawnienia wobec państwa / jeśli można dochodzić roszczeń.

Kompetencje

Immunitety.

Uprawnienia związane z prawami człowieka

Typy stosunków prawnych. Próby rozciągnięcia pojęcia na inne działy prawa.

Stosunek cywilnoprawny - często określany jako zobowiązaniowy.

Stosunek administracyjno - prawny

Stosunek karnoprawny

Stosowanie prawa.

Stosowaniem prawa nazywamy władczą działalność organów państwa polegającą na wydawaniu decyzji indywidualnych-konkretnych /akty stosowania prawa na podstawie norm prawnych/. Jest to zastosowanie normy prawnej do indywidualnego przypadku. Konsekwencją jest wydanie wiążącej decyzji o charakterze jednostkowym (indywidualnym i konkretnym)

Konsekwentne zastosowanie kryterium podmiotowego, a więc stwierdzenie, jakiego typu kompetentny organ władzy państwowej podejmuje decyzję i czy podejmuje ją samodzielnie czy też upoważnia (na podstawie prawa) do wydawania tej decyzji jakiś inny podmiot, pozwala na wyróżnienie typu stosowania prawa.

Wyróżnia się cztery typy stosowania prawa:

• Typ sądowy,

• Typ administracyjny, /określany również jako typ kierowniczy/

• Typ quasi-sądowy, /decyzje np. sądów descyplinarnych/

• Typ quasi-administracyjny /decyzje np. organów samorządów zawodowych /

W typie sądowym wyróżniającą cechą podejmowania decyzji jest:

• Niezawisłość sądu - sąd podlega tylko ustawie. /Typ postępowania sądowego wyraża gwarancje uczciwego rzetelnego rozpoznania sprawy /fair trial/.

• Kompetencje ogólnie określone - regulacje w zakresie właściwości miejscowej i rzeczowej.

• Relacja między podmiotem decyzyjnym a adresatem decyzji - brak stosunku służbowego.

W typie administracyjnym wyróżniającą cechą podejmowania decyzji jest:

• Zasada hierarchicznego podporządkowania organu stosującego prawo, a w konsekwencji uwzględniania preferencji podmiotu decydującego, związanych z realizacją określonej polityki kierowania daną sferą rzeczywistości, co nie przeczy zasadzie legalizmu.

• Kompetencje szczegółowo określone - reguła w ramach praworządnego państwa.

• Relacja między podmiotem decyzyjnym a adresatem decyzji - Występowanie stosunku władczego, częste występowanie stosunku służbowego.

Przebieg procesu decyzyjnego.

Proces podejmowania decyzji stosowania prawa układa się w następujący po sobie, ale również współwystępujący, ciąg rozstrzygnięć określanych jako:

• Funkcjonalnie powiązane etapy stosowania prawa, lub

• Fazy procesu sądowego stosowania prawa.

Propozycje ich zestawienia różnią się w stopniu niewielkim.

Przykładowo:

Lech Morawski wyróżnia:

Funkcjonalnie powiązane etapy stosowania prawa:

1. Wybór normy prawnej.

2. Ustalenie obowiązywania normy prawnej.

3. Wykładnia normy prawnej

4. Ustalenie stanu faktycznego.

5. Subsumpcja.

6. Wybór konsekwencji.

7. Sformułowanie i uzasadnienie decyzji.

A. Korybski, L. Leszczyński, A Pieniążek, proponują:

Fazy procesu sądowego stosowania prawa:

1. Decyzja ustalająca stan faktyczny sprawy,

2. Decyzja walidacyjna (ustalająca podstawę normatywną),

3. Decyzja interpretacyjna (ustalenie znaczenia normy prawnej),

4. Decyzja subsumpcyjna,

5. Decyzja ustalająca konsekwencje prawne (kwalifikacja sankcjonująca)

6. Uzasadnienie decyzji stosowania prawa.

Zarówno układ jak i określenie poszczególnych etapów różni się w niewielkim stopniu. Ich rozdzielenie w praktyce nie jest tak klarowne jak w proponowanych modelach. Dotyczy to nie tylko trzech pierwszych etapów, które w praktyce „zachodzą” na siebie, tzn. są praktycznie ustalane równocześnie.

Ponadto, należy mieć na uwadze fakt, że wniosek skierowany do sądu, inicjujący podjęcie decyzji już zawiera ustalenia faktyczne i normatywne.

