1. Kształcenie specjalne

Według Ministerstwa Edukacji Narodowej kształcenie specjalne należy rozumieć zorganizowany proces edukacji, dostosowany do potrzeb wychowanka i ucznia niepełnosprawnego, dla którego - ze względu na istotne zaburzenia lub dysfunkcje w różnych sferach rozwoju (motoryce, zmysłach, intelekcie, psychice) w sposób istotny zakłócające jego funkcjonowanie psychiczne, fizyczne, społeczne oraz możliwości uczenia się - konieczne jest specjalistyczne oddziaływanie dydaktyczne, wychowawcze i rewalidacyjne, ukierunkowane na jego wszechstronny rozwój.

Podstawą kształcenia specjalnego nie powinno być koncentrowanie się na występujących u ucznia deficytach bądź realizacji programu, lecz na tych możliwościach i zdolnościach dziecka, które mogą być rozwijane i doskonalone.

Do kształcenia specjalnego kieruje się ucznia na podstawie orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej, gdzie bardzo dokładnie określony jest stopień upośledzenia umysłowego.

Najważniejszą zasadą kształcenia uczniów z różnego rodzaju niepełnosprawnościami jest przekonanie, iż szkoły ogólnodostępne powinny przyjmować dzieci niezależnie od ich warunków fizycznych, intelektualnych, socjalnych i innych.

Celami podstawowymi, do których powinien dążyć zreformowany system kształcenia specjalnego, są (według MEN):

- powszechność nauczania w dostępnych dla wszystkich uczniów budynkach szkolnych i placówkach edukacyjnych, likwidacja barier społecznych, psychicznych oraz architektonicznych (zapewnienie uczniom poczucia bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego);

- zapewnienie warunków realizacji obowiązku szkolnego w sposób dostosowany do tempa rozwoju dziecka w otwartym systemie, stwarzającym możliwość przejścia pomiędzy poszczególnymi typami szkół i na każdym etapie kształcenia (zależnie od potrzeb i możliwości niepełnosprawnego ucznia);

- zwracanie uwagi na jak najwcześniejsze rozpoznawanie zaburzeń i niepełnosprawności oraz podejmowanie wspierania rozwoju przez zorganizowaną działalność psychologiczną, pedagogiczną i rehabilitacyjną;

- realizowanie programu dostosowanego do indywidualnych potrzeb dziecka oraz rozwijanie jego zaradności w życiu codziennym;

- orzekanie o rodzaju i stopniu niepełnosprawności dziecka na podstawie rzetelnej, wielokrotnej, interdyscyplinarnej diagnozy - wskazującej na potencjały rozwojowe i mocne strony dziecka;

- śledzenie przebiegu edukacji dziecka przez wielospecjalistyczny zespół, zewnętrzny wobec szkoły, we współpracy z rodzicami (funkcję tę może pełnić powiatowy ośrodek edukacji specjalnej);

- ograniczenie nauczania indywidualnego w domu do wyjątkowych przypadków;

- ograniczenie do niezbędnego minimum konieczności korzystania z internatu przez te dzieci i rozwinięcie systemu dowozu dzieci z domu rodzinnego do szkoły.

J. Wyczesany wymienia natomiast następujące cele kształcenia dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo:

- korygowanie zaburzonych, usprawnienie nie zaburzonych funkcji psychicznych,

- wyrabianie sprawności ruchowych i umiejętności potrzebnych do wykonywania zawodu,

- kształtowanie nawyków i praktycznych umiejętności niezbędnych w życiu społecznym i zawodowym,

- kształcenie właściwej postawy społecznej oraz wpajanie podstawowych zasad kultury życia codziennego,

- wyrabianie samoobsługi i samodzielności w różnych przejawach życia codziennego.

Jak uważa J. Wyczesany podstawowym celem kształcenia specjalnego jest zabezpieczenie każdemu dziecku odchylonemu od normy właściwych warunków do wszechstronnego rozwoju w pełni aktywizując jego możliwości psychofizyczne poszczególnych jednostek.

Głównym zadaniem w kształceniu specjalnym dzieci upośledzonych jest stwarzanie optymalnych warunków rozwoju poprzez podnoszenie efektywności procesu dydaktyczno-wychowawczego w szkołach specjalnych. Jednak biorąc pod uwagę różnice w charakterze i stopniu upośledzenia uczniów w tych szkołach, zespoły pedagogiczne placówek specjalnych prowadzą analizę i dokonują zmian w zakresie i doborze treści programowych oraz próbują dostosować te treści do możliwości percepcyjnych poszczególnych zespołów uczniów. Eliminuje się głównie treści abstrakcyjne, trudne do zrozumienia i przyswojenia, ogranicza partie materiału programowego nie przyczyniające się do przygotowywania upośledzonych do praktycznego życia zawodowego oraz społecznego, a także uzupełnia się program nauczania treściami niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania dziecka upośledzonego w środowisku, a także w przyszłym zakładzie pracy.

J. Wyczesany uważa, że zadaniem systemu kształcenia specjalnego dzieci upośledzonych umysłowo jest stworzenie pełnych warunków dla ich rozwoju na miarę indywidualnych możliwości każdej jednostki odchylonej od normy.

2. Szkoła specjalna

Otton Lipkowski uważa iż szkoła specjalna to placówka, która najpełniej realizuje zadania pedagogiki specjalnej. Termin „szkoła specjalna” obejmuje wszystkie jej stopnie, a więc przedszkola specjalne, szkołę podstawową specjalną, szkołę zawodową oraz różne formy szkolenia dla dorosłych w ośrodkach zawodowej rehabilitacji. Szkoła specjalna jest zasadniczym ogniwem w systemie kształcenia specjalnego.

Szkoły specjalne są organizowane dla wszystkich kategorii upośledzeń. Są to szkoły 8-klasowe, przy czym w szkołach specjalnych dla dzieci umysłowo upośledzonych oraz głuchych jest realizowany program specjalny, który odpowiada mniej więcej programowi 5 klas szkoły zwykłej. W pozostałych szkołach specjalnych zasadniczo realizuje się programy szkół zwykłych z niewielkimi skrótami programowymi poprzez stosowanie specjalnych form i metod kształcenia.

Szkoła specjalna przyjmuje dzieci o zbliżonych (jednorodnych) przejawach upośledzeń. Oznacza to, że istnieją szkoły dla głuchych, a już oddzielnie dla głuchych upośledzonych umysłowo, dla dzieci upośledzonych w stopniu lekkim i upośledzonych w stopniu głębszym. Zasada taka ułatwia przystosowanie mechanizmu kształcenia do swoistych potrzeb dzieci upośledzonych.

