Integracja Sensoryczna (SI) - co to takiego?

Integracja sensoryczna jest metodą terapii stosowaną na całym świecie od kilkudziesięciu lat, do Polski trafiła w latach 90 - tych i zdobywa coraz więcej zwolenników. Jest to metoda oparta na neurofizjologicznych podstawach rozwoju dziecka.

Według Jean Ayres - twórczyni metody SI - integracja Sensoryczna to proces zachodzący w mózgu, który polega na organizowaniu, porządkowaniu i łączeniu informacji pochodzących z poszczególnych układów sensorycznych (zmysłowych), tak, by mogły być wykorzystane w celowym, kończącym się sukcesem działaniu.

Terapia zaburzeń Integracji Sensorycznej polega na takim stymulowaniu układu nerwowego, aby dać mu możliwość właściwej pracy, czyli prawidłowego odbierania, przetwarzania i odpowiedzi na bodźce płynące ze środowiska i naszego ciała.

Świat odbieramy za pomocą zmysłów. Bodźce płynące ze świata zewnętrznego są odbierane i przekazywane do odpowiednich części układu nerwowego, który z kolei ma za zadanie je zinterpretować i odpowiedzieć na nie. Właściwe działanie tego układu na każdym etapie, określamy integracją sensoryczną.

Każdy z nas jest świadomy posiadania zmysłu dotyku, smaku, wzroku i słuchu. Nie każdy z nas uświadamia sobie jednak, że posiadamy jeszcze dwa inne zmysły, uznawane razem ze zmysłem dotyku za podstawowe. Jest to zmysł równowagi i czucia głębokiego.

Zmysł równowagi (przedsionkowy) wykształca się dobrze już w życiu płodowym. Odpowiedzialny jest za utrzymanie równowagi, świadomość pozycji ciała, ruchu gałek ocznych, głowy i ciała.

Czucie głębokie (propriocepcja) to odbieranie informacji płynących z mięśni i ścięgien. Układ ten odpowiada za precyzyjne ruchy, właściwe napięcie mięśniowe.

Układ przedsionkowy, proprioceptywny to podstawowe układy sensoryczne. Ściśle współpracują ze sobą oraz z innymi układami sensorycznymi - słuchem, wzrokiem. Praca tych wszystkich układów połączonych skomplikowanym układem zależności, stanowi o naszym prawidłowym funkcjonowaniu w środowisku. Dzięki ich właściwie połączonej pracy jesteśmy w stanie odpowiednio odbierać bodźce, przetwarzać je i na nie odpowiadać.

Terapia integracji sensorycznej może być przeprowadzona po wcześniejszych kompleksowych badaniach. Głównym zadaniem terapii jest dostarczenie kontrolowanej ilości bodźców sensorycznych w szczególności przedsionkowych, proprioceptywnych. Podczas terapii SI relacje zachodzące między procesami sensorycznymi a zachowaniem ruchowym kształtują i poprawiają połączenia synaptyczne w OUN. Prawidłowa organizacja synaptyczna OUN determinuje właściwe przetwarzanie informacji sensorycznych. Ćwiczenia są dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka. Terapia SI ma postać "naukowej zabawy", w której dziecko chętnie uczestniczy. Terapia odbywa się na specjalnie wyposażonej sali terapeutycznej. Najważniejszą jej częścią jest specjalistyczny sprzęt podwieszany stymulujący system przedsionkowy i proprioceptywny.

Dla powodzenia terapii bardzo ważny jest dobry kontakt dziecka z terapeutą. Terapia SI jest to terapia indywidualna, dostosowana do potrzeb dziecka, poprzedza ją rzetelna diagnoza.

Integracja Sensoryczna (SI) - Diagnoza

Diagnoza procesów integracji sensorycznej zwykle przebiega w trakcie 3 - 4 spotkań (w zależności od indywidualnych możliwości dziecka).

Diagnoza SI składa się z kilku części:

1.Wywiad z rodzicami - terapeuta zadaje rodzicom szereg pytań dotyczących przebiegu ciąży, porodu, rozwoju dziecka w niemowlęctwie, przebytych chorób, problemów zdrowotnych dziecka.

2.Kwestionariusze - rodzice są proszeni o wypełnienie szczegółowych kwestionariuszy dotyczących funkcjonowania dziecka w życiu codziennym. Pamiętajmy, że to rodzic najlepiej zna swoje dziecko i jest jego najlepszym obserwatorem.

3.Próby kliniczne - terapeuta prosi dziecko o wykonanie kilku prób - zadań, które mają na celu sprawdzenie, czy u dziecka występują symptomy przetrwałych odruchów tonicznych, jak wygląda jego napięcie mięśniowe, równowaga, praca oczu, koordynacja ruchowa.

4.Testy - badają one następujące funkcje: zdolność planowania czynności ruchowej (praksje), umiejętność lokalizacji bodźca dotykowego, płynność i koordynację ruchu, zdolność do utrzymania równowagi, czucie ciała i pracę ręki. Większość testów można wykonywać u dzieci powyżej 4 roku życia. Dzieci młodsze i te wobec których nie można zastosować testów (np. z upośledzeniem umysłowym, autystyczne, lub nie współpracujące z innych powodów) badane są próbami z obserwacji klinicznej i dodatkowymi testami sprawnościowymi. Testy pozwalają na dość dokładne porównanie umiejętności dziecka w stosunku do jego grupy wiekowej. Na podstawie przeprowadzonych testów diagnostycznych, po obliczeniu wyników, przeprowadzeniu analizy i wyciągnięciu wniosków sporządza się pisemną ocenę procesów SI i planuje terapię.

5.Podsumowanie diagnozy - rozmowa z rodzicami na temat wyników diagnozy i wniosków z nich płynących. Poszczególne wyniki są wyjaśniane i omawiane. Rodzice otrzymują również diagnozę na piśmie. Zawiera ona: dane z wywiadu, dane z kwestionariuszy, wyniki prób klinicznych, wyniki testów, wnioski, program terapii.

Tylko pełna diagnoza, zawierająca wszystkie opisane wyżej elementy, pozwala określić ewentualne zaburzenia integracji sensorycznej. Diagnoza powinna również zawierać szczegółowe wyniki po to, aby inny terapeuta mógł z tej diagnozy korzystać i żeby w przyszłości istniała możliwość porównania wyników dziecka. Umożliwia to określenia postępów dziecka i pozwala na swobodny wybór terapeuty.

Integracja Sensoryczna (SI) -Dla kogo?

Terapia metodą integracji sensorycznej jest kierowana głównie do dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym, ale z powodzeniem może z niej korzystać także młodzież i osoby dorosłe.

Tą formą terapii obejmuje się dzieci, u których stwierdzono deficyty w zakresie integracji sensorycznej.

Lista objawów, które mogą stanowić wskazanie do przeprowadzenia diagnozy procesów Integracji Sensorycznej

Objawy zauważane przez Rodziców:

1. Hiperaktywność - nadruchliwość, wzmożona aktywność ruchowa.

2. Hipoaktywność - objawy wegetatywne, słaba lub brak tolerancji na określony rodzaj ruchu, niepewność podczas poruszania się, niechęć do karuzeli i huśtawek na placu zabaw.

3. Problemy z koncentracją uwagi - trudności w skupieniu uwagi.

4. Nadpobudliwość emocjonalna - brak stabilności emocjonalnej, reakcje lękowe (ruchowe, np. przed wysokością, przed upadkiem, emocjonalne - obraża się, zamyka w sobie, jest bardzo nieśmiałe, dotykowe - unika dotykania, przytulania, nadmiernie reaguje nawet na niewielki ból, słuchowe - źle reaguje na określone częstotliwości dźwięków).

5. Obniżony poziom koordynacji wzrokowo - ruchowej, zaburzenia percepcji przestrzeni - trudności w kopiowaniu, odwzorowaniu, przerysowywaniu, przepisywaniu.

6. Zaburzenia percepcji słuchowej.

7. Zaburzenia praksji (planowania motorycznego), trudności z utrzymaniem równowagi, niezgrabność ruchowa, problemy z samoobsługą, samodzielnością - trudności w uczeniu się nowych aktywności ruchowych (pływanie, jazda na rowerze, prawidłowy chwyt ołówka)

8. Zaburzenia poczucia kierunku, zaburzenia lateralizacji, nieprawidłowy schemat ciała.

9. Słaba organizacja zachowania - bałagan wokół własnej osoby i własnego miejsca pracy ( biurko, stolik ), słabe wyczucie odległości.

10. Zaburzenia mowy - niechęć do jedzenia pokarmów o określonej konsystencji, unikanie dotyku w obrębie jamy ustnej, odruchy wymiotne.

11. Problemy w kontaktach społecznych z rówieśnikami - unikanie bliskości fizycznej, trudności w nawiązywniu kontaktów społecznych, przyjaźni.

12. Trudności z czytaniem, pisaniem, liczeniem - trudności z rozpoznawaniem liter, cyfr, mylenie, odwracanie liter, pismo lustrzane, przekręcanie sylab, wyrazów, czytanie od końca wyrazów.