Faz procesu decyzyjnego nie należy mylić z podejmowanymi decyzjami w trakcie procesu sądowego. Spełniają one kryteria decyzji stosowania prawa, ale z punktu widzenia prowadzenia sprawy mają charakter „cząstkowy” a nie finalny. Często takie decyzje cząstkowe dają się przypisać do poszczególnych faz.

Stosowanie prawa - założenia ideowe.

Najbardziej ogólne pytanie, jakie daje się sformułować względem procesu stosowania prawa /podejmowania decyzji sądowych/ sprowadza się do następującej postaci:

Jak powinno być stosowane prawo?

W bardziej rozbudowanej postaci pytanie można sformułować w sposób następujący:

Jak powinno być stosowane prawo, aby otrzymana w wyniku tego procesu decyzja była decyzją optymalną (najlepszą z możliwych do podjęcia), słuszną, sprawiedliwą, racjonalną, itd.? Odwołujemy się w tym wypadku do ocen i wartości przepisywanych decyzji sądowej, a więc do sfery ideowej, do ideologii. To pozwala na wyróżnienie odmiennych ideologii stosowania prawa.

W literaturze polskiej zagadnienie to zostało obszernie przedstawione przez Jerzego Wróblewskiego w pracy „Sądowe stosowania prawa” /PWN Warszawa 1988/

Zostały tam wyróżnione:

1. Ideologia decyzji związanej,

2. Ideologia decyzji swobodnej,

3. Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji sadowej

Przeciwstawienie decyzji związanej i decyzji swobodnej wynika z przyporządkowania decyzji pierwszego rodzaju tylko do prawa obowiązującego ujmowanego jako zbiór przepisów, a w drugim wypadku przyporządkowania decyzji sądowych normom, oraz - na co najmniej równym poziomie innym źródłom - przesłankom decyzji, takim jak: praktyka prawnicza, fakty i prawidłowości społeczne, wartości. Naczelne wartości ideologii decyzji swobodnej takie jak, słuszność, sprawiedliwość maja takie znaczenie, że w przypadku kolizji między postanowieniami prawa a tymi wartościami, decydujące znaczenie mają wartości.

Bliska ideologii decyzji związanej jest ta, która jest charakterystyczna dla pozytywizmowi prawnego, a którą najlepiej wyraża maksyma wypowiedziana przez Monteskiusza, który twierdził, że sędziowie są tylko „ustami ustawy”. Sędzia, podejmując decyzję sądową jedynie dedukuje następstwa prawne z normy.

Ideologia sylogizmu prawniczego:

Chodzi o strukturę logiczną, a stosowanie prawa jest konsekwencją logiczną wyprowadzaną z dwóch przesłanek.

1. Przesłanka większa - norma

2. Przesłanka mniejsza - stan faktyczny

3. Wniosek - decyzja sądu

Krytyka modelu sylogistycznego.

Stosowanie prawa - ustalenia stanu faktycznego - postępowanie dowodowe.

Jak było wyżej wspomniane, poszczególne etapy procesu decyzyjnego zachodzą na siebie i trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąć, od czego rozpoczyna się proces decyzyjny, czy od wyboru normy prawnej i jej interpretacji, czy od ustalenia stanu faktycznego?

Z dużym prawdopodobieństwem przyjąć należy, że „pierwotnym” elementem jest intuicja walidacyjna pozwalająca na kojarzenie określonego faktu, zdarzenia z obowiązującym prawem, konkretną normą lub normami. Fakty rozpatruje się przez pryzmat norm, ale również ustalenia, co do faktów, poprzedzają wybór norm.

Da michi factum, dabo tibi ius - mówi łacińska paremia.

Dla ustalenia stanu faktycznego, faktów, z którymi prawo wiąże skutki prawne, szczególne znaczenie ma zebranie materiału dowodowego dotyczącego tych faktów. Jest to zarówno określony sposób postępowania jak i wskazanie na okoliczności uzasadniające twierdzenie o faktach.

1. Dowód - znaczenie pojęcia: jako uzasadnienie twierdzenia o faktach,/dowody bezpośrednie, pośrednie i poszlakowe/ oraz jako czynność prowadząca do uzyskania informacji o faktach. W znaczeniu czynnościowym to: odbieranie zeznań od świadków, przesłuchiwanie stron, oględziny, dokumenty, opinie biegłych.