„Szkoła specjalna” to pojęcie nadrzędne w stosunku do szkół specjalnych poszczególnych typów, tj. do szkół dostosowanych do poszczególnych rodzajów upośledzeń i wszystkich stopni organizacyjnych. Pojęcie szkoły specjalnej zostało wprowadzone dopiero w bieżącym stuleciu. Wprawdzie już w drugiej połowie XIX w. istniały tendencje do określania powstających w tym czasie różnych szkół specjalnych jednym nadrzędnym mianem, nie było jednak uzasadnienia do wprowadzenia ogólnej nazwy dla wszystkich szkół specjalnych. Można to było zrobić dopiero wówczas, gdy przyjęto określenie ogólne dla pedagogiki specjalnej. Szkoły specjalne powstałe już w XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w., określano w zależności od rodzaju szkoły: szkoła dla głuchych (lub instytut głuchoniemych), szkoła dla niewidomych, szkoła pomocnicza (Hilfsschule) dla umysłowo niedorozwiniętych itp.

W obecnym rozumieniu szkoła specjalna jest instytucją, której funkcją jest:

- kształcenie i wychowanie dzieci i młodocianych, którzy z powodu niedorozwoju psychicznego, zaburzeń charakterologicznych, upośledzenia fizycznego, braku lub wad organicznych narządów zmysłów, nie mogą uczęszczać do szkoły normalnej bądź też nie mogą sprostać wymaganiom tej szkoły;

- umożliwienie dzieciom upośledzonym wypełnienia obowiązku szkolnego.

Zasadnicza funkcja szkoły specjalnej polega na realizowaniu swoistych celów i zadań umożliwiających dzieciom upośledzonym rozwój, który możliwy jest do osiągnięcia w zależności od warunków psychosomatycznych i podejmowanie w przyszłości zadań społecznych na miarę ich sił i uzdolnień.

Celem szkoły specjalnej, jak mówi statut, jest: <<wszechstronny rozwój i rewalidacja społeczna uczniów oraz wychowanie ich na świadomych i twórczych obywateli w stopniu dla nich dostępnym ze względu na rodzaj i stopień upośledzenia, w szczególności:

- przygotowanie do pracy, ukształtowanie zamiłowania i szacunku do pracy; rozbudzenie i umocnienie poczucia obowiązku i dyscypliny społecznej; wdrożenie do poszanowania mienia społecznego;

- wychowanie w duchu socjalistycznej moralności i specjalistycznych zasad współżycia społecznego>>

(Zarządzenie Ministra Oświaty z dn. 19 V 1966 r. w sprawie statutu specjalnej szkoły podstawowej - Dz. Urz. Nr 8, poz. 87 z 1966 r.).

Cele szkoły specjalnej w zakresie opieki wychowawczej według
„Encyklopedii Pedagogicznej” są następujące:

- kształtowanie prawidłowej postawy uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym, znacznym oraz uczniów z niepełno-sprawnościami sprzężonymi wobec pracy w aspekcie motywacji, kompetencji i wykonania,

- przygotowanie do wykonywania indywidualnie i zespołowo różnorodnych prac mających na celu zaspokojenie potrzeb własnych i otoczenia,

- przygotowanie uczniów do podjęcia roli pracownika i do wykonywania prostych czynności w warunkach pracy,

- kształtowanie umiejętności związanych z poszukiwaniem pracy, w tym korzystania z różnych źródeł informacji,

- utrwalanie umiejętności i wiadomości zdobytych przez uczniów na wcześniejszych etapach edukacyjnych,

- przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w różnych formach życia społecznego na równi z innymi członkami danej zbiorowości, pełnienie różnych ról społecznych oraz przygotowanie do załatwiania różnych spraw osobistych w różnych instytucjach i urzędach,

- osiągnięcie maksymalnej zaradności i niezależności życiowej na miarę indywidualnych możliwości uczniów,

- kształtowanie poczucia odpowiedzialności za samodzielne dokonywane wybory i podejmowane decyzje,

- kształtowanie umiejętności samodzielnego organizowania wypoczynku i czasu wolnego,

- rozwijanie kreatywności uczniów oraz uzdolnień i zainteresowań,

- doskonalenie sprawności i wydolności fizycznej oraz działania prozdrowotne.

Poprzez realizację celów ogólnych szkoła kształtuje odpowiednie postawy u uczniów oraz wyposaża ich w potrzebne wiadomości i umiejętności. Program szkoły specjalnej przeznaczony dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim zakłada realizację celów nauczania przez:

- łączenie procesów dydaktyczno-wychowawczych z życiem środowiska,

- organizowanie procesu nauczania i wychowania w oparciu o najnowsze osiągnięcia pedagogiki specjalnej,

- zapewnienie każdemu uczniowi korzystnych warunków do rozwoju osobowości,

- współodpowiedzialność całego personelu szkoły za realizację celów nauczania i wychowania,

- kontakty z poradniami wychowawczo-zawodowymi w zakresie diagnostyki i profilaktyki,

- stworzenie odpowiedniej bazy materiałowej, stałe jej wzbogacanie w sprzęt i nowoczesne środki dydaktyczne,

- stałą współpracę z rodzicami, organizacjami społecznymi, młodzieżowymi i zakładami pracy.

Zadaniem szkoły specjalnej w systemie szkolnym jest odciążanie szkoły normalnej od dzieci i młodzieży, które nie są w stanie sprostać normalnym wymaganiom, przez co dezorganizują i hamują pracę dydaktyczną oraz wychowawczą i którym szkoła normalna nie może zapewnić odpowiednich środków i metod kształcenia. Przyjmując te dzieci, szkoła specjalna umożliwia i ułatwia szkole normalnej realizację statutowych zadań oraz osiąganie optymalnych wyników.

Zadania szkoły specjalnej w zakresie opieki wychowawczej według
„Encyklopedii Pedagogicznej” są następujące:

- tworzenie warunków zapewniających uczniowi komfort psychiczny i poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego oraz warunków i sytuacji sprzyjających i doskonalących jego umiejętności samoobsługowe oraz zaradność życiową,

- tworzenie warunków umożliwiających uczniom dokonywania właściwego wyboru kierunków przyszłej pracy lub form aktywności zawodowej poprzez:
przeprowadzenie wstępnej oceny indywidualnych zdolności i preferencji oraz posiadanych już nawyków i umiejętności praktycznych, które powinny być uwzględnione w konstruowaniu indywidualnego programu edukacyjnego,
przygotowanie bazy umożliwiającej uczniom: zapoznanie się z różnymi czynnościami pracy i formami aktywności zawodowej oraz ich wytworami, a także dokonanie samooceny własnych umiejętności i możliwości (po praktycznym poznaniu wybranych czynności pracy),

- organizowanie na terenie szkoły różnorodnych pracowni, umożliwiających realizację przysposobienia do pracy oraz wykorzystanie opanowanych umiejętności praktycznych w typowych i nowych sytuacjach,

- zapewnienie uczniom udziału w różnorodnych zajęciach rewalidacyjnych
wspierających ich rozwój, zgodnie ze wskazaniami zawartymi w wielospecjalistycznej ocenie jego rozwoju,

- nawiązywanie kontaktu z instytucjami i zakładami pracy, w których uczniowie mogliby realizować zajęcia praktyczne lub w przyszłości uzyskać zatrudnienie,