13. Obniżona sprawność w zakresie grafomotoryki - obniżone bądź wzmożone napięcie mięśniowe, nieprawidłowy chwyt, łatwa męczliwość, podpieranie głowy podczas czytania i pisania.

14. Niska samoocena.

15. Obciążony wywiad okołoporodowy.

Uwaga! Pojedynczy objaw nie stanowi wskazania do diagnozy dysfunkcji procesów Integracji Sensorycznej.

Ze względu na szczególne potrzeby rozwojowe i terapeutyczne metoda SI wykorzystywana jest w pracy z dziećmi:

• ze specyficznymi trudnościami szkolnymi, takimi jak: dysleksja, dysgrafia, dysortografia, słaba koncentracja uwagi,

• z ADHD, ADD,

• z mózgowym porażeniem dziecięcym,

• z autyzmem,

• cierpiącymi na schorzenia o podłożu genetycznym (np. zespół Downa, Aspergera, Reta, Williamsa, Turnera, Kinefertera)

• niedowidzącymi i niedosłyszącymi,

• z zaburzeniami mowy,

• z upośledzeniem umysłowym,

• z potrzebami ruchowymi, które nie potrafią "usiedzieć w miejscu",

• z grupy ryzyka, wcześniaków z uszkodzeniami okołoporodowymi,

• dzieci "ociężałych", niezgrabnych ruchowo,

• dzieci z trudnościami w koncentracji uwagi.

Terapia zaburzeń sensorycznych w autyzmie

Terapię zaburzeń sensorycznych należy traktować, jako terapię podstawową (Delacato nazywa ją „przetwarzaniem”, 1995). Terapia ta nie wyrównuje rozległych braków rozwojowych, ale umożliwia nowe doświadczenia w uczeniu się i pomaga złagodzić zaburzenia w przetwarzaniu danych zmysłowych. Celem terapii jest oddziaływanie na zaburzone sfery i wyrobienie u dziecka tolerancji na bodźce pochodzące z zewnątrz.

Ze względu na uszkodzenia mózgu, praca kanałów sensorycznych może być zakłócona na jeden z trzech sposobów:

• Nadwrażliwość - kanały sensoryczne są zbyt otwarte, a więc do mózgu przedostaje się zbyt duża ilość bodźców, by mógł się z nimi uporać;

• Zbyt mała wrażliwość - drogi sensoryczne nie są wystarczająco „otwarte”, co prowadzi do deprywacji sensorycznej;

• Biały szum - wadliwe działanie kanałów sensorycznych powoduje, że wytwarzają one własne bodźce i przekaz płynący ze świata zewnętrznego jest zakłócony lub nawet niedopuszczony do mózgu (Delacato, 1995).

Próbą naprawienia uszkodzonych kanałów sensorycznych przez dziecko są sensoryzmy. Te dziwaczne, stereotypowe zachowania są swoistą próbą samowyleczenia, przetrwania w niezrozumiałym świecie doznań percepcyjnych.

Obserwując je można stwierdzić, który z kanałów nie działa prawidłowo i jakiego typu jest to zaburzenie.

Do stosowanych obecnie technik w terapii zaburzeń sensorycznych zalicza się m.in.:

• Trening integracji sensorycznej (SI) J. Ayres;

• Trening integracji słuchowej (AIT) oparty na programach G. Berarda i A. Tomatisa;

• Metodę kolorowych filtrów H. Irlen.

Należy zauważyć, że również wiele codziennych sytuacji niesie ze sobą możliwość terapii sensorycznej (np. zabawy w piasku, wodzie, hipoterapia).

Terapia Metodą Integracji Sensorycznej (SI)

Jako terapeuta integracji sensorycznej pragnę zaprezentować nowoczesną metodę diagnozy i terapii istotnie wpływającą na poprawę umiejętności czytania, pisania, mowy, ogólną sprawność ruchową, funkcjonowania społecznego i emocjonalnego.

Metoda SI jest wykorzystywana w pracy z dziećmi:

• o prawidłowym rozwoju intelektualnym z trudnościami w nauce szkolnej, oraz w nauce szeroko pojętej, w tym m.in.:

• z nadruchliwością z deficytem uwagi,

• z grupy ryzyka dysleksji,

• upośledzonymi umysłowo,

• z zespołem Downa,

• autystycznymi,

• niedowidzącymi,

• z mózgowym porażeniem dziecięcym,

• z zaburzeniami werbalno-słuchowymi,

• z niemowlętami z grupy ryzyka.

Techniki terapeutyczne stosowane w SI mogą pomóc dzieciom lepiej funkcjonować w szkole i w domu przyczyniając się do ogólnej poprawy ich sytuacji życiowej.

SI opiera się na neurofizjologicznych podstawach klinicznej obserwacji i standaryzowanych testach.

Twórca Teorii Integracji Sensorycznej A. Jean Ayres, pracownik naukowy Uniwersytetu Południowej Kalifornii w Los Angeles, definiuje SI jako taką organizację wrażeń ze wszystkich systemów zmysłowych by mogły być one wykorzystywane do celowego i efektywnego działania.

Wiedzę o podstawach teoretycznych, możliwościach diagnostycznych i terapeutycznych związanych z SI obecnie szeroko wykorzystuje się w USA, Japonii, Nowej Zelandii, Izraelu i 8 krajach europejskich.

W 1993 roku metoda SI dotarła do Polski, wówczas też jedna z pierwszych studentek i współpracownic J. Ayres - Violet F. Maas (międzynarodowa wykładowczyni i konsultantka z zakresu SI) przeprowadziła w Warszawie pierwszy kurs „Sensory Integration - teoria i praktyka” dla: lekarzy, psychologów, fizjoterapeutów, pedagogów specjalnych i logopedów.

Gabinety SI funkcjonują obecnie już w wielu miastach polskich przy poradniach psychologiczno-pedagogicznych, ośrodkach rehabilitacyjnych, ośrodkach szkolno-wychowawczych, placówkach kształcenia integracyjnego (przedszkola, szkoły), centrach terapeutycznych i edukacyjnych.

Terapia metody SI jest prowadzona głownie w ruchu na specjalnych przyrządach.

Szkolenia terapeutów SI organizuje i nadzoruje Polskie Stowarzyszenie Terapeutów Integracji Sensorycznej (SI) w Warszawie.

Przykłady niektórych zachowań, których podłożem jest problem w procesach integracji sensorycznej:

• dziecko nie lubi być głaskane czy przytulane, nie lubi mycia twarzy, czesania włosów, odmawia lepienia z plasteliny, bądź malowania palcami - z dużym prawdopodobieństwem ma zaburzenia w odbiorze bodźców czuciowych nazywane obronnością (nadwrażliwością) dotykową,

• dziecko ma trudności ze wspinaniem się po drabince (np. wchodzi wyżej tylko nogami nie dołączając do tego pracy rąk), nie potrafi rozhuśtać się samo na huśtawce - są to objawy dyspraksji (trudności w planowaniu ruchowym o podłożu zaburzeń w integracji wrażeń wzrokowo-proprioceptywno-przedsionkowych),

• dziecko bardziej zainteresowane jest odgłosami zza okna, niż bajką, którą opowiada mu mama lub pani w przedszkolu - bardzo możliwe, że mamy u niego do czynienia z rozpraszalnością uwagi typu słuchowego i krótkotrwałą koncentracją,

• dziecko uporczywie myli litery b i d, w i m - to przejawy zaburzeń w różnicowaniu prawo-lewo, orientacji przestrzennej, a sięgając głębiej ma deficyty wizualno-przedsionkowe,

• 6-latek nie potrafiący odbijać piłki, łapać jej i rzucać do innego dziecka ma problemy z integracją wzrokowo-ruchową o podłożu deficytu w funkcjonowaniu systemu przedsionkowego.

• Przykłady takie można by długo mnożyć.

Czy dzieci z powyższych przykładów po prostu wyrosną ze swoich problemów? Nie. Raczej problemy te będą „rosły” wraz z nimi.

Obserwujmy więc uważnie nasze dzieci.

Nie bagatelizujmy ich niewielkich nawet trudności, aby mogły rozwijać pełnię swoich potencjalnych możliwości.

Co to jest Integracja Sensoryczna, zmysłowa?

Aby w prosty sposób przybliżyć Państwu termin "integracja zmysłowa" odniosę się do codziennych czynności. Teraz, gdy siedzą Państwo przed komputerem i czytają ten tekst, używają Państwo zmysłu wzroku. Jeśli w pomieszczeniu, w którym się Państwo znajdują, rozchodzi się nieprzyjemny zapach, bądź z za okna dochodzą różne dźwięki, Państwa zmysły słuchu i węchu zmniejszają, hamują te "sensoryczne zakłócenia".

Zapewne siedzą Państwo w fotelu przez co Wasz układ przedsionkowy reguluje prawidłową postawę i odpowiada za utrzymanie równowagi. Jeżeli co jakiś czas sięgacie po myszkę, aby przesunąć tekst w dół, Wasz zmysł dotyku, czucia głębokiego i kinestetyczny, czucia ruchu współgrają ze sobą i sprawiają, że możecie określić fakturę myszki, jej kształt i ciężar. Jest to proste doświadczenie, które pozwala nam w naturalny sposób zrozumieć, jakich zmysłów używamy przy wykonywaniu codziennych czynności.