2. Przedmiot dowodu. Zdarzenia, z którymi wiąże się skutki prawne. Tego dokonuje się przez wskazanie na dodatkowe fakty i okoliczności które mogą odnosić się do ustalanego zdarzenia. Jakie? Są one określane w przepisach prawa. Jest to określane w sposób bardzo ogólny.

Art. 227. KPC

Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.

KPK

Art. 4. Organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.

Art. 5. § 1. Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu (wyrokiem).

§ 2. Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.

KPA

Art. 75.

§ 1. Jako dowód należy dopuścić wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. W szczególności dowodem mogą być dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych oraz oględziny.

§ 2. Jeżeli przepis prawa nie wymaga urzędowego potwierdzenia określonych faktów lub stanu prawnego w drodze zaświadczenia właściwego organu administracji, organ administracji publicznej odbiera od strony, na jej wniosek, oświadczenie złożone pod rygorem odpowiedzialności za fałszywe zeznania.

Zasady oceny dowodów.

Ocena legalna. Ocena swobodna.

KPK

Art. 7. Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.

Art. 8. § 1. Sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu.

§ 2. Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące.

KPC

Art. 233.

§ 1. Sąd ocenia wiarogodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.

§ 2. Sąd oceni na tej samej podstawie, jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniu sądu.

Art. 231.

Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne).

Art. 234.

Domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza.

KPA

Art. 80.

Organ administracji publicznej ocenia na podstawie całokształtu materiału dowodowego,

czy dana okoliczność została udowodniona.

Art. 81.

Okoliczność faktyczna może być uznana za udowodnioną, jeżeli strona miała możność

wypowiedzenia się co do przeprowadzonych dowodów, chyba że zachodzą

okoliczności, o których mowa w art. 10 § 2.

3. Zakazy dowodowe.

Art. 82.

Świadkami nie mogą być:

1) osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń,

2) osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej i służbowej na

okoliczności objęte tajemnicą, jeżeli nie zostały w trybie określonym

obowiązującymi przepisami zwolnione od obowiązku zachowania tej

tajemnicy,

3) duchowni co do faktów objętych tajemnicą spowiedzi.

Art. 178. Nie wolno przesłuchiwać jako świadków:

1) obrońcy lub adwokata działającego na podstawie art. 245 § 1 co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę,

2) duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.

Art. 179. § 1. Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony.

§ 2. Zwolnienia wolno odmówić tylko wtedy, gdyby złożenie zeznania wyrządzić mogło poważną szkodę państwu.

§ 3. Sąd lub prokurator może zwrócić się do właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka od obowiązku zachowania tajemnicy.

Art. 259 1.

Mediator nie może być świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji

4. Czego się nie dowodzi.

Faktów powszechnie znanych. Faktów znanych z urzędu. Faktów przyznanych.

Art. 228.

§ 1. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu.

§ 2. To samo dotyczy faktów znanych sądowi urzędowo, jednakże sąd powinien na

rozprawie zwrócić na nie uwagę stron.

Art. 229.

Nie wymagają również dowodu fakty przyznane w toku postępowania przez stronę

przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości.

Art. 168. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu. To samo dotyczy faktów znanych z urzędu, należy jednak zwrócić na nie uwagę stron. Nie wyłącza to dowodu przeciwnego.

Art. 77.

§ 4. Fakty powszechnie znane oraz fakty znane organowi z urzędu nie wymagają dowodu. Fakty znane organowi z urzędu należy zakomunikować stronie.

5. Ciężar dowodu.

Art. 167. Dowody przeprowadza się na wniosek stron, podmiotu określonego w art. 416 albo z urzędu.

Art. 169. § 1. We wniosku dowodowym należy podać oznaczenie dowodu oraz okoliczności, które mają być udowodnione. Można także określić sposób przeprowadzenia dowodu.

§ 2. Wniosek dowodowy może zmierzać do wykrycia lub oceny właściwego dowodu.

Art. 170. § 1. Oddala się wniosek dowodowy, jeżeli:

1) przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,

2) okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,

3) dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,

4) dowodu nie da się przeprowadzić,

5) wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.

§ 2. Nie można oddalić wniosku dowodowego na tej podstawie, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić.

§ 3. Oddalenie wniosku dowodowego następuje w formie postanowienia.

§ 4. Oddalenie wniosku dowodowego nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie ujawniły się nowe okoliczności.