- tworzenie warunków sprzyjających podejmowaniu przez uczniów samodzielnych inicjatyw i odpowiedzialnemu decydowaniu,

- podtrzymywanie i rozwijanie umiejętności komunikowania się uczniów (w tym, jeśli to konieczne, wspomagających sposobów porozumiewania się), a także umiejętności czytania i pisania (w miarę możliwości ucznia) oraz umiejętności matematycznych, przydatnych w dorosłym życiu,

- kształtowanie pozytywnego wizerunku ucznia w środowisku społecznym, jako potencjalnego pracownika, klienta, użytkownika,

- umożliwianie uczniom udziału w aktualnych wydarzeniach społecznych i
kulturalnych oraz zapewnienie możliwości korzystania z różnorodnych form spędzania czasu wolnego (turystyka, krajoznawstwo, rekreacja, imprezy sportowe i towarzyskie i inne), rozwijanie zainteresowań i kreatywności ucznia,

- tworzenie warunków do rozwijania kondycji fizycznej i troski o własne zdrowie, jako warunku niezbędnego do wykonywania pracy,

- przybliżanie tradycji i obyczajów lokalnych, narodowych, rozbudzanie poczucia przynależności do społeczności lokalnej, regionu, kraju,

- zapoznawanie uczniów z prawami człowieka i faktem, że niepełnosprawność intelektualna nie może być przyczyną żadnej dyskryminacji. Uczenie rozumienia swoich praw i umiejętności ich egzekwowania,

- nawiązywanie kontaktu z lokalnymi ośrodkami wsparcia oraz instytucjami promującymi aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych,

- nawiązywanie kontaktu z instytucjami i organizacjami pozarządowymi, działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych intelektualnie.

3. System kształcenia specjalnego

Kształcenie specjalne ma na celu:

— wyposażyć uczniów upośledzonych umysłowo w zasób wiedzy, umiejętności i sprawności wyznaczone programem;

— przygotować do życia, uspołecznić;

— rozwijać ich osobowość.

Cele zreformowanego systemu kształcenia specjalnego według Kossakowskiego i ks. Rogowskiego:

1. powszechność nauczania

2. zapewnienie warunków realizacji obowiązku szkolnego

3. otwarty charakter systemu, czyli możliwość przejścia pomiędzy po­szczególnymi typami szkół na każdym etapie kształcenia, zależnie od potrzeb ucznia niepełnosprawnego,

4. wspieranie rozwoju ucznia poprzez organizowanie pomocy psychologicz­no- pedagogicznej,

5. programy dostosowane do indywidualnych potrzeb ucznia,

6. dostosowanie kształcenia zawodowego i przygotowanie do pracy według potrzeb rynku pracy,

7. dostępność budynków szkolnych dla wszystkich uczniów, umożliwienie im swobodnego korzystania z pomieszczeń i urządzeń,

8. ograniczenie korzystania z internatu przez dzieci o specjalnych po­trzebach edukacyjnych, aby w ten sposób zapewnić im jak najpełniejszy kontakt z domem rodzinnym.

Zasady rozwoju systemu kształcenia specjalnego według Hulka:

1) wychowanie dziecka upośledzonego musi odbywać się w pełnej integracji z dziećmi normalnymi zarówno w domu rodzinnym, jak również w szkole i środowisku zamieszkania dziecka, tylko bowiem inte­gracja dzieci upośledzonych ze środowiskiem ludzi normalnych rozwija je intelektualnie i społecznie oraz gwarantuje właściwe przygotowanie do samodzielnego życia społecznego;

2) dziecko wykazujące odchylenia od norm rozwojowych musi jak najwcześniej otrzymać pomoc i opiekę o charakterze profilaktycznym w najbliższym mu środowisku, a więc w rodzinie, aby nie dopuszczać do powstawania i rozwoju zaburzeń psychofizycznych lub upośledzeń;

3) stawianie diagnozy o stopniu i rodzaju upośledzeń oraz selekcja dzieci i kierowanie do odpowiednich form kształcenia i opieki musi odbywać się stosunkowo wcześnie, aby w porę móc podejmować odpo­wiednie zabiegi rewalidacyjne dla przywrócenia dziecka środowisku lu­dzi normalnych;

4) opieka nad upośledzonym musi obejmować znaczny okres jego życia i zawierać elementy wychowania, kształcenia ogólnego, społecz­nego i moralnego, przygotowanie zawodowe oraz pomoc i opiekę spo­łeczną — również często po usamodzielnieniu — ponieważ tylko kom­pleksowe rozwiązywanie tych problemów może jednostkę upośledzoną uczynić społecznie pożyteczną;

5) kształcenie ogólne i przygotowanie do zawodu dzieci upośledzo­nych musi być dostosowane do rodzaju upośledzenia i uwzględniać po­winno właściwości psychofizyczne i

predyspozycje dzieci z poszczegól­nymi kategoriami upośledzeń, aby w pełni zabezpieczało ich potrzeby i przygotowywało je do samodzielnego życia.

Biorąc za podstawę powyższe zasady państwo, we współdziałaniu z wielo­ma organizacjami społecznymi, rozwija i doskonali odpowiadające po­trzebom społecznym różnorodne formy wychowania i kształcenia spe­cjalnego, a także podejmuje różne środki i działania opiekuńczo-wycho­wawcze zapobiegające powstawaniu nieprawidłowości rozwojowych u dzieci, a także kompensujące i wyrównujące zaistniałe u nich upo­śledzenia i zaburzenia lub odchylenia od norm rozwojowych.

System kształcenia specjalnego w Polsce obejmuje następujące gru­py dzieci z odchyleniami od norm prawidłowego rozwoju psychofizycz­nego:

— dzieci z wadami wzroku

— dzieci z wadami słuchu

— dzieci umysłowo upośledzone

— dzieci przewlekle chore i kalekie

— dzieci z niezadowalającym stanem zdrowia

— dzieci z fragmentarycznymi deficytami i zaburzeniami w rozwoju zwłaszcza w zakresie: percepcji wzrokowej, percepcji słuchowej, spraw­ności motorycznej, sfery emocjonalnej

— dzieci z niewielkimi odchyleniami od normy rozwoju intelektual­nego

Zadania systemu oświatowo-wychowawczego w stosunku do dzieci z tymi różnymi kategoriami upośledzeń obejmują te działania, które dotyczą stwarzania warunków ich rozwoju ogólnego na miarę możliwości każdego dziecka, przygotowania go do pracy zawodowej i samodzielnego życia.