Według Jean Ayers "Integracja zmysłowa, to możliwość rejestrowania informacji ze świata zewnętrznego przez narządy zmysłów, ich przetwarzanie w ośrodkowym układzie nerwowym i wykorzystanie do celowego działania." ("Integracja sensoryczna, a neuronauka", Violet F. Maas)

Wynika z tego, że każde działanie, ruch to wynik integracji doznań zmysłowych ze wszystkich układów sensorycznych zaangażowanych w daną czynność.

Na czym polega Terapia Integracji Sensorycznej?

Terapia i cała koncepcja integracji sensorycznej opiera się na wiedzy popartej wieloletnimi badaniami. Jest to konstruktywna, przemyślana przez terapeutę zabawa ukierunkowana na potrzeby dziecka.

Zawiera w sobie zestaw dokładnie dobranych, mających swoje uzasadnienie ćwiczeń, a także wyjaśnienie rodzicom, nauczycielom i innym specjalistom opiekującym się dzieckiem, zasad postępowania, które ułatwią dziecku funkcjonowanie.

Terapia sensoryczna jest najbardziej skuteczna u dzieci małych i w młodszym wieku szkolnym. Cały sprzęt dostosowany jest właśnie do dzieci z takiej granicy wiekowej. Należy jednak pamiętać, że integracja sensoryczna nie jest lekiem na wszystko.

Istnieją bowiem pewne uwarunkowania zdrowotne i zaburzenia, przy których zaistnieniu nie możemy mieć stuprocentowej pewności wyleczenia. Są to min. różne choroby genetyczne, ale wspomaganie tą metodą i tak niejednokrotnie ułatwia tym dzieciom codzienne życie.

Kiedy udać się do terapeuty Integracji Sensorycznej?

Warto dokładnie obserwować swoje dziecko i konsultować swoje spostrzeżenia z nauczycielami, z którymi dziecko spędza również dużo czasu, zwłaszcza w przedszkolu. Często spotykamy się z opiniami nauczycieli o "niegrzecznych dzieciach", słyszą Państwo po raz kolejny "Jaś znów uderzył Kasię", "Jaś w ogóle nie słucha co się do niego mówi, jest jakby bardzo zamyślony", "Jaś jest wszędzie i trudno mu wysiedzieć w miejscu". Często doszukujemy się przyczyn takiego zachowania w błędach wychowawczych.

Czasami jednak przyczyna może tkwić gdzie indziej: jeśli ten sam Jaś, który bije dzieci, obgryza paznokcie, często skubie bądź drapie się, preferuje zabawy w przepychanie, łapanki i rzucanie się na innych w zabawie, może być to sygnał, że jego zmysł dotyku nie do końca dobrze się wykształcił. Może właśnie nasz Jaś potrzebuje pomocy specjalisty.

Sygnał ostrzegawczy występuje również w przypadku odwrócenia tej sytuacji: jeśli Jasio unika aktywności plastycznych, denerwuje się gdy jest dotykany, nie lubi ciasnych ubrań, przeszkadzają mu metki, brudne ręce i jest bardzo wrażliwy na ból.

Takie kłopotliwe zachowania dzieci mogą być zatem wynikiem poszukiwania wrażeń, czy to dotykowych, czy np. słuchowych, wtedy gdy Jaś słucha bardzo głośnej muzyki, często podnosi głos lub powtarza dźwięki czy słowa oraz lubi hałaśliwe zabawy i zabawki.

Odwrócenie tej sytuacji znów będzie dla nas ważnym sygnałem: jeśli Jaś bywa zdenerwowany w gwarnych miejscach, boi się niektórych dźwięków, często zatyka uszy bądź ma trudności ze skupieniem uwagi, gdy w tle pojawiają się inne dźwięki.

Wzrok naszego Jasia ma także istotne znaczenie. Jeżeli nasz Jasio nie lubi być na słońcu, domaga się czapki z daszkiem lub okularów przeciwsłonecznych, jest pobudzony w mocno oświetlonych pomieszczeniach bądź lubi bawić się światłem - gasić i zapalać lampy, wpatrywać się w migoczące zabawki, mruga oczami, boli go głowa przy pisaniu, słabo rozróżnia wzrokowo kształty, ma problemy z wyróżnianiem figury z tła, odwraca litery itp. powinien to być dla rodziców, opiekunów czy nauczycieli kolejny sygnał ostrzegawczy.

Jeżeli nasz Jaś jest typem samotnika, siedzi w miejscu i niechętnie zmienia pozycje, jest ostrożny w ruchu i niechętnie podejmuje nowe aktywności ruchowe, często potyka się lub przewraca, ma lęk wysokości, nie lubi bujania bądź jest zupełnie odwrotnie - ciągle jest w ruchu, nudzi mu się na zajęciach statycznych, w jego zachowaniach dominuje huśtanie, kręcenie, skakanie to również należy całościowo przeanalizować zachowania Jasia.

Węch to także duże pole do obserwacji. Jasio może unikać pewnych zapachów bądź do nich dążyć wąchając nawet swoje stopy i wszystko co znajduje się wokół. Może mieć kłopoty z rozróżnianiem zapachów bądź głośno na nie manifestować mówiąc, że coś śmierdzi.

Napięcie mięśniowe naszego dziecka to również istotna wskazówka dla rodziców. Możemy obserwować Jasia gdy siedzi na krzesełku. Jeżeli mamy wrażenie, że obsuwa się, podpiera ręką głowę lub często zmienia pozycję gdy długo stoi w jednym miejscu, często skarży się, że jest zmęczony i nie ma siły, siada na podłodze w pozycji "W" bądź wydaje nam się, że zbyt mocno chwyta przedmioty i jest nadmiernie spięty, należy poszukiwać przyczyny takiego zachowania, gdyż może przełożyć się to na późniejszą edukację szkolną, w trakcie której dzieci przez 45 minut powinny umieć skoncentrować uwagę i "wysiedzieć" w swojej ławce.

Należy bacznie obserwować nasze dziecko! Jeżeli tylko mamy wątpliwości czy nasz Jaś rozwija się prawidłowo, zawsze możemy poprosić o radę nauczyciela bądź psychologa z placówki, do której Jasio uczęszcza. Nauczyciel, psycholog a także logopeda to osoby, które z pewnością pomogą znaleźć przyczynę niepokojących zachowań dziecka i w razie potrzeby skierują do odpowiedniego specjalisty w tym Terapeuty Integracji Sensorycznej.

NA CZYM POLEGA TERAPIA?

Zajęcia terapeutyczne prowadzone z dzieckiem mają na celu kompensowanie, określonych diagnozą, deficytów i zaburzeń w integracji zmysłowej dziecka. Diagnoza oparta jest na przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu oraz na Testach Integracji Sensorycznej. Zajęcia integracji sensorycznej w większości mają charakter aktywności ruchowej, która nakierowana jest na stymulację zmysłów. Są dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka i mają postać "naukowej zabawy". Dziecko będzie zachęcane i kierowane do wykonywania aktywności, które będą wyzwalać i prowokować odpowiednie, skuteczne reakcje na bodziec sensoryczny. W trakcie zajęć wykonywane będą odpowiednie dla dziecka aktywności dostarczające stymulacji przedsionkowej, proprioceptywnej oraz dotykowej. Stopień trudności tych aktywności będzie stopniowo wzrastać tak, aby wymagać od dziecka bardziej zorganizowanych i zaawansowanych reakcji. W trakcie terapii preferowane są ukierunkowane zabawy i aktywności swobodnie wykonywane przez dzieci, wyzwalające automatyczne reakcje sensoryczne, aniżeli instruowane, narzucone i ćwiczone konkretne reakcje na bodźce. Terapia jest zazwyczaj dla dziecka przyjemnością, ale jednocześnie ciężką pracą, nastawioną na osiągnięcie sukcesu, który prawdopodobnie byłby niemożliwy w całkowicie spontanicznej zabawie. Ważnym aspektem terapii jest motywacja dziecka. Powyższe cele realizowane są z wykorzystaniem różnorodnych przyrządów i pomocy terapeutycznych, takich jak: huśtawki, równoważnie, platformy, uprzęże, deskorolki, i wiele innych. Oddziałując na inną grupę zmysłów używamy np.: fakturowych pomocy sensorycznych, obciążników, przyrządów do stymulacji słuchowej, węchowej oraz wzrokowej.

EFEKTY TERAPII

Dzięki starannie dobranym ćwiczeniom w ramach terapii dziecko może poprawić:

• sprawność w zakresie dużej i małej motoryki

• uwagę i koncentrację

• zdolności wzrokowe i słuchowe

• samoświadomość i samoocenę

• funkcjonowanie emocjonalne

Zmysły - formy przyjmowania bodźców z otoczenia oraz ich analizy i reagowania na nie, cechujące wszystkie zwierzęta (w tym człowieka). Na każdy ze zmysłów składają się odpowiednie narządy zmysłów, w których najważniejszą rolę odgrywają receptory wykształcone w kierunku reagowania na konkretny rodzaj bodźców oraz odpowiednie funkcje mózgu.