Art. 232.

Strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę.

Art. 77.

§ 1. Organ administracji publicznej jest obowiązany w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy.

§ 2. Organ może w każdym stadium postępowania zmienić, uzupełnić lub uchylić swoje postanowienie dotyczące przeprowadzenia dowodu.

Art. 78.

§ 1. Żądanie strony dotyczące przeprowadzenia dowodu należy uwzględnić, jeżeli przedmiotem dowodu jest okoliczność mająca znaczenie dla sprawy.

§ 2. Organ administracji publicznej może nie uwzględnić żądania (§ 1), które nie

zostało zgłoszone w toku przeprowadzania dowodów lub w czasie rozprawy,

jeżeli żądanie to dotyczy okoliczności już stwierdzonych innymi dowodami,

chyba że mają one znaczenie dla sprawy.

Ustalanie stanu prawnego.

I. Wybór normy prawnej jako podstawy decyzji. Normatywna podstawa decyzji.

Czynności i rozumowania wstępne /walidacyjne/ z tego zakresu dotyczą:

1. Ustalenia czy i jakie przepisy prawne /normy prawne/ obowiązują w danej dziedzinie prawa, pod które „podpada” stan faktyczny, a także dokonanie wyboru, jeśli do stanu faktycznego odnosi się kilka konkurujących norm. /zbieg norm/

2. Kwalifikacji prawnej - wyboru normy, ze względu na charakterystykę stanu faktycznego.

3. Rekonstrukcję norm kompetencyjnych i proceduralnych.

II. Interpretacja przepisu prawnego/normy prawnej.

Niezbędność i znaczenie interpretacji.

Dokonanie wyboru normy prawnej stanowiącej podstawę decyzji jest wstępnym etapem ustalenia stanu prawnego. Dalsze czynności polegają na ustaleniu znaczenia wyrażeń normatywnych. To proces wykładni/interpretacji prawa.

1. Stanowisko uznające, że każde rozumienie tekstu prawnego jest jego interpretacją.

2. Stanowisko uznające, że interpretacja ma miejsce wyłącznie wtedy, gdy treść przepisu prawa, używanych w nim pojęć, budzi wątpliwości. /Clara non sunt interpretanda/

W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera interpretacja wynikająca z właściwości języka prawnego. /Racje lingwistyczne interpretacji/. Osobna kwestia to problem pojęć nieostrych/otwartych.

Dodatkowo:

Przepisy prawne konstruowane są w ramach dziedzin/gałęzi prawa. To wyznacza ich kontekst znaczeniowy. /Racje systemowe/

Przepisy prawne, ich wprowadzenie do systemu, czemuś służy. Odzwierciedla to w szczególny sposób stosunek do rzeczywistości. Ma kształtować tą rzeczywistość, lub być jej odwzorowaniem. Niezależnie od możliwości rozstrzygnięcia tego dylematu można mówić o celach normodawcy. /Racje funkcjonalne/. Osobna kwestia to problem inercji prawa i dysfunkcjonalności jego literalnej interpretacji.

Ustalenie konsekwencji prawnych.

Ustalanie konsekwencji obejmuje:

1. Wybór rodzaju konsekwencji,

2. Wymiar konsekwencji tam, gdzie są one stopniowalne.

Rodzaje konsekwencji prawnych, ustalanych na zakończenie procesu decyzyjnego stosowania prawa. Są nimi:

1. ustalenie sankcji karnej, skierowanej do adresata decyzji,

2. ustalenie nieważności określonej czynności, skierowanej do adresata decyzji,

3. ustalenie prawa adresata decyzji do czegoś,

4. aktualizacja obowiązku adresata do dokonania jakichś działań prawnych lub faktycznych.

Treść rozstrzygnięcia stosowania prawa jest zawarta w sentencji!

Uzasadnianie decyzji stosowania prawa.

Uzasadnianie jest integralna częścią procesu decyzyjnego w tym znaczeniu, że argumenty uzasadnienia „przygotowywane” są w trakcie podejmowania decyzji, a po wydaniu decyzji podlegają jedynie „zsumowaniu” i przedstawieniu w postaci odrębnej wypowiedzi językowej. /Nie jest automatycznie obowiązkowe dla każdego typu decyzji/

Najczęściej uzasadnienie jest rozumiane w znaczeniu:

1. usprawiedliwienia /argumentacja aksjologiczna/

2. legitymizacji /argumenty formalne- proceduralne/

3. komunikacji między podmiotem uzasadniającym i adresatem uzasadnienia,

4. racjonalizacji decyzji i procesu jej wydania

Uzasadnienie decyzji stosowania prawa jest wymogiem prawnym określonym w prawie proceduralnym.