4. Szkolne placówki specjalne:

ośrodki wczesnej interwencji - placówki, w których przebywa dziecko od urodzenia do 7 roku życia; są to miejsca, gdzie rodzice otrzymują np. informacje jak postępować z dzieckiem

przedszkola specjalne - od 3 roku życia nawet do 10 roku; dla dzieci niewidomych, głuchych, upośledzonych umysłowo (umiarkowane i znaczne upośledzenie), dla dzieci przewlekle chorych

szkoły podstawowe specjalne:

- dla dzieci upośledzonych umysłowo (w stopniu lekkim)

- dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i częściowo znacznym (tzw. szkoły życia)

- dla niewidomych

- niesłyszących

- niewidomych -upośledzonych umysłowo

gimnazjum

szkoły średnie:

- zawodowe (dla upośledzonych w stopniu lekkim) przygotowujące do konkretnego zawodu

- szkoły przysposobienia do pracy (przygotowują do różnych rodzajów pracy)

- licea

- technika

szkoły pomaturalne - 2 letnie

warsztaty terapii zajęciowej - od 16 roku życia, dla osób z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia; są to zajęcia rekreacyjne, wycieczki, terapia, rehabilitacja; osoby dostają kieszonkowe

domy pomocy społecznej - dla osób o różnych niepełnosprawnościach; część osób trafia tu od urodzenia, także w wyniku śmierci rodziców

mieszkania treningowe

ośrodki socjoterapii - dla osób niesłyszących

ośrodki szkolno - wychowawcze

PRZEDSZKOLA SPECJALNE

Przedszkole specjalne jest pierwszym szczeblem kształcenia specjalnego przygotowującym dziecko do życia. Zadaniem przedszkola jest wykształcenie w dziecku form współżycia z grupa oraz wyrobienia najprostszych umiejętności samoobsługi, zanim zdobędzie ono stopień rozwoju pozwalający na skierowanie go do „szkoły życia”, bądź do szkoły specjalnej dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.

Zgodnie ze statutem, przedszkole specjalne jest placówką opiekuńczo-wychowawczą dla dzieci z zaburzeniami rozwoju, stosującą specjalne formy i metody postępowania wychowawczego. Przedszkole specjalne organizuje działalność rewalidacyjną dla kwalifikujących się do tej placówki i pozostających pod opieką rodziców.

Celem pracy dydaktyczno-wychowawczej i opiekuńczej w przedszkolu specjalnym jest:

- Wszechstronny rozwój dziecka,

- Rewalidacja wychowanków,

- Przygotowanie do podjęcia nauki w szkole.

Obecnie prowadzone są przedszkola dla dzieci z następującymi odchyleniami od normy:

- Niewidome i z wadami wzroku

- Niesłyszące i słabosłyszące,

- Kalekie,

- Przewlekle chore,

- Upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym,

- Z upośledzeniami sprzężonymi i innymi nie wymienionymi (wymagające specjalnych form i metod wychowania i zakwalifikowania do przedszkola specjalnego).

Praca wychowawczo-dydaktyczna przedszkola specjalnego opiera się na założeniach:

1. Każde dziecko posiada swoiste uzdolnienia i braki.

2. Sprawność ruchowa, dojrzałość społeczna dziecka ulegają poprawie w wyniku oddziaływań stymulacyjnych, korektywnych, uwarunkowanych czynnikami indywidualnymi i społecznymi.

3. Wczesne rozpoczęcie oddziaływania rewalidacyjnego zapewnia lepsze rezultaty w rozwoju psychofizycznym dziecka.

W zależności od potrzeb i warunków, przedszkola mogą być zorganizowane:

• Jako placówki samodzielne,

• Z internatami (specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze),

• W specjalnych szkołach podstawowych,

• W zakładach leczniczo-wychowawczych,

• W przedszkolach i szkołach powszechnych.

Przedszkola specjalne w latach 1980-1994

WYSZCZEGÓL NIENIE	1980	1985		1990	1991		1992	1993	1994
OGÓŁEM
Przedszkola	122	132		141	135		121	123	103
Oddziały	452	487		510	489		468	461	440
Dzieci	6234	5886	5768			5340	5060	5219	4049
DLA NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH
Przedszkola	4	6		8	8		7	5	6
Oddziały	15	21		24	38		25	16	21
Dzieci	274	284		279	548		324	197	261
DLA NIESŁYSZĄCYCH I SŁABOSŁYSZĄCYCH
Przedszkola	5	9		10	8		8	8	8
Oddziały	115	131		229	177		184	269	205
Dzieci	115	131		229	177		184	269	205
DLA PRZEWLEKLE CHORYCH
Przedszkola	86	78		80	70		54	52	46
Oddziały	347	336		341	280		250	244	243
Dzieci	4875	4105		4103	3072		2819	2878	2307
DLA NIEPEŁNOSPRWANYCH RUCHOWO
Przedszkola	8	8		11	13		15	18	12
Oddziały	36	38		46	53		61	71	55
Dzieci	433	435		434	553		636	680	444
DLA UMYSŁOWO UPOŚLEDZONYCH
Przedszkola	19	31		32	36		37	40	31
Oddziały	43	76		74	102		112	110	96
Dzieci	537	931		723	990		1097	1195	832

Źródło: rocznik statystyczny 1995

SZKOŁY PODSTAWOWE SPECJALNE

Sześcioletnia szkoła podstawowa z wewnętrznym podziałem na dwa etapy edukacyjne dostosowane do okresów rozwojowych dziecka:

klasy 1-3 - I etap edukacyjny

Powinien stanowić łagodne przejście od wychowania przedszkolnego do edukacji prowadzonej w systemie szkolnym. Kształcenie na tym etapie ma charakter zintegrowany. Zajęcia edukacyjne prowadzi nauczyciel według ustalonego przez siebie planu, dostosowując część zajęć i przerw do aktywności uczniów. Wskazane jest takie organizowanie procesu dydaktycznego i wychowawczego, aby w każdym dniu wystąpiły zajęcia ruchowe, których łączny tygodniowy czas powinien wynosić co najmniej 3 godziny. Zadanie nauczyciela pracującego z najmłodszą grupą uczniów jest wykorzystanie wszelkich atutów dziecka i pamiętanie o jego ograniczeniach.

klasy 4-6 - II etap edukacyjny

Okres intensywnych przemian we wszystkich sferach funkcjonowania człowieka - fizycznej, psychicznej i społecznej. Przy czym należy pamiętać, że u poszczególnych dzieci przeobrażenia te dokonują się w różnym tempie.

Zróżnicowany poziom intelektualny dzieci i różne możliwości opanowania przez nie programu nakazują nauczycielowi tak organizować tok zajęć, aby łatwiej było dziecku odnosić indywidualne sukcesy - zgodnie z możliwościami, a niezbędne dla jego dalszego rozwoju.

Począwszy od II etapu edukacyjnego wprowadza się, obok przedmiotów i bloków przedmiotowych, ścieżki edukacyjne o charakterze wychowawczo-edukacyjnym. Tematyka ścieżek edukacyjnych powinna być uwzględniona w szkolnym zestawie programów nauczania i realizowana przez nauczycieli różnych przedmiotów, którzy włączają treści danej ścieżki do programu nauczania własnego przedmiotu.

Zajęcia powinny być ułożone w taki sposób, aby zachować ciągłość i nauczania i doskonalenia podstawowych umiejętności. W każdym dniu wskazane jest organizowanie zajęć ruchowych.