U człowieka i większości zwierząt występują następujące zmysły:

• wzrok - związany z okiem, umożliwia rozpoznawanie fal elektromagnetycznych w widzialnym zakresie (światła). Ponieważ jedne receptory odpowiedzialne są za rozpoznawanie koloru (częstotliwość fali), a inne za rozpoznawanie jasności, można wzrok uważać za dwa osobne zmysły.

• słuch - związany z uchem

• smak - związany z językiem i jamą ustną. Jeden z dwóch "chemicznych" zmysłów. Istnieją co najmniej cztery rodzaje receptorów na języku, dlatego można powiedzieć, że są to cztery różne zmysły, zwłaszcza, że każdy z receptorów przekazuje informacje do trochę innej części mózgu. Cztery znane receptory wykrywają smak słodki, słony, kwaśny i gorzki. Piąty receptor, "umami", został odkryty w 1908 i jego istnienie zostało potwierdzone w 2000. Receptor umami rozpoznaje kwas glutaminowy występujący w mięsie i będący przyprawą (jako glutaminian sodu).

• węch - związany z nosem, to drugi "chemiczny" zmysł. W przeciwieństwie do smaku, zapach rozpoznawany jest przez setki różnych receptorów, z których każdy rozpoznaje inne cząsteczki.

Zmysły somatyczne:

Zmysły te są związane z receptorami w skórze. Dawniej zaliczano je do dotyku. Dzisiaj wiadomo, że składają się z wielu różnych receptorów, toteż wyróżnia się osobne zmysły somatyczne:

• dotyk - bodźce czuciowe

• nocycepcja - zmysł bólu

• zmysł temperatury - czucie zimna/ciepła

Inne:

• zmysł równowagi - związany jest z błędnikiem w uchu

• propriocepcja - zmysł ułożenia części ciała względem siebie oraz napięcia mięśniowego.

CO TO JEST SI

PODSTAWOWE INFORMACJE DOTYCZĄCE TEORII I TERAPII INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Poniższy tekst został przygotowany z wykorzystaniem materiałów Sensory Integration International wyłącznie do celów informacyjnych. Jakiekolwiek rozpowszechnianie go w całości lub części jest zabronione.

POJĘCIE INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Wszystkie informacje odbierane ze świata docierają do nas poprzez zmysły. Zwykle nie jesteśmy świadomi zachodzących procesów, gdyż odbywają się one w obrębie ośrodkowego układu nerwowego na poziomie podświadomości. Wszyscy jesteśmy świadomi występowania i działania zmysłu smaku, węchu, wzroku oraz słuchu. Ale większość z nas nie zdaje sobie sprawy, że nasz układ nerwowy odbiera i rejestruje informacje płynące z dotyku, ruchu, siły grawitacji oraz pozycji ciała. Tak jak oczy rejestrują informacje wzrokowe i przekazują je do mózgu w celu ich zinterpretowania, tak wszystkie pozostałe zmysły posiadają receptory odbierające bodźce i przekazujące je do mózgu. Komórki znajdujące się w skórze przekazują informacje dotyczące lekkiego dotyku, bólu, temperatury oraz nacisku. Struktury w uchu wewnętrznym rejestrują ruch oraz zmiany pozycji głowy. Odpowiednie struktury mięśni, stawów oraz więzadeł warunkują świadomość pozycji ciała.

Mimo że zmysły dotyku, ruchu oraz pozycji ciała są nam mniej znane, mają kluczowe znaczenie w naszym codziennym funkcjonowaniu. Na przykład dotyk umożliwia nam znalezienie latarki w szufladzie przy awarii oświetlenia. Wrażenia dotykowe są również bardzo ważne w chronieniu nas przed niebezpieczeństwem na przykład, cofnięcie ręki po dotknięciu gorącej kuchenki.

Układ przedsionkowy reaguje na ruchy ciała w przestrzeni oraz zmianę pozycji głowy. To z kolei automatycznie koordynuje ruchy oczu, głowy i ciała. Jeżeli zmysł przedsionkowy nie będzie funkcjonował prawidłowo to np. uczeń nie będzie w stanie spojrzeć na tablicę a następnie na zeszyt bez gubienia miejsca zapisywania. Utrudnione znacznie będzie chodzenie po kamienistej drodze bez przewracania się lub wystarczająco długie stanie na jednej nodze umożliwiające kopnięcie piłki. Ten sam zmysł przedsionkowy odpowiada za utrzymanie napięcia mięśniowego, skoordynowaniu ruchów obydwu stron ciała oraz utrzymaniu prosto głowy przeciwko sile grawitacji. System przedsionkowy może być traktowany jak podstawa dla orientacji ciała w stosunku do otoczenia.

Ściśle związany ze zmysłem przedsionkowym jest zmysł czucia proprioceptywnego, dzięki któremu mamy świadomość pozycji ciała. To dzięki propriocepcji można wykonywać precyzyjne ruchy rąk lub nóg bez konieczności ciągłego ich obserwowania. Prawidłowo funkcjonujące czucie proprioceptywne powoduje, że pozycja naszego ciała jest automatycznie dostosowywana i chroni przed spadnięciem z krzesła. Czucie proprioceptywne umożliwia również precyzyjną manipulację takimi przedmiotami jak: długopis, guziki, łyżka, grzebień itp. Dzięki propriocepcji jesteśmy w stanie płynnie zejść z krawężnika i wykonać płynnie następny krok na ziemi.

Zmysł dotyku, zmysł przedsionkowy oraz proprioceptywny zaczynają funkcjonować w bardzo wczesnym etapie życia nawet podczas życia płodowego. Działania tych podstawowych zmysłów są ściśle ze sobą powiązane i w trakcie rozwoju tworzą połączenia z innymi zmysłami w obrębie mózgu. To wzajemne na siebie oddziaływanie różnych zmysłów jest złożone i niezbędne do prawidłowej interpretacji sytuacji i wykonanie odpowiedniej reakcji. Ten proces celowej organizacji zmysłów nosi nazwę INTEGRACJI SENSORYCZNEJ.

Integracja sensoryczna nie tylko umożliwia nam odpowiednie zareagowanie na odbierane wrażenia sensoryczne ale również kieruje naszymi reakcjami na otoczenie. Na przykład, planowanie ruchu (praksja) jest ważną umiejętnością, która zależy od efektywnego procesu integracji sensorycznej. W proces planowania ruchu wchodzą: pomysł/wyobrażenie tego, co chce się zrobić, zaplanowanie ruchu/aktywności oraz wykonanie ruchu/aktywności. Planowanie nowych aktywności jest możliwe dzięki zdobytym wcześniej doświadczeniom oraz towarzyszącym im wrażeniom sensorycznym. Wrażenia dotykowe, przedsionkowe oraz proprioceptywne są szczególnie ważne w dostarczaniu informacji dotyczących ruchów ciała i tego, w jaki sposób mogą być one wykorzystane do oddziaływania na otoczenie. Przy prawidłowym planowaniu ruchu jesteśmy w stanie poradzić sobie z nowym zadaniem organizując nową aktywność. Na przykład, dziecko potrafi wejść i zejść z nowego typu rowerka bez pomocy i podpowiedzi. Planowanie ruchu wymaga świadomej koncentracji na zadaniu wykorzystując jednocześnie zgromadzone wcześniej bez świadomości wrażenia sensoryczne.

Pomocny w zrozumieniu rozwoju procesów integracji sensorycznej jest przedstawiony poniżej model poziomów SI wg Violet F.Maas (na podstawie J.Ayres).

1. Poziom I:

• Rozwój percepcji wrażeń: dotykowych, proprioceptywnych, przedsionkowych, wzrokowych i słuchowych

2. Poziom II:

• Planowanie ruchu ? duża motoryka

• Integracja dwóch stron ciała

3. Poziom III:

• Bardziej precyzyjna/różnicująca percepcja wrażeń dotykowych, wzrokowych, Planowanie-mała motoryka,

• Rozwój lateralizacji kinestetycznych i percepcji przestrzeni

4. Poziom IV:

• Czytanie, pisanie, liczenie, myślenie koncepcyjne

• Schemat ciała

W przypadku większości dzieci proces integracji sensorycznej rozwija się w sposób naturalny w wyniku typowych aktywności dla wieku dziecięcego. Planowanie ruchu jest naturalnym efektem tego procesu, podobnie jak umiejętność wykonywania reakcji adaptacyjnych na bodźce sensoryczne. Niestety u niektórych dzieci integracja sensoryczna nie rozwija się w wystarczającym stopniu. W takich przypadkach mogą pojawić się problemy w nauce, rozwoju lub problemy z zachowaniem.