Podstawowe elementy konstrukcji decyzji stanowią:

1. opis przebiegu postępowania,

2. przedstawienie faktycznej podstawy decyzji, wraz z elementami argumentacji dowodowej,

3. przedstawienie prawnej podstawy decyzji wraz z elementami interpretacji

Konstrukcja rozstrzygnięcia i uzasadnienie decyzji stosowania prawa jest uregulowane treścią przepisów.

Art. 107.

§ 1. Decyzja powinna zawierać: oznaczenie organu administracji publicznej, datę wydania, oznaczenie strony lub stron, powołanie podstawy prawnej, rozstrzygnięcie, uzasadnienie faktyczne i prawne, pouczenie, czy i w jakim trybie służy od niej odwołanie, podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego osoby upoważnionej do wydania decyzji. Decyzja, w

stosunku do której może być wniesione powództwo do sądu powszechnego

lub skarga do sądu administracyjnego, powinna zawierać ponadto pouczenie

o dopuszczalności wniesienia powództwa lub skargi.

§ 2. Przepisy szczególne mogą określać także inne składniki, które powinna zawierać decyzja.

§ 3. Uzasadnienie faktyczne decyzji powinno w szczególności zawierać wskazanie faktów, które organ uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, oraz przyczyn, z powodu których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, zaś uzasadnienie prawne - wyjaśnienie podstawy prawnej decyzji, z przytoczeniem przepisów prawa.

§ 4. Można odstąpić od uzasadnienia decyzji, gdy uwzględnia ona w całości żądanie strony; nie dotyczy to jednak decyzji rozstrzygających sporne interesy

stron oraz decyzji wydanych na skutek odwołania.

§ 5. Organ może odstąpić od uzasadnienia decyzji również w przypadkach, w których z dotychczasowych przepisów ustawowych wynikała możliwość zaniechania lub ograniczenia uzasadnienia ze względu na interes bezpieczeństwa Państwa lub porządek publiczny.

Art. 325.

Sentencja wyroku powinna zawierać wymienienie sądu, sędziów, protokolanta oraz prokuratora, jeżeli brał udział w sprawie, datę i miejsce rozpoznania sprawy i wydania wyroku, wymienienie stron i oznaczenie przedmiotu sprawy oraz rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron.

Art. 328.

§ 1. Uzasadnienie wyroku sporządza się na żądanie strony, zgłoszone w terminie

tygodniowym od dnia ogłoszenia sentencji wyroku, a w wypadku, o którym

mowa w art. 327 § 2 - od dnia doręczenia sentencji wyroku. Żądanie spóźnione

sąd odrzuci na posiedzeniu niejawnym. Sąd sporządza uzasadnienie wyroku

również wówczas, gdy wyrok został zaskarżony w ustawowym terminie oraz

gdy wniesiono skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego

orzeczenia.

§ 2. Uzasadnienie wyroku powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia,

a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione,

dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.

Art. 413. § 1. Każdy wyrok powinien zawierać:

1) oznaczenie sądu, który go wydał, oraz sędziów, ławników, oskarżycieli i protokolanta,

2) datę oraz miejsce rozpoznania sprawy i wydania wyroku,

3) imię, nazwisko oraz inne dane określające tożsamość oskarżonego,

4) przytoczenie opisu i kwalifikacji prawnej czynu, którego popełnienie oskarżyciel zarzucił oskarżonemu,

5) rozstrzygnięcie sądu,

6) wskazanie zastosowanych przepisów ustawy karnej.

§ 2. Wyrok skazujący powinien ponadto zawierać:

1) dokładne określenie przypisanego oskarżonemu czynu oraz jego kwalifikację prawną,

2) rozstrzygnięcia co do kary i środków karnych, a w razie potrzeby, co do zaliczenia na ich poczet tymczasowego aresztowania i zatrzymania oraz środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276.

Art. 424. § 1. Uzasadnienie powinno zawierać:

1) wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych,

2) wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku.