W ostatnim roku nauki w szkole podstawowej przeprowadza się sprawdzian poziomu opanowania wiadomości i umiejętności.

Liczba uczniów niepełnosprawnych w szkołach podstawowych

Rok szkolny	Szkoła specjalna	Szkoła ogólnodostępna
				Klasa integracyjna	Klasa ogólnodostępna i nauczanie indywidualne	Klasa specjalna
1998/1999	77 161	4 216	11 925	7 529
1999/2000	59 397	5 033	12 608	4 654
+/-	- 17 764	+ 817	+ 683	- 2 875

„SZKOŁY ŻYCIA”

„Szkoła życia” - szkoła podstawowa specjalna dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym

Zasadniczym celem „Szkoły życia” jest organizacja pracy i stosowanie metod wspomagających ogólny rozwój dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, aby osiągały dostępny indywidualny pułap przystosowania społecznego w życiu.

Do szczegółowych zadań „Szkoły życia” zaliczamy:

1. rozwijanie procesów poznawczych,

2. rozwijanie mowy,

3. usprawnianie fizyczne,

4. wyrabianie sprawności manualnych,

5. uspołecznienie,

6. utrwalenie i zdobywanie umiejętności w zakresie samoobsługi,

7. wyrabianie prostych nawyków higienicznych,

8. kształtowanie uczuć estetycznych,

9. umiejętność wykonywania prostych prac fizycznych.

Realizacja powyższych zadań polega na systematycznej i długotrwałej działalności o charakterze rewalidacyjnym. W szczególności podkreśla się zadanie szkoły w zakresie praktycznego ćwiczenia dzieci w samoobsłudze, w rozwijaniu sprawności ruchowej i manualnej, w nauczaniu porozumienia się słownego, we wdrożeniu do przestrzegania zasad bezpieczeństwa w różnych sytuacjach życiowych oraz w przygotowaniu do wykonywania pracy zawodowej.

„Szkoły życia” są ośmioletnie i mogą być organizowane przy istnieniu trzech oddziałów. Kieruje się tu dzieci w wieku 8-12 lat, które posiadają pewien zasób umiejętności i nawyków. Liczba dzieci w grupach nie powinna przekraczać 10 uczniów. Grupy najmłodsze i najtrudniejsze mogą liczyć 6 wychowanków.

Poza personelem pedagogicznym duży wpływ na wychowanie dzieci mają pracownicy obsługi (sprzątaczki, kucharki, woźni). Ważna rolę w „szkole życia” spełnia lekarz psychiatra i psycholog, którzy ustalają kierunek pracy pedagogicznej z dzieckiem.

Treść zajęć wychowawczo-dydaktycznych rozdzielona na trzy poziomy nauczania:

I poziom - 3-letni, obejmujący I-III rok nauczania, o charakterze ogólnousprawniającym, zaradność i współżycie w środowisku, kształtowanie mowy, plastyka, muzyka.

II poziom - 3-letni, obejmujący IV-VI rok nauczania, poza zajęciami ogólnousprawniającymi wprowadza również nauczanie przedmiotów podstawowych (język polski, matematyka, zajęcia praktyczno-techniczne).

III poziom - 2-letni, obejmujący VII-VIII rok nauczania, poświęcony został przysposobieniu do pracy.

GIMNAZJUM

Trzeci etap przypada na ten okres życia dziecka, który charakteryzuje się intensywnymi zmianami, szczególnie w sferze funkcjonowania społecznego, akceptacji obowiązujących norm. Jest to okres zadawania pytań o swoją tożsamość, podawania w wątpliwość, uznanych autorytetów, poszukiwania przewodnika.

W gimnazjum nauczyciele wprowadzają uczniów w świat wiedzy naukowej, wdrażają ich do samodzielności, pomagają im w podejmowaniu decyzji dotyczącej kierunku dalszej edukacji i przygotowują do aktywnego udziału w życiu społecznym.

Edukacja w gimnazjum, wspomagając rozwój ucznia jako osoby i wprowadzając go w życie społeczne, ma na celu przede wszystkim:

1. wprowadzać ucznia w świat nauki przez poznanie języka, pojęć, twierdzeń i metod właściwych dla wybranych dyscyplin naukowych na poziomie umożliwiającym dalsze kształcenie,

2. rozbudzać i rozwijać indywidualne zainteresowania ucznia,

3. wprowadzać ucznia w świat kultury i sztuki,

4. rozwijać umiejętności społeczne ucznia przez zdobywanie prawidłowych doświadczeń we współżyciu i współdziałaniu w grupie rówieśniczej.

W ostatnim roku nauki przeprowadza się egzamin dający możliwość dalszego kształcenia. Przystąpienie do egzaminu jest warunkiem ukończenia szkoły. Po roku nauki w gimnazjum można organizować oddziały przysposabiające do pracy dla uczniów, którzy nie mogą sprostać wymaganiom, a wybierają dwuletnią szkołę zawodową.

Zestawienie danych dotyczących organizacji szkolnictwa specjalnego na poziomie Gimnazjum

Województwo	Liczba Powołanych gimnazjów	Liczba Oddziałów gimnazjalnych	Liczba uczniów w gimnazjach	Liczba Powołanych Dyrektorów gimnazjów
Dolnośląskie	86	143	1 403	73
Kujawsko- pomorskie	40	93	1 023	40
Lubelskie	31	55	622	31
Lubuskie	26	28	489	15
Łódzkie	52	76	880	52
Małopolskie	37	88	974	37
Mazowieckie	106	159	1 774	63
Opolskie	20	34	446	14
Podkarpackie	28	54	615	2
Podlaskie	14	30	3 214	14
Pomorskie	44	99	1 177	4
Śląskie	75	181	2 248	56
Świętokrzyskie	22	36	453	0
Warmińsko- mazurskie	26	34	411	0
Wielkopolskie	51	108	1 204	29
Zachodnio pomorskie	35	4	600	22
Razem	693	1 222	17 533	452

SZKOŁY PONADGIMNAZJALNE

3-letnie licea profilowane - realizujące wspólny dla wszystkich uczniów kanon kształcenia ogólnego oraz kształcenie w danym profilu, rozumianym jako rozszerzony program grupy przedmiotów ogólnokształcących lub przedmiotów i zajęć określonych w podstawach programowych profili kształcenia zawodowego

2-2,5-letnie szkoły zawodowe - umożliwiają uzyskanie świadectwa potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu

2-letnie licea uzupełniające - umożliwiające absolwentom szkół zawodowych uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego

szkoły policealne max.2-letnie - umożliwiające uzyskanie świadectwa potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu

Nauka w szkole ponadgimnazjalnej ma przygotować ucznia niepełnosprawnego do uczestnictwa w życiu społecznym, a w tym do pracy zawodowej na otwartym rynku pracy lub w zakładach pracy chronionej.