OBJAWY DYSFUNKCJI INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

Nie u wszystkich dzieci przyczyną problemów w nauce, rozwoju lub zachowania jest zaburzona integracja sensoryczna. Są jednak wyraźne czynniki wskazujące na dysfunkcje integracji sensorycznej. Poniżej przedstawione są najważniejsze z nich:

• Nadmierna wrażliwość na bodźce dotykowe, wzrokowe, słuchowe oraz ruch. Nadwrażliwość może się objawiać takimi zaburzeniami zachowania jak: rozdrażnienie, wycofywanie się w wyniku dotknięcia, unikanie określonych rodzajów ubrań lub jedzenia, rozpraszalność lub lęk podczas zwykłych zabaw ruchowych np. na placu zabaw.

• Zbyt mała wrażliwość/reaktywność na stymulację sensoryczną. W przeciwieństwie do dziecka z nadwrażliwością, dziecko ze zbyt słabą reaktywnością może poszukiwać intensywnych wrażeń sensorycznych takich jak celowe uderzanie ciałem o przedmioty lub intensywne kręcenie się wokół własnej osi. Dziecko może ignorować ból czy być nieświadome zmian pozycji ciała. Zachowania niektórych dzieci zmieniają się drastycznie od nadwrażliwości do zbyt słabej reaktywności /podwrażliwości/.

• Zbyt wysoki lub niski poziom aktywności ruchowej. Dziecko może być ciągle w ruchu lub wolno się uaktywniać i męczyć się szybko. U niektórych dzieci poziom aktywności może się zmieniać od jednego ekstremum do drugiego.

• Trudności z koncentracją, impulsywność

• Problemy z koordynacją. Problemy te mogą dotyczyć umiejętności z zakresu dużej lub małej motoryki. Niektóre dzieci będą miały słabą równowagę, inne natomiast będą miały olbrzymie trudności z nauczeniem się nowej czynności wymagającej koordynacji ruchowej.

• Opóźnienie rozwoju mowy, rozwoju ruchowego oraz trudności w nauce. Objawy te mogą być widoczne w wieku przedszkolnym razem z innymi objawami dysfunkcji integracji sensorycznej. U niektórych dzieci w wieku szkolnym mogą występować problemy w nauce mimo normalnego poziomu inteligencji.

• Słaba organizacja zachowania. Dziecko może być impulsywne lub może łatwo się rozpraszać i okazywać brak planowania przed wykonaniem jakiegoś zadania. Niektóre dzieci mogą mieć problemy z przystosowaniem się do nowej sytuacji. Inne mogą reagować agresywnie, wycofywać się lub być sfrustrowane kiedy poniosą porażkę.

• Niskie poczucie własnej wartości. Czasami dziecko, które ma wspomniane problemy nie czuje się dobrze. Mądre dziecko z tymi problemami może wiedzieć, że niektóre rzeczy jest mu trudniej wykonać niż innym dzieciom, ale może nie wiedzieć dlaczego. Takie dziecko może być odbierane jako leniwe, znudzone, bez motywacji. Niektóre dzieci same znajdują sposoby na uniknięcie trudnych i krępujących/kłopotliwych zadań. W takiej sytuacji dziecko może być odbierane jako uparte i sprawiające kłopoty. Nie znając przyczyny takiego zachowania rodzice i dzieci mogą się obwiniać. Sytuacja tak sprzyja rozwojowi napięcie w rodzinie, niskiemu poczuciu wartości oraz poczuciu bezsilności.

Dziecko z zaburzeniami integracji sensorycznej prezentuje więcej niż jedno z powyższych objawów. Jeśli podejrzewacie Państwo, że wasze dziecko pasuje do tego obrazu, to powinno ono być poddane badaniu przez wykwalifikowanego terapeutę integracji sensorycznej. Wyniki takiego badania wykażą, czy proces integracji sensorycznej jest zaburzony czy nie oraz przedstawi obszary, w jakich te problemy występują.

Badanie składa się ze standaryzowanych testów oraz usystematyzowanej obserwacji reakcji dziecka na stymulację sensoryczną, obserwację postawy, równowagi, koordynacji oraz ruchów gałek ocznych. Terapeuta Integracji Sensorycznej może dodatkowo przeprowadzić obserwację swobodnej zabawy dziecka i może poprosić o informacje dotyczące dotychczasowego rozwoju dziecka oraz jego typowych zachowań. Całkowite badanie trwać może od 1,5 do 3 godzin. Po przeprowadzonym badaniu zostaniecie Państwo poinformowani o jego wynikach.

Do badania większości dzieci wykorzystywane są Południowo-Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej. Oceniają one funkcjonowanie dziecka w takich sferach jak:

• percepcja wzrokowa

• przetwarzanie wrażeń somatosensorycznych (dotyk i propriocepcja)

• przetwarzanie wrażeń przedsionkowych

• koordynacja oko-ręka

• planowanie ruchu czyli praksja

Jeżeli Państwa dziecko ma specjalne potrzeby lub jest w wieku nie kwalifikującym go do badania tymi testami, to w procesie ewaluacji zostaną zastosowane inne testy i metody badania.

Po dokładnej analizie wyników testów i obserwacji oraz informacji uzyskanych od rodziców i innych specjalistów, terapeuta zaproponuje odpowiednią terapię integracji sensorycznej. Zalecenia te oparte są na wiedzy o stopniu i naturze zaangażowania procesów integracji sensorycznej w rozwoju dziecka oraz badań wskazujących, jakie techniki terapeutyczne są najbardziej skuteczne w przypadku poszczególnych zaburzeń.

W przypadku dzieci z wyraźnymi/typowymi zaburzeniami integracji sensorycznej wskazana jest terapia integracji sensorycznej. W przypadku dzieci, u których wyniki badania wskazują w sposób niejednoznaczny na dysfunkcje integracji sensorycznej, zalecona może zostać ?próbna? terapia mająca na celu określenie czy dziecko skutecznie zareaguje na ten rodzaj interwencji czy nie. W przypadku innych dzieci okazać się może, że potrzebują one innego rodzaju pomocy.

Należy pamiętać, że zaburzenia integracji sensorycznej tzw. zaburzenia przetwarzania sensorycznego to nie tylko problem dzieci. Z zaburzeń tych się nie wyrasta. Wiele osób dorosłych w wieku dziecięcym mogło prezentować zachowania charakterystyczne dla dysfunkcji SI a w życiu dorosłym deficyty te nadal mogą zaburzać funkcjonowanie, relacje z innymi ludźmi oraz powodować trudności w życiu zawodowym.

W JAKI SPOSÓB TERAPIA MOŻE POMÓC DZIECKU

Osoba przeprowadzająca badania a następnie terapię powinna być wykwalifikowanym terapeutą Integracji Sensorycznej /najlepiej fizjoterapeutą jako podstawowym wykształceniem/.

Podczas terapii dziecko będzie zachęcane i kierowane do wykonywania aktywności, które będą wyzwalać i prowokować odpowiednie, skuteczne reakcje na bodźce sensoryczne. W trakcie zajęć wykonywane będą odpowiednie dla Państwa dziecka aktywności dostarczające stymulacji przedsionkowej, proprioceptywnej oraz dotykowej. Stopień trudności tych aktywności będzie stopniowo wzrastać tak, aby wymagać od dziecka bardziej zorganizowanych i zaawansowanych reakcji. W trakcie terapii preferowane są ukierunkowane zabawy i aktywności swobodnie wykonywane przez dzieci, wyzwalające automatyczne reakcje sensoryczne, aniżeli instruowane, narzucone i ćwiczone konkretne reakcje na bodźce.

Ćwiczenie konkretnych umiejętności nie jest zwykle celem terapii Integracji Sensorycznej. Dziecko w większości nie będzie ćwiczyło takich czynności jak: chodzenie po równoważni, łapanie piłki, pisanie długopisem, podskoki na jednej nodze. Stosowane raczej będą aktywności rozwijające podstawowe umiejętności, które umożliwią dziecku nauczenie się efektywne powyższych czynności /np. łapania piłki/. W niektórych jednak sytuacjach dziecko może być poddane ćwiczeniom konkretnych czynności ruchowych. Może to mieć miejsce w przypadku dzieci, u których wyćwiczenie takich umiejętności jest kluczowe dla rozwoju jego poczucia wartości oraz stosunków z rówieśnikami.

Wskazane mogą być dodatkowe zajęcia ruchowe, które są niezmiernie ważne ale nie są równoznaczne z aktywnościami z zakresu Integracji Sensorycznej.

Ważnym aspektem terapii Integracji Sensorycznej jest motywacja dziecka. Gra ona ważną rolę przy doborze ćwiczeń. Większość dzieci poszukuje i domaga się tych aktywności, które są dla nich najbardziej wskazane na danym etapie rozwoju. Stanowi to dla terapeuty ważną informację dotyczącą zainteresowania i motywacji dziecka. Czynniki te brane są pod uwagę przy doborze aktywności. Niektórym dzieciom terapeuta pozostawi wiele swobody przy wyborze zabaw i ćwiczeń. Innym dzieciom, które mają trudności z wybraniem odpowiedniej aktywności terapeuta zaproponuje dużą ilość zabaw przez siebie wyselekcjonowanych. Nawet w takiej sytuacji dziecko będzie zachęcane do czynnego udziału w zabawie. Rzadko się zdarza, aby dziecko było tylko biernym uczestnikiem stymulacji, ponieważ aktywny udział i eksploracja umożliwia dziecku bardziej dojrzałe i lepiej zorganizowane przetwarzanie informacji sensorycznych.