§ 2. W uzasadnieniu wyroku należy ponadto przytoczyć okoliczności, które sąd miał na względzie przy wymiarze kary, a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary, środków zabezpieczających, uwzględnieniu powództwa cywilnego oraz przy innych rozstrzygnięciach zawartych w wyroku.

Wykładnia prawa.

Wykładnia - to ustalenie znaczenia określonego przepisu prawnego lub jego fragmentu. (Problem czy wykładnia to pojęcie tożsame z interpretacja) - interpretacja to każde rozumienie.

Teorie wykładni:

1. Teoria klaryfikacyjna - ustalenie znaczenia, wyjaśnienie tego, co niezbędne.

2. Teoria derywacyjna - rekonstrukcja pełnej i jednoznacznej normy postępowania.

3. Teoria deklaratoryjna - odtworzenie sensu przepisów

4. Teoria konstytutywna - wiąże się z opinią, że wykładnia ma charakter normotwórczy (odejście od sensu literalnego przepisu lub nowość normatywna) - w tym kontekście zakaz wykładni prawotwórczej - zasada w krajach z systemem civil law (sądy nie mogą tworzyć prawa) w związku z tym powstaje problem granicy wykładni. Ale rozszerzająca wykładnia może mieć postać zbliżoną do nowej normy.

Odróżnienie wykładni sensu stricto i sensu largo.

1. Wykładnia sensu stricto - to wszelkie procesy zmierzające do ustalenia znaczenia budzących wątpliwości przepisów przy zastosowaniu dyrektyw wykładni językowej, systemowej, funkcjonalnej

2. Wykładnia sensu largo - to każde rozwiązywanie problemów za pomocą dyrektyw wnioskowań prawniczych, np. per analogiam, a contrario, czy różnego rodzaj reguł kolizyjnych, np. lex specialis.

Warto zwrócić uwagę, że przyjmuje się, iż obowiązuje zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto! Przyjmuje się także, że granica wykładni musi się mieścić w granicach znaczenia leksykalnego. W tym kontekście nakazy respektowania dyrektyw techniki prawodawczej, zawarte w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów w sprawie zasad techniki prawodawczej, które omawiane były przy charakterystyce procesu prawotwórczego, np. zawarta tam dyrektywa redagowania zgodnie z regułami języka, są ważnym wskazaniem dla dyrektyw wykładni.

Rodzaje ze względu na podmiot i moc:

1. Autentyczna, rzadka bo inne organy stosują prawo i interpretują je, a inne stanowią i nie interpretują (przykład 241 kp treść układu wyjaśniają strony ale to nie źródło prawa w znaczeniu konstytucyjnym ale akt normatywny).

2. Legalna, - orzeczenia interpretacyjne TK - gdy określa w jakim znaczeniu uznaje przepis za niezgodny z konstytucją

3. Operatywna, wykładnia dokonywana przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpoznania indywidualnych spraw karnych , cywilnych.

4. Doktrynalna, naukowa. Wykładnia w glosach do wyroków, komentarzach do ustaw, w tekstach naukowych,

Kiedy dokonujemy wykładni prawa?

Zasada - clara non sunt interpretanda (nie dotyczy luzu interpretacyjnego czyli klauzul generalnych i zwrotów niedookreślonych)

Jej przeciwieństwem byłaby zasada - omnia sunt interpretanda.

Realistyczne podejście oznacza, że wykładnia prawa pojawia się wtedy gdy pojawiają się wątpliwości co do jego treści.

Wątpliwości nie mogą być subiektywne

W ostateczności, jeśli wątpliwości nie są uzgodnione lub podzielane muszą być użyte argumenty na rzecz, że nie da się określić, do jakich stanów przepis ma zastosowanie.

Dokonywanie wykładni to proces decyzyjny!

Sekwencja decyzji:

1. Wątpliwości

2. Interpretacja - na podstawie różnych rodzajów argumentacji i wynikających z nich dyrektyw.

3. Decyzja w wypadku wystąpienia kolizji interpretacyjnej. Zastosowanie reguł preferencyjnych

4. Decyzja interpretacyjna - sformułowanie znaczenia.

Do wykładni odnoszą się reguły uzasadnienia decyzji interpretacyjnej, czyli wskazania na argumenty, które przemawiają za przyjęciem lub przeciw przyjęcie określonego znaczenia normy lub przepisu. Argumenty mogą być mocniejsze lub słabsze.