Kształcenie osób z upośledzeniem umysłowym

1. Formy kształcenia osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną

a) Kształcenie specjalne stanowi integralną część systemu oświaty w Polsce, które reguluje ustawa z 7 września 1991 roku o systemie oświaty oraz akty wykonawcze tej ustawy. Umożliwia ona kształcenie się w ogólnodostępnych i integracyjnych szkołach oraz w szkołach specjalnych, a także wychowania w przedszkolach integracyjnych i przedszkolach specjalnych.

Pomimo tego główną formą kształcenia specjalnego jednostek niepełnosprawnych jest separacyjność rozwiązań organizacyjnych, duża koncentracja na przejawianych przez ucznia ujemnych odchyleń od normy, ubogi - bo ograniczający się zwykle do kształcenia na poziomie podstawowym, gimnazjalnym i zasadniczym zawodowym - zakres usług edukacyjnych, a także ubogie treści mające na celu przygotować jednostkę do życia w społeczeństwie.

*System segregacyjny (szkolnictwo specjalne) - aż 76 61% wszystkich osób z lekką niepełnosprawnością umysłową

*Pełna integracja - 4,54% wszystkich osób z lekką niepełnosprawnością umysłową

*Forma integracji częściowej (klasy specjalne, nauczanie indywidualne i zindywidualizowane realizowane w szkole masowej) - 18,85% wszystkich osób z lekką niepełnosprawnością umysłową

b) System segregacyjny - główne zalety:

- niższe koszty

- lepsze efekty nauczania uczniów niepełnosprawnych

- wzrost tolerancji uczniów pełnosprawnych

- uniknięcie problemu etykietowania uczniów z niepełnosprawnością intelektualną z powodu uczęszczania do szkół specjalnych

c) Cele nauczania i wychowania uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną (cele za Cz. Kossakowskim i ks. C. Rogowskim):

Podstawowym celem kształcenia specjalnego jest zabezpieczenie każdemu dziecku niepełnosprawnemu właściwych warunków do wszechstronnego rozwoju, umożliwiającego pełną aktywizację możliwości psychofizycznych poszczególnych jednostek (za Wyczesany).

Pozostałe cele:

- korygowanie zaburzonych, usprawnienie niezaburzonych funkcji psychicznych

- wyrabianie sprawności ruchowych i umiejętności potrzebnych do wykonywania zawodu

- kształtowanie nawyków i praktycznych umiejętności niezbędnych w życiu społecznym i zawodowym

- kształtowanie właściwej postawy społecznej oraz wpajanie podstawowych zasad kultury życia codziennego

- wyrabianie samoobsługi i samodzielności w różnych przejawach życia codziennego.

Kształcenie specjalne w roku szkolnym 1999/2000 (dane GUS)

Typy szkoły	Liczba szkół	Liczba uczniów
Przedszkola	65	2 025
Szkoły podstawowe	801	59 397
Gimnazja	699	14 724
Gimnazja z oddziałami przysposabiającymi do pracy	10	224
Licea ogólnokształcące	24	1 198
Szkoły średnie techniczne i zawodowe	34	1 542
Zasadnicze szkoły zawodowe	319	29 142
Szkoły policealne	5	515
Razem	1957	108 037

2) szkolnictwo specjalne dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną

W Polsce dla osób z niepełnosprawnością intelektualną zorganizowana szkoły specjalne, integracyjne, zakłady wychowawcze oraz specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze.

Zadaniem tych instytucji jest całkowite lub częściowe przejęcie funkcji rodziny i zapewnienie dzieciom prawidłowego rozwoju psychicznego, fizycznego, przygotowanie do samodzielnego życia w społeczeństwie.

a) System rewalidacji upośledzonych umysłowo w Polsce

Problem powszechności placówek rewalidacyjnych dla osób z upośledzeniem umysłowym w Polsce został uregulowany w latach powojennych następującymi dokumentami:

- Dekret o obowiązku szkolnym z 1956 r., który stwierdzał, że dzieci, uznane za niezdolne do nauki w szkole ogólnodostępnej, wypełniają obowiązek szkolny w szkole specjalnej.

- Ustawa o rozwoju oświaty i wychowania z roku 1961 stwierdzająca, że „kształcenie i wychowanie dzieci i młodocianych przewlekle chorych, opóź­nionych w rozwoju umysłowym oraz upośledzonych umysłowo i fizycznie odbywa się w specjalnych przedszkolach, szkołach podstawowych lub ośrod­kach szkolno-wychowawczych”.

- Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty stworzyła niepełno­sprawnym dzieciom i młodzieży możliwość kształcenia się w ogólnodostępnych i integracyjnych szkołach, pozostawiając też szkoły i placówki specjalne.

- W 1994 r. Minister Edukacji Narodowej wydał rozporządzenie w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz zawarł ustalenia prawne regulujące organizację szkół ogólnodostępnych - jest to podstawa funkcjonowania systemu kształcenia specjalnego w Polsce.

- W 1997 r. Minister Edukacji Narodowej wydał kolejne rozporządzenie, dzięki któremu stworzono możliwość objęcia obowiązkiem szkolnym dzieci i młodzież z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim.

b) szkoła podstawowa specjalna dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim

Uczniowie upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim mają obowiązek odbywać naukę w szkołach podstawowych lub w szkołach specjalnych.

Szkoły podstawowe dla osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim od 1.09.1999r. realizują programy nauczania opracowane przez nauczycieli, pedagogów specjalnych, zgodnie z obowiązującą podstawą programową dla uczniów szkół ogólnodostępnych.

Programy te zakładają:

- wszechstronne rozwijanie uczniów, przysposobienie ich do pracy i udziału w życiu społecznym

- przygotowanie do dalszej nauki w gimnazjum i szkole zawodowej specjalnej

- wychowanie uczniów w poczuciu obowiązku i dyscypliny

Cele nauczania w szkole podstawowej specjalnej realizuje się przez (według Kossakowskiego i ks.Rogowskiego):

- łączenie procesu dydaktyczno-wychowawczego z życiem środowiska

- organizowanie procesu nauczania i wychowania w oparciu o najwyższe osiągnięcia pedagogiki specjalnej

- zapewnienie każdemu uczniowi korzystnych warunków do rozwoju osobowości

- współodpowiedzialność wszystkich nauczycieli za realizację celów nauczania i wychowania

- stworzenie odpowiedniej bazy materiałowej, stałe jej wzbogacanie w sprzęt i nowoczesne środki dydaktyczne.

Rewalidacja dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim prowadzana jest w następujących formach:

• oddziały klas specjalnych w szkołach podstawowych,

• oddziały klas integracyjnych w szkołach podstawowych i zawodo­wych,

• indywidualne włączanie uczniów do klas w szkołach podstawowych,

• szkoły integracyjne i specjalne

c) przedszkola specjalne dla dzieci upośledzonych umysłowo

Przedszkole specjalne jest placówką opiekuńczo-wychowawczą dla dzieci z zaburzeniami rozwoju, które stosuje specjalne formy i metody postępowania wychowawczego. Przebywają w nim dzieci w wieku od 3 do 7 lat. W uzasadnionych przypadkach, dotyczących zwłaszcza dzieci umysłowo upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz dzieci z zaburzeniami złożonymi, mogą przebywać w przedszkolu do 10 roku życia.