Terapia Integracji Sensorycznej jest zazwyczaj dla dziecka przyjemnością. Otoczenie terapeutyczne jest wyposażone w różnorodny sprzęt taki jak: zjeżdżalnie, platformy do huśtania, liny do wspinania, koła do wskakiwania, trapezy do huśtania. Dla dziecka terapia jest zabawą i może taką wydawać się dorosłym. Ale jest to jednocześnie ciężka praca, bo pod kierunkiem wykwalifikowanego terapeuty dziecko jest w stanie osiągnąć sukces, który prawdopodobnie byłby niemożliwy w całkowicie spontanicznej zabawie. Faktem jest, że wiele dzieci z problemami Integracji Sensorycznej nie potrafi bez pomocy bawić się efektywnie i w sposób zorganizowany. Tworzenie atmosfery zabawy nie służy jedynie przyjemności. W takiej atmosferze dziecko jest bardziej zaangażowane w aktywności i robi większe i szybsze postępy niż dziecko niezaangażowane.

W większości dzieci bardzo chętnie uczestniczą w terapii i z niecierpliwością na nią oczekują. Jednak nie każde spotkanie terapeutyczne jest tak samo efektywne ? wszystkie dzieci miewają trudniejsze dni.

Należy pamiętać, że niektóre zaburzenia utrudniają dziecku zabawę z wykorzystaniem sprzętu i powodują, że zabawy przyjemne dla większości dzieci dla niego takimi nie są. Dlatego też, dla niektórych dzieci początki terapii mogą być trudne. Doświadczony terapeuta będzie wiedział, w jaki sposób zachęcić i sprowokować dziecko do zabawy. Ponadto w początkowym etapie terapii może poprosić rodziców o pomoc w zaangażowaniu dziecka.

Jeżeli efekty terapii są pozytywne, dziecko jest w stanie w sposób bardziej efektywny automatycznie przetwarzać i wykorzystywać skomplikowane informacje sensoryczne. Ma to swoje odbicie w życiu codziennym dziecka. Poprawa koordynacji ruchowej ma swoje odbicie w możliwości i jakości wykonywania trudniejszych aktywności ruchowych z zakresu dużej i małej motoryki. W przypadku dziecka prezentującego początkowo objawy nadwrażliwości lub słabej reaktywności na bodźce sensoryczne, bardziej prawidłowe reakcje mogą prowadzić do pozytywnych zmian w zachowaniu, poprawy stosunków z rówieśnikami oraz zwiększonego poczucia własnej wartości. W miarę poprawy efektywnego funkcjonowania układu nerwowego niektóre dzieci będą osiągały postępy w rozwoju mowy, inne w umiejętnościach szkolnych. Bardzo często rodzice stwierdzają, że ich dziecko jest lepiej zorganizowane, skoncentrowane, pewniejsze siebie i łatwiejsze we współżyciu.

W trakcie terapii postępy dziecka będą monitorowane poprzez wykonywanie różnego rodzaju testów, jak również poprzez obserwację zmian zachowania. Zwykle badania kontrolne wykonywane są co 3-6 miesięcy. Terapia zwykle trwa od 1 roku do 2 lat. Zależy to od stopnia nasilenia i rodzaju zaburzeń oraz tempa czynionych postępów. Zdarza się, że niektóre dzieci odnoszą korzyści z wieloletniej terapii przeprowadzanej interwałowo tzn. uczestniczą w terapii przez okres 6-9 miesięcy i po na przykład rocznej przerwie znowu podejmują terapię. Najczęściej sesje terapeutyczne odbywają się 1-2 razy w tygodniu i trwają 45 ? 60 minut w zależności od możliwości terapeuty/ośrodka oraz od potrzeb dziecka.

W JAKI SPOSÓB RODZICE MOGĄ WSPOMAGAĆ ROZWÓJ PROCESÓW INTEGRACJI SENSORYCZNEJ SWOJEGO DZIECKA

Najważniejszą rzeczą jest uświadomienie sobie przez rodziców, że integracja sensoryczna istnieje i że odgrywa ważną rolę w rozwoju ich dziecka. Następnie ważne jest dostrzeganie różnorodnych sytuacji, w których dziecko doświadcza zróżnicowanej stymulacji sensorycznej. Dzięki temu rodzice mogą tworzyć bogate w bodźce sensoryczne otoczenie wspomagające rozwój.

Drugim istotnym faktem jest zrozumienie, iż każde dziecko jest inne, ma indywidualne zainteresowania, potrzeby oraz reakcje. Rodzice poprzez obserwowanie zachowania i reakcji dziecka w różnych sytuacjach mogą określić i analizować jego potrzeby. Weźmy na przykład pod uwagę zróżnicowane reakcje na bodźce dotykowe, wzrokowe, dźwiękowe, zapachowe oraz reakcje na ruch i zmiany wysokości. Czasami szybkie ruchy mogą podnieść poziom gotowości i spowodować wzmożoną werbalizację. W innej sytuacji lub w przypadku innego dziecka ten same ruchy mogą nadmiernie pobudzić dziecko i doprowadzić do całkowitej dezorganizacji zachowania lub wywołać uczucie lęku. Bardzo ważne jest, aby rodzice obserwowali reakcje dziecka na daną aktywność i w razie konieczności byli gotowi zmienić zabawę.

Ponadto rodzice muszą wiedzieć, iż pojęcie Integracji Sensorycznej i stymulacji sensorycznej nie oznaczają tego samego. Czasami odpowiednie i wskazane jest wykonywanie aktywności dostarczających wielorakich doznań sensorycznych. W innych przypadkach jednakowo ważne jest ograniczenie lub wyeliminowanie pewnych wrażeń sensorycznych.

Reakcje na bodźce sensoryczne różnią się w zależności od dziecka. Na przykład, jedno dziecko może domagać się dużej ilości uścisków i przytulania, a inne będzie chciało się przytulać sporadycznie. Ponadto należy pamiętać, iż reakcje danego dziecka mogą się zmieniać w zależności od dnia a nawet w ciągu dnia. Wzięcie pod uwagę różnorodności reakcji wywoływanych bodźcami sensorycznymi i indywidualnych reakcji dziecka może pomóc rodzicom w pokierowaniu dziecka do zabaw najkorzystniejszych dla jego rozwoju.

NAJWAŻNIEJSZE ZASADY

W doborze zabaw pomocne będzie poznanie poniżej przedstawionych najważniejszych zasad w procesie wspomagania rozwoju integracji sensorycznej.

Dotyk i ruch są niemniej ważne niż wzrok i słuch, jeśli nie ważniejsze, w poznawaniu przez niemowlę świata. W późniejszym okresie najważniejsze w dla rozwoju stają się wzrok i słuch. Nie oznacza to, że w okresie niemowlęcym należy ograniczać wzrok i słuch, lecz że dotyk i ruch nie powinny być zaniedbywane. Na przykład, czasami rodzice mając dobre chęci ustawiają fotelik z dzieckiem blisko zgromadzonych członków rodziny, tak by mogło ich widzieć i słyszeć. Zamiast tego mogliby trzymać dziecko na rękach, bujając je lub nosząc. Kontakt fizyczny jest szczególnie ważny nie tylko ze względu na doznania sensoryczne ale również na rozwój więzi emocjonalnej z rodzicami. Innym istotnym aspektem jest umieszczanie niemowlęcia w zróżnicowanych pozycjach. Ponieważ dzieci często przebywają w szpitalu leżąc jedynie na plecach, to rodzice układają je tylko w tej pozycji w domu. Należy pamiętać , że dziecko w każdej pozycji doświadcza innych wrażeń. Tak więc leżenie na brzuchu, leżenie na plecach czy boku dostarcza odrębnych doznań sensorycznych. Stwarzając dziecku możliwości przebywania w różnych pozycjach podczas snu, zabawy i noszenia pomaga dziecku w rozwoju odczuwania ruchu, grawitacji oraz kontroli ciała.

Dla niektórych dzieci lekki dotyk może być irytujący. Silniejszy dotyk, ucisk ma efekt bardziej wyciszający, uspokajający. Lekki, łaskoczący rodzaj dotyku prowokuje reakcje obronne u niektórych dzieci. Mimo, że lekki dotyk może być przyjemny dla niektórych dzieci, to częściej wywołuje negatywne reakcje niż mocne głaskanie, nawet z naciskiem. Dlatego też przytulanie jest bardziej uspokajające niż łaskotanie. W obrębie dłoni, twarzy oraz stóp znajduje się największa ilość receptorów czuciowych i dlatego te części ciała najlepiej rozróżniają kształt, rozmiar, fakturę oraz temperaturę. Okolice te mogą są zazwyczaj najbardziej wrażliwe. Z tego powodu lekki dotyk może wywoływać szczególną irytację. Na przykład dziecko może lubić głaskanie pleców a nie tolerować mycia twarzy.