Dyrektywy Wykładni

Ze względu na dyrektywy wyróżniamy różne typy wykładni;

1. Językowa

2. Systemowa

3. Funkcjonalna

Ale również

1. Gramatyczna

2. Logiczna

3. Historyczna

4. Systematyczna

W USA

1. Tekstualizm

2. Intencjonalizm

3. Podejście teleologiczne

W obrębie poszczególnych typów wykładni napotykamy na szczegółowe dyrektywy do nich się odnoszące.

Dyrektywy wykładni językowej:

1. Dyrektywa języka potocznego - podstawowa, bo prawo jest dla ludzi.(Odwołanie do reguł semantycznych - znaczenie wyrażeń lub pojęć lub/i do reguł syntaktycznych (reguł składni i gramatyki, które nadają sens złożonym z pojęć wypowiedziom.

2. Dyrektywa języka prawnego - najczęściej definicje legalne ( znaczenia zdefiniowane - określone w języku aktu - rozróżniamy wyraźne, kontekstowe, zupełne, cząstkowe, zakresowe, czyli enumeracyjne - bardzo ważne, bo często to prowadzi do nieporozumień

3. Dyrektywa języka prawniczego np. ustalone znaczenia w orzecznictwie, doktrynie

4. Dyrektywa znaczenia specjalistycznego, np. zmieniająca się definicja śmierci w specjalistycznych naukach medycznych i biologicznych.

Kolejność legalne, prawnicze, specjalistyczne, powszechne.

Trzy pierwsze rodzaje dyrektyw, tj. legalne, prawnicze, specjalistyczne, to literalne znaczenie (jeśli odstąpiono od znaczenia potocznego).

Zakaz wykładni synonimicznej - różnym nie nadaje się tego samego znaczenia w interpretacji

Zakaz wykładni homonimicznej tym samym nie nadaje się różnych znaczeń.

Zakaz wykładni per non est - że przepisy są zbędne.

Zakaz lege non distinquente - gdzie nie ma wprowadzonych rozróżnień nie należy ich wprowadzać.

Dyrektywy wykładni systemowej wprowadzają nakaz interpretacji:

1. Zgodnie z konstytucją

2. Zgodnie z hierarchią aktów normatywnych

3. Zgodnie z zasadami prawa

4. Zgodnie z normami prawa międzynarodowego

5. Zgodnie z prawem europejskim.

6. Zgodnie z argumentum a rubica należy brać pod uwagę miejsce w strukturze aktu

7. Zakaz wykładni prowadzącej do sprzeczności.

8. Zakaz wykładni prowadzącej do luk w prawie.

Dyrektywy wykładni funkcjonalnej

1. Ratio legis - celowość - najstarszy i najczęstszy sposób rozstrzygania wątpliwości.

2. Argument z konsekwencji.

3. Przez redukcje ad absurdum.

4. Dyrektywa komparatystyczna powołująca się na orzecznictwo z innych krajów.

5. Dyrektywa historyczna.

Jak rozwiązywany jest problem możliwych do uzyskania sprzecznych wyników interpretacji na gruncie zastosowania poszczególnych wykładni?

Preferencje - to odnosi się do decyzji w sytuacji kolizji typów wykładni

Dyrektywy preferencji:

1. Zasada pierwszeństwa interpretacji językowej, a w konsekwencji subsydiarności wykładni systemowi i funkcjonalnej

2. Reguła harmonizowania kontekstów.

3. Dyrektywy odstępstwa (potrzeba silnego uzasadnieni aksjologicznego).

4. Pierwszeństwo wykładni sensu stricte.

Domniemania interpretacyjne

Zawierają jedne z ważniejszych kategorii dyrektyw wykładni.

Z dwóch powodów:

1. Nie wymagają ustalenia stany objęte domniemaniem.

2. Ciężar udowadniania stanu spoczywa na tym, kto kwestionuje domniemanie.

W interpretacji prawa nie chodzi o domniemania prawne, np. takie jak z 339 KC domniemania samoistnego posiadani, z 340 KC domniemania ciągłości posiadania. Z zawartego w art. 197 KC domniemania równości współudziału współwłaścicieli.

W domniemaniach interpretacyjnych domniemywa się, a zatem zakłada się istnienie pewnych ważnych związków albo wewnątrz systemu prawnego, między procesem stanowienia prawa a treścią regulacji, oraz miedzy normami prawa a światem zewnętrznym.