W swojej pracy przedszkole specjalne współpracuje z poradniami wychowawczo-zawodowymi, służbą zdrowia i organizacjami społecznymi.

Formy opieki przedszkolnej:

1. Tworzenie przy normalnych przedszkolach oddziałów specjalnych.

2. Przyjmowanie do przedszkoli normalnych pojedynczych dzieci upo­śledzonych umysłowo i zapewnienie im indywidualnych zajęć o pro­filu rehabilitacyjnym, prowadzonych przez specjalistów.

3. Zapewnienie nauczycielkom mającym w grupie dziecko upośledzone umysłowo fachowego instruktażu ukierunkowującego zajęcia reha­bilitacyjne, które ma prowadzić z dzieckiem.

4. Realizowanie programu przedszkolnego w warunkach domowych według specjalnie opracowanego zestawu ćwiczeń, z pomocą fa­chowca, tak zwanego konsultanta, rodziców lub nauczyciela wę­drownego

d) Szkoła podstawowa i gimnazjum specjalne dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym

Pierwsze z nich powstały w latach 60 XX wieku.

Podstawowym celem szkół dla głębiej upośledzonych jest przygotowanie dziecka do przyszłych zadań.

Szczegółowe zadania szkoły dla dzieci z głębszym stopniem upośledzenia umysłowego (według Kossakowskiego i ks. Rogowskiego):

- rozwijanie procesów poznawczych

- rozwijanie mowy

- usprawnianie fizyczne

- wyrabianie sprawności manualnych

- uspołecznienie

- utrwalenie i zdobywanie umiejętności w zakresie samoobsługi

- wyrabianie prostych nawyków higienicznych

- kształtowanie uczuć estetycznych

- umiejętność wykonywania prostych prac fizycznych

Do niedawna funkcjonowanie szkoły podstawowej specjalnej dla dzieci z głębszym stopniem upośledzenia opierało się na programie nauczania obejmującym trzy poziomy. W programie tym było wyróżnionych dziewięć przedmiotów oraz z zakresu rewalidacji indywidualnej. Obecnie odstąpiono od tego systemu. Nauczyciele kwalifikują uczniów do danego zespołu edukacyjno-terapeutycznego (klasowego) według możliwości rozwojowych, ich umiejętności na danym etapie edukacyjnym. Nowe założenia znalazły wyraz w „Programie wychowania i nauczania dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym”.

Program ten zakłada, że „ramowy układ treści programowych poszczególnych działów - -przedmiotów - obszarów oddziaływania ma charakter otwarty i nie określa przedziałów czasowych - lat nauki, w których treści powinny być realizowane. Dobór treści programowych i ich zakres zależą od decyzji nauczyciela. Wiąże się to z koniecznością opracowania dla każdego dziecka indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego z zachowaniem proporcji między wymaganiami, jakie stawia życie, a możliwościami psychofizycznymi uczniów”.

Przedmioty - obszary oddziaływania obejmują:

- funkcjonowanie w środowisku

- plastykę

- technikę

- muzykę i rytmikę

- wychowanie fizyczne

Podstawową jednostką organizacyjną w szkole podstawowej dla dzieci z głębszym stopniem upośledzenia jest zespół edukacyjno-terapeutyczny, liczący 6-8 uczniów.

Uczniowie głębiej upośledzeni nie podlegają zasadom oceniania, klasyfikowania i promowania, jakie jest stosowane w szkolnictwie ogólnodostępnym.

Od 1997 r. w szkołach podstawowych dla uczniów z upośledzenie umysłowym w stopniu umiarkowanym prowadzone są zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze. Są one prowadzone w grupach 2-4 osobowych przez 4 godziny dziennie.

Zajęcia te obejmują przede wszystkim:

- naukę nawiązywania kontaktów

- kształtowanie sposobów komunikowania się z otoczeniem

- usprawnianie ruchowe i psychoruchowe

- wdrażanie do osiągania optymalnego dla danego dziecka poziomu samodzielności

- rozwijanie zainteresowań dziecka
- kształtowanie umiejętności współżycia w grupie

- naukę celowego działania dostosowanego do możliwości i zainteresowań dziecka

e) gimnazjum specjalne dla młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim

Gimnazjum specjalne od 1.09.1999 r. jest szkołą obowiązkową o trzyletnim cyklu nauki.

Programy do gimnazjum specjalnego dla młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim zostały napisane przez nauczycieli poszczególnych przedmiotów i zawierają podstawę programową do gimnazjum ogólnodostępnego oraz dostosowane są do możliwości i umiejętności dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

f) Zasadnicza szkoła zawodowa specjalna

Główne zadania szkoły według Kossakowskiego i Rogowskiego:

- praktyczne i teoretyczne przygotowanie uczniów do wykonywania funkcji robotników wykwalifikowanych w zawodach określonych w klasyfikacji zawodów

- rozwijanie szacunku i zamiłowania do pracy

- pogłębianie poczucia obowiązku i dyscypliny pracy oraz poszanowanie mienia społecznego

- wdrażanie uczniów do samokształcenia i systematycznego podnoszenia wiedzy zawodowej, technicznej oraz kultury zawodowej

Tego rodzaju szkoły są ostatnim etapem kształcenia dla uczniów upośledzonych w stopniu lekkim. Nauka trwa 2 lub 3 lata, a jej ukończenie umożliwia zdobycie kwalifikacji na poziomie robotniczym.

Programy nauczania są oparte na podstawach programowych w poszczególnych zawodach określonych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. Kształcenie odbywa się według programów dostosowanych do możliwości psychofizycznych uczniów. Dodatkowo w szkole specjalnej (według Kossakowskiego):

- stosuje się metody nauczania odpowiednie do możliwości i potrzeb niepełnosprawnych uczniów

- proces dydaktyczny dostosowany jest do potrzeb uczniów np. mniej liczne zespoły klasowe lub warsztatowe (klasa może liczyć 10-16 uczniów, grupa 5-8 uczniów), wolniejsze tempo pracy, stosowanie licznych pomocy dydaktycznych

- jest specjalnie przygotowana kadra pedagogiczna o dużej wiedzy z zakresu oligofrenopedagogiki

- pomieszczenia dydaktyczne w warsztatach szkolnych dostosowane są do potrzeb młodzieży niepełnosprawnej

g) szkoły przysposabiające do pracy

Dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, którzy kończyli szkołę podstawową, a po wdrożeniu reformy edukacji ukończyli gimnazjum bądź też nie, a mieli ukończone 18 lat, tworzone były klasy przysposabiające do pracy. W takich klasach było 5-8 uczniów.