Dzieci często poszukują takich rodzajów stymulacji sensorycznej, których potrzebuje ich układ nerwowy. W sytuacji, gdy wydaje się, że dziecko domaga się pewnych bodźców czy to dotykowych, dźwiękowych, zapachowych czy wrażeń ruchowych, może być to wskazówką, że tego rodzaju doznań potrzebuje. Jeżeli dziecko poszukuje wielu wrażeń ruchowych, dotykowych, wzrokowych, dźwiękowych, ucisku czy wibracji, należy spróbować mu je dostarczyć w zwykłej, codziennej zabawie. I tak, jeśli dziecko domaga się silnego przytulania, uścisków, można spróbować bawić się w zabawy typu: przeciąganie liny, turlanie, chowanie się pod dużymi kołdrami, materacami, czyli wszystkie zabawy dostarczające wielu wrażeń proprioceptywnych. Zawsze należy pamiętać, aby obserwować reakcje dziecka i zachować ostrożność, aby nie zinterpretować jego potrzeb sensorycznych, jako prób domagania się uwagi czy manipulacji.

Należy brać pod uwagę trudność niektórych dzieci, jaką stwarza im przetwarzanie wrażeń sensorycznych. Dziecko z dobrą równowagą będzie w stanie jednocześnie bujać się i swobodnie rozmawiać. Dziecko, które boi się ruchu będzie musiało całkowicie skoncentrować się na utrzymaniu równowagi i nie będzie mogło w tym czasie prowadzić rozmowy. Trzeba pamiętać, że jedne dzieci nie przetwarzają informacji sensorycznej w sposób tak automatycznych jak inne.

Bodźce sensoryczne stanowią ogromną siłę. Mogą podnieść poziom gotowości oraz aktywności lub wręcz przeciwnie, mogą działać uspokajająco, wyciszająco. Stymulacja sensoryczna może mieć dramatyczny skutek szczególnie w przypadku małych dzieci. Dlatego przy każdej nowej aktywności należy obserwować efekt bezpośredni jak i oddalony w czasie. Nowe wrażenia sensoryczne mogą wpływać na sen, jedzenie, oddawanie moczu i stolca oraz powodować dezorganizację zachowania. Najrozsądniejszą zasadą, którą można się kierować jest to, aby nie próbować niczego, co wykracza poza zakres naturalnej zabawy.

Mózg reaguje inaczej na aktywne działanie, reakcje i zachowanie niż na bierne aktywności. Aktywne zaangażowanie wymaga od dziecka zainicjowania, zaplanowania oraz wykonania aktywności lub dynamicznego zareagowania na nią. Bierna aktywność może dostarczać wrażeń lub ruchu, ale niekoniecznie wymaga reakcji. Aktywne zaangażowanie stwarza najlepsze warunki do zmian zachodzących w mózgu a prowadzących do rozwoju, uczenia się oraz lepszej organizacji zachowania. Kiedy dziecko jest zaangażowane ma większą kontrolę nad sytuacją. Natomiast podczas biernej aktywności dziecko może nie być w stanie okazać oznak dyskomfortu, strachu. Dlatego też planując nowe wrażenia sensoryczne najlepiej podkreślać aktywny udział dziecka.

JAK UZYSKAĆ WIĘCEJ INFORMACJI O INTEGRACJI SENSORYCZNEJ

TEORIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ została zapoczątkowana przez Dr. A. Jean Ayres, która zainteresowała się tym, w jaki sposób procesy integracji sensorycznej oraz zaburzenia planowania ruchu wpływają na codzienne życie. Teoria ta była doskonalona i rozbudowywana w miarę przeprowadzanych badań przez samą Dr. Ayres jak i inne osoby. Korzystano również z literatury z zakresu neuropsychologii, neurologii, fizjologii, rozwoju dziecka oraz psychologii.

Jako stosunkowo nowa, teoria Integracji Sensorycznej nie jest powszechnie znana wśród lekarzy, nauczycieli czy opinii publicznej. Uzyskanie bardziej szczegółowych informacji na temat teorii i terapii integracji sensorycznej powinno być pomocne w zrozumieniu dziecka przez rodziców i inne osoby.

Czym jest integracja sensoryczna?

„[...] integracja sensoryczna to proces dzięki któremu mózg otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów, segregując, rozpoznając, interpretując i integrując je ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami, odpowiada adekwatną reakcją.” (cyt. za A. Jean Ayers — twórcą teorii integracji sensorycznej).

Podczas terapii SI dziecko nie uczy się konkretnych umiejętności, lecz poprawiając integrację sensoryczną wzmacnia procesy nerwowe leżące u ich podstaw. W ten sposób umiejętności te pojawiają się w sposób naturalny, jako efekt poprawy funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Mówiąc w skrócie, integracja sensoryczna pozwala segregować, porządkować i składać razem pojedyncze bodźce w pełne funkcje mózgu. Gdy funkcje te są prawidłowe, ruchy ciała łatwo dostosowują się do otoczenia, umysł łatwo przyswaja informacje, a „dobre” zachowanie pojawia się w sposób naturalny. Integracja sensoryczna wpływa także na rozwój dziecka, zdolność do nauki oraz samoocenę.

Większość ludzi słyszała o pięciu zmysłach:

• dotyku

• węchu

• smaku

• słuchu

• wzroku.

Jednak wiele osób nie zdaje sobie sprawy z istnienia trzech układów sensorycznych:

• dotykowego,

• przedsionkowego,

• prioproceptywnego.

Nie tylko powinny one funkcjonować prawidłowo, ale także ze sobą współpracować. W przeciwnym razie dziecko doświadcza kłopotów dotyczących kontaktów z otoczeniem, a także rozpoznawania sygnałów wysyłanych przez własny organizm.

Oto kilka przykładów zachowań, które mogą się pojawić u dziecka doświadczającego problemów z przetwarzaniem bodźców sensorycznych:

• trudności z rejestrowaniem: dziecko może zbyt słabo reagować na ruch lub dotyk, wydawać się ospałe, z opóźnieniem odpowiadać na docierające do niego sygnały. Z drugiej strony może także reagować na te czynniki w sposób zbyt gwałtowny.

• trudności z modulacją: dziecko może źle znosić zmiany w codziennych czynnościach, łatwo się rozpraszać, być nadmiernie aktywne, mieć problemy z przechodzeniem od jednej czynności do drugiej lub wydawać się nieobecne, wycofane z życia i zamknięte we własnym świecie.

• trudności z odpowiedzią lub „integracją”: dziecko może mieć problemy z motoryką, reagować w sposób niezdarny, mieć słabą świadomość własnego ciała i kłopoty z koordynacją obu stron ciała.

Do powyższych trzech terminów można dołączyć jeszcze:

• wzbranianie się dziecka przed konkretnymi zachowaniami lub dotykiem

• dużą niestabilność emocjonalną

• nietypowe nawyki żywieniowe lub dużą wybredność podczas posiłków.

Zrozumienie roli i wagi przetwarzania bodźców zmysłowych może być niezwykle ważne i zaowocować nowym spojrzeniem na zachowanie dzieci.

Oto dwa przykłady, które pokazują jak dane dziecko definiuje rzeczywistość i buduje swój własny sposób patrzenia na świat.

Przykład I

Szóstoklasista Michał stoi w kolejce do bufetu po lekcji WF-u, gdy nagle inny uczeń przypadkowo ociera się o jego ramię( rejestracja bodźca) . Teraz Michał musi się domyśleć, z której części jego ciała pochodził odebrany sygnał (lokalizacja), potem zdecydować czym on był - przypadkowym otarciem, lekkim klepnięciem, uderzeniem, czy dźgnięciem (interpretacja). Chłopiec decyduje, że było to przypadkowe otarcie i ogląda się przez ramię (organizacja odpowiedzi). Następnie dalej czeka w kolejce (realizacja odpowiedzi).

Przykład II

Szóstoklasista Michał stoi w kolejce do bufetu po lekcji WF-u, gdy nagle inny uczeń przypadkowo ociera się o jego ramię( rejestracja bodźca) . Teraz Michał musi się domyśleć, z której części jego ciała pochodził odebrany sygnał (lokalizacja), potem zdecydować czym on był - przypadkowym otarciem, lekkim klepnięciem, uderzeniem, czy dźgnięciem (interpretacja). Chłopiec decyduje, że było to silne uderzenie w sam środek pleców. Błyskawicznie się odwraca z zaciśniętymi pięściami (organizacja odpowiedzi), po czym głośno i gwałtownie wygraża chłopcu, który w jego mniemaniu go uderzył, a następnie mu oddaje (realizacja odpowiedzi).

Obaj chłopcy znaleźli się w tej same sytuacji, ale jak różne były ich sposoby zachowania ?

Problem ten dotyka nas wszystkich — z pewnością każdy z nas zna choć jedno dziecko, ucznia, krewnego, współpracownika lub przyjaciela, który ma autyzm, ADHD, trudności w nauce czy porażenie mózgowe. Uważamy, że element sensoryczny często bywa lekceważony podczas diagnozy i terapii zaburzeń rozwojowych. Najwyższa pora, aby to zmienić i spojrzeć na trudności dotykające dzieci przez pryzmat integracji sensorycznej.

