Zakłada się nie tylko istnienie takich związków, ale określa się ich treść, a przez to określa się stan prawa, treść normy prawnej i jej zastosowanie.

Jakie to są domniemania?

1. Zgodności normy z konstytucją, z zasadami konstytucyjnymi.

2. Zgodności norm wynikających z koherencji systemu prawa.

3. Domniemanie racjonalności prawodawcy, a w konsekwencji:

1. Niesprzeczności prawa,

2. Brak luk prawnych

3. Brak norm zbędnych

4. Domniemanie legitymizacyjne - celowościowe

5. Domniemanie uzasadniające konsekwencje łatwe do empirycznego przewidzenia.

4. Domniemania , cały ich cykl - związanych z nadawaniem znaczenia normom i ich związkom z faktami ( a nie faktom!!!!!) w sytuacji gdy powstają wątpliwości :

• in dubio pro reo,

• in dubio pro libertate,

• in dubio pro tributario, której przeciwieństwem jest

• in dubio pro fisco

Reguły wnioskowań prawniczych

Nie należą do dyrektyw wykładni. Jest to wnioskowania o charakterze logicznym (należących do reguł logiki prawniczej) a nie logiki formalnej i mamy do czynienia z luką w prawie.

Analogia legis

• Ustalenie że fakt nie został unormowany

• Ustalenie że istnieje przepis podobny

• Powiązanie faktu z podobnym faktem prawnym tj. unormowanym, co daje podstawę do zastosowania w analogicznej sytuacji unormowania.

Przez analogię stosuje się normy najbardziej zbliżone.

Analogia iuris

Stosowanie prawa a ściślej norm zapośredniczonych z innych gałęzi prawa, wywiedzionych z zasad, z instytucji prawnych.

Aksjologia stosowania prawa.

Szczególne problemy dla oceny prawa stwarzają mechanizmy stosowania prawa.

Aksjologia stosowania prawa obejmuje wartości, które wyraża praktyka prawnicza, oraz wartości, które winny być aktualne w każdym procesie zastosowania norm prawnych.

Należą do nich:

1. Legalność stosowania prawa - wszystkie decyzje prawne są podejmowane zgodnie z kompetencyjnymi, proceduralnymi i merytorycznymi normami, wyznaczonymi przez obowiązujące prawo.

2. Pewność stosowania prawa - oznacza przewidywalność podjęcia decyzji oraz przewidywalność jej podstawowych treści.

3. Jednolitość stosowania prawa - oznacza, iż w ramach praktyki prawniczej, w obrębie porządku prawnego danego państwa, decyzje w określonych typach spraw są decyzjami tego samego typu, tzn. posługują się tymi samymi normami i opierają się na tych samych rozumowaniach.

4. Skuteczność stosowania prawa - wiązana jest z pewnością wykonywania decyzji.

5. Elastyczność stosowania prawa - jest wiązana z indywidualizacją decyzji, tam gdzie istotne elementy stanu faktycznego powodują potrzebę kontrolowanego odejścia od zasadniczej linii orzecznictwa ze względu na realizację wartości zewnętrznych stosowania prawa - sprawiedliwości i słuszności.

^∗ Tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono w Dz.U. 1997, NR 78 poz. 483

Etapy cyklu prawotwórczego zasadniczo pokrywają się z etapami procesu prawotwórczego. W schemacie cyklu eksponowany jest moment identyfikacji konfliktu/problemu. W zorganizowanym procesie tworzenia prawa, ten moment nie jest wydzielany.

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”. Dz.U. Nr 100 poz. 908. Załącznik do Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r (poz. 908)

Uchwała Nr 49 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. Regulamin Pracy rady ministrów. Monitor Polski Nr 13 poz. 221.

57

Ustalenie skali

interwencji prawnej

Projekt aktu normatywnego.

Artykulacja

woli

politycznej.

Ustalenie

celu .

Kierunek

Identyfikacja

Konflikt/problem

wymagający

rozwiązania.

Uruchomienie procesu legislacji.

Inicjatywa ustawodawcza.

Obszar powstawania konfliktów i

problemów wymagających rozwiązania

Stosunki społeczne, polityczne,

ekonomiczne

Przeprowadzenie

procesu legislacji

i

promulgacja

aktu prawnego

Orzeczenie

konstytucyjności

Społeczna ocena prawa

System prawny. Spójność systemu

Treść prawa i jego stosowanie

---