Od 1.09.2004r. minister wydał rozporządzenie o tworzeniu szkół przysposabiających do pracy, do których mogą uczęszczać uczniowie z upośledzeniem umysłowym z stopniu lekkim i sprzężeniami. Nauczanie w takich klasach było kontynuacją procesów rewalidacyjnych rozpoczętych w szkole podstawowej i gimnazjum. Ramowy plan nauczania dla trzyletniej Szkoły Specjalnej Przysposabiającej do Pracy określa ilość godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, do których należą:

- funkcjonowanie społeczne i osobiste

- wychowanie fizyczne

- przysposobienie do pracy

- religia/etyka

- zajęcia rewalidacyjne, sportowe i kształtujące kreatywność

Końcowym efektem powinno być włączenie jednostek do uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym.

h) zajęcia rewalidacyjne

Prowadzone są na każdym szczeblu edukacji i przeznaczone są dla uczniów bez względu na stopień upośledzenia umysłowego. We wszystkich szkołach przeznacza się 10 godzin na zespół klasowy. Rewalidacja indywidualna stanowi integralną część edukacji dzieci upośledzonych umysłowo.

Podstawą do zakwalifikowania ucznia do określonej formy zajęć rewalidacyjnych powinna być pełna diagnoza psychologiczno-pedagogiczna.

W przykładowe plany rewalidacji wchodzą najczęściej:

- ćwiczenie pamięci mechanicznej i logicznej

- rozwijanie i doskonalenie mowy i innych systemów komunikowania

- wydłużanie czasu koncentracji uwagi

- korygowanie niepożądany społecznie zachowań poprzez udział w zajęciach, np. socjoterapeutycznych

- wspomaganie nauki czytani, pisania, liczenia, mierzenia

- korekcja wad postawy

- rozwijanie sprawności manualnej i motorycznej

- ćwiczenie analizy i syntezy wzrokowej

W realizacji tego przeprowadzane są różnorodne zajęcia jak np.:

- zajęcia korekcyjno-kompensacyjne

- zajęcia logopedyczne

- logorytmika

- terapia ruchowa i gimnastyka korekcyjna

- zajęcia stymulująco-terapeutyczne z zakresu psychoterapii, muzykoterapii, socjoterapii i innych

Zajęcia powinny być traktowane elastycznie i powinny być kontynuowane do momentu złagodzenia lub wyeliminowania zaburzeń, w wyniku których objęto ucznia daną formą rewalidacji.

5. NAUCZYCIEL

Zadania pedagoga specjalnego:

- organizowanie działalności dydaktyczno-wychowawczej i rewalidacyjnej, zmierzającej do uzyskania wszechstronnego rozwoju przez każdą jednostkę niepełnosprawną na miarę jej indywidualnych możliwości psychofizycznych

- przekazywanie gruntownej wiedzy ogólnej i zawodowej

- kształtowanie wiary we własne możliwości działania i wartość osobistą

- kształtowanie postaw moralno-społecznych

- wpajanie zamiłowania do pracy i wdrażanie do odpowiedzialności i dyscypliny społecznej

Nauczyciel w kształceniu integracyjnym

W przedszkolu i szkole prowadzącej oddziały integracyjne zatrudnia się nauczycieli ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym w celu współorganizowania kształcenia integracyjnego.

Zatrudniony w oddziale integracyjnym nauczyciel wspierający powinien posiadać kwalifikacje do pracy z uczniem niepełnosprawnym w zakresie niepełnosprawności dziecka (surdopedagog, tyflopedagog, oligofrenopedagog).

W zależności od potrzeb uczniów niepełnosprawnych nauczyciel wspierający powinien diagnozować potrzeby i oceniać możliwości ucznia, prowadzić zajęcia integrujące grupę, prowadzić indywidualne zajęcia dydaktyczne i wyrównawcze oraz zajęcia specjalistyczne uwzględniające specjalne potrzeby edukacyjne ucznia, np. orientację w przestrzeni, alternatywne metody komunikacji, ruch rozwijający i inne. Powinien tez prowadzić działania zmierzające do integracji i bezpiecznego funkcjonowania ucznia niepełnosprawnego w społeczności szkoły ogólnodostępnej.

Nauczyciel szkoły terapeutycznej

Rozpoznanie, diagnoza i pomiar specyficznych trudności w uczeniu się nie są tylko częścią tego co powinien robić nauczyciel: „aby dzieciom faktycznie pomóc trzeba je dobrze nauczać, gdyż złe uczenie się wynika ze złego sposobu nauczania”.

Stawanie się dobrym nauczycielem-terapeutą to szczególne zadanie, które zależy od tego, czy on potrafi elastycznie i refleksyjnie łączyć posiadaną wiedzę z nabywanymi ciągle w praktyce nowymi doświadczeniami, a także od tego, czy płynące z doświadczenia impulsy potraktuje jako inspiracje do nowych, twórczych poszukiwań.

Cechy nauczyciela szkoły specjalnej

Maria Grzegorzewska formułuje tezy odnośnie do pedagoga specjalnego:

1. Nauczyciel powinien być prawdziwym człowiekiem (odpowiedzialność za siebie, za swoją wartość jako człowieka)

2. Nauczyciel powinien być sobą

3. Nauczyciel powinien być stale twórczy

4. Nauczyciela powinna cechować dobroć, wiara w skuteczność swej pracy, optymizm

5. Nauczyciel powinien posiadać autorytet, a także naukowe zainteresowanie swą pracą.

Halina Borzyszkowska wymienia i charakteryzuje 3 zasadnicze kategorie właściwości osobowościowych nauczyciela. Są to właściwości w zakresie:

1. umysłowości nauczyciela

2. moralności nauczyciela

3. humanizmu społecznego

W zakresie umysłowości nauczyciel powinien posiadać:

- rozległą wiedzę i doświadczenie pedagogiczne

- wiedzę ogólną, a także wiedzę z zakresu socjologii, psychologii

- duże umiejętności wykorzystania wiedzy w pracy

- zdolność tworzenia wciąż nowych sytuacji, które przyczynią się do pełniejszej rewalidacji

- takt pedagogiczny

W zakresie moralności nauczyciela specjalnego powinny cechować:

- opanowanie, zrównoważenie w postępowaniu z dzieckiem, zdyscyplinowanie i wielka odpowiedzialność za swoją pracę

- pracowitość, obowiązkowość, systematyczność, prawdomówność, bezinteresowność oraz właściwa postawa moralna wobec jednostek niepełnosprawnych

W dziedzinie humanizmu społecznego cechy specyficzne dla pedagoga specjalnego to:

• rozumienie wartości społecznej swojej pracy

• duża wnikliwość poznawcza i badawcza dociekliwość

• poczucie dużej odpowiedzialności za organizowany proces dydaktyczno-wychowawczy

• łatwość nawiązywania kontaktów z różnymi osobami

• wyjątkowe zaufanie do jednostek niepełnosprawnych i przychylność

• duży optymizm

Dekalog nauczyciela-wychowawcy na podstawie "Małego