A. Jean Ayres (1920 - 1988) - A. Jean Ayres była licencjonowanym psychologiem (1961r.) i terapeutą zajęciowym (1954r.). Wykształcenie zdobyła na Uniwersytecie Południowej Kalifornii (University of Southern California). Jako dziecko miała trudności z nauką podobne do tych, które później stały się celem jej badań. Osobiste doświadczenia wydają się stanowić podstawy przyszłej pracy wykonywanej z empatią i troską o poprawę jakości życia dzieci.

Jako naukowiec spędziła prawie 40 lat tworząc hipotezy i rozwijając wiedzę na temat Integracji Sensorycznej (SI). W prowadzonych przez siebie badaniach skoncentrowała się na grupie dzieci ujawniających problemy percepcyjne, w uczeniu się i zachowaniu. Do oceny procesów SI opracowała Południowo-Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej (Southern California Sensory Integration Tets- SCSIT) oraz Południowo-Kalifornijski Test Oczopląsu Porotacyjnego. Doskonaląc swoją pracę dokonała poprawek w SCSIT i utworzyła Testy Integracji Sensorycznej i Praksji (Sensory Integration and Praxis Tests - SIPT). Prze wszystkie lata współpracowała w wieloma naukowcami, ludźmi nauki. Niestety przez wiele środowisk jej praca była niedoceniana lub podważana. J.Ayres jest autorem około 50 prac i artykułów oraz dwóch książek ? Sensory Integration and Learning Disorders? i ?Sensory Integration and the Child?. Do terapii Integracji Sensorycznej skonstruowała specjalny sprzęt terapeutyczny, Nie wyraziła zgody na opatentowanie swoich projektów, uważając, że mogłoby to powodować konflikt interesów.

Dr. J.Ayres była honorowym członkiem czterech amerykańskich towarzystw naukowych oraz laureatką wielu nagród. Otrzymała nagrodę Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego (National Institute of Mental Health), dwukrotnie przyznano jej najwyższe wyróżnienie Amerykańskiego Stowarzyszenia Terapeutów Zajęciowych (The American Occupational Therapy Association), zaś w 1971 roku była nominowana do tytułu Outstading Educator of America przyznawanego wybitnym wychowawcom.

Dr. A. Jean Ayres była terapeutą, naukowcem, ale przede wszystkim wspaniałym człowiekiem. Niestrudzenie pogłębiała wiedzę nie dla sławy, ale by móc pomóc potrzebującym dzieciom.

Zespół Aspergera, syndrom Aspergera (ang. Asperger's Syndrome, AS) - całościowe zaburzenie rozwoju mieszczące się w spektrum autyzmu. Zaburzenie to obejmuje przede wszystkim upośledzenie umiejętności społecznych, trudności w akceptowaniu zmian, ograniczoną elastyczność myślenia przy braku upośledzenia umysłowego oraz szczególnie pochłaniające, obsesyjne zainteresowania, natomiast rozwój mowy oraz rozwój poznawczy przebiega bardziej prawidłowo w porównaniu do autyzmu dziecięcego. Głównymi kryteriami różnicującymi ZA od autyzmu głębokiego są: brak opóźnienia rozwoju mowy i innych istotnych jej zaburzeń uniemożliwiających logiczną komunikację, prawidłowy rozwój poznawczy.

Ludzie z tym zaburzeniem przypominają osoby z autyzmem dziecięcym pod tym względem, że od wczesnego dzieciństwa występuje u nich ten sam rodzaj upośledzeń (jednak w dużo łagodniejszej postaci). W stosunku do głębokiego autyzmu wyróżniają się o wiele bardziej prawidłowym rozwojem mowy i lepszą adaptacją społeczną, zaś z powodu swych niezwykłych zainteresowań łagodniejsze przypadki częściej uchodzą za ekscentryków niż ludzi o zaburzonej osobowości.

Zespół Retta (ang. Rett syndrome, Rett's disorder, RTT) - choroba neurologiczna uwarunkowana genetycznie, zaliczana do spektrum autystycznego. Jedna z najczęstszych przyczyn obniżenia poziomu rozwoju intelektualnego u dziewczynek.

Zespół Williamsa (zespół Williamsa-Beurena, ang. Williams' syndrome, Williams-Beuren syndrome) - rzadki, genetycznie uwarunkowany zespół wad wrodzonych. Opisał go w 1961 roku nowozelandzki kardiolog J. C. P. Williams. Pacjenci z zespołem Williamsa mają charakterystyczną dysmorfię twarzy, określaną jako "twarz elfa", na którą składają się charakterystyczne małżowiny uszne, szerokie czoło, długa rynienka podnosowa, grube wargi, pogłębiona nasada nosa, niebieskie lub zielone tęczówki; często występują u nich wady wrodzone serca (np. nadzastawkowe zwężenie aorty), upośledzenie umysłowe, niezwykle życzliwe usposobienie i zamiłowanie do muzyki. U osób z zespołem Williamsa często stwierdza się słuch absolutny. W okresie noworodkowym może wystąpić hiperkalcemia.

Zespół Turnera (ang. Turner's syndrome, łac. syndroma Turner) - uwarunkowany genetycznie zespół wad wrodzonych spowodowany całkowitym lub częściowym brakiem jednego z chromosomów X we wszystkich komórkach organizmu lub w pewnej ich części. Występuje u 1 na 2500 urodzonych dziewczynek. Najważniejsze cechy występujące u osób z zespołem Turnera to: niski wzrost, słabo zaznaczone cechy żeńskie i wrodzona dysgenezja gonad powodująca w większości przypadków bezpłodność.

Zespół Klinefeltera (ang. Klinefelter syndrome) - grupa chorób spowodowanych aberracją chromosomalną polegającą na obecności przynajmniej jednego dodatkowego chromosomu X w części lub we wszystkich komórkach organizmu mężczyzny. Klasyczny zespół Klinefeltera występuje u mężczyzn o kariotypie 47,XXY i jest najczęstszą aneuploidią człowieka, której częstość ocenia się na 1:500 noworodków płci męskiej. Zespół pierwszy raz w 1942 opisali Klinefelter, Reinfenstein i Albright podając za główne cechy ginekomastię, azoospermię, zwiększone stężenie gonadotropin i postępujące szkliwienie kanalików krętych jądra. Charakterystyczne objawy zespołu to: wysoki wzrost( średni ostateczny wzrost chorych to 179,2 ± 6,2 cm); słabiej rozwinięte mięśnie; bardziej kobieca (gynoidalna) sylwetka, wynikająca z charakterystycznej budowy klatki piersiowej i miednicy;dłuższe niż przeciętnie kończyny górne i dolne; cechy dysmorficzne: pacjenci z kariotypem 47,XXY nie mają w zasadzie charakterystycznych cech dysmorficznych, które ułatwiałyby rozpoznanie w okresie przedpokwitaniowym. U około 40% mężczyzn XXY stwierdza się taurodontyzm (powiększone zęby trzonowe); dosyć częsta jest klinodaktylia; objawy radiologiczne: zmniejszenie kąta podstawy czaszki, pogłębienie tylnego dołu czaszkowego, nadmiernie upowietrznione zatoki klinowe, małe lub średnich rozmiarów siodło tureckie z nadmiernie rozwiniętymi wyrostkami przednimi i tylnymi, zmniejszenie grubości żuchwy na wysokości jej kąta; nieprawidłowy przebieg dojrzewania płciowego: dojrzewanie pacjentów z zespołem Klinefeltera zaczyna się prawidłowo, ale poziom testosteronu stopniowo maleje i drugorzędowe cechy płciowe nie wykształcają się prawidłowo. Normalnie rozwija się prącie; u mężczyzn 47,XXY często (38-88%) rozwija się obustronna, niebolesna ginekomastia i rzadko występuje mutacja głosu; obserwuje się zmniejszenie rozmiaru jąder, które dodatkowo mają nieprawidłowo twardą konsystencję; ich objętość po ukończeniu pokwitania zwykle nie przekracza 10 ml; powrózki nasienne, nasieniowody, gruczoł krokowy i pęcherzyki nasienne nie wykazują odchyleń; u około 27% pacjentów stwierdza się w dzieciństwie zaburzenia zstępowania jąder; w gonadach nie zachodzi spermatogeneza, czego konsekwencją jest azoospermia i niepłodność, dotycząca blisko 100% pacjentów z zespołem Klinefeltera; objętość ejakulatu jest prawidłowa; u około 70% pacjentów po 25. roku życia libido jest obniżone, częste są problemy z erekcją; rozmieszczenie owłosienia może być typowo męskie, zwykle jednak jest ono skąpe. Zarost na twarzy występuje u jedynie około 20% pacjentów; inteligencja pacjentów na ogół nie odbiega od normy; odnotowano zarówno dużo niższe, jak i dużo wyższe od przeciętnej wartości IQ. W teście inteligencji Wechslera stwierdza się niższy poziom inteligencji werbalnej.

12

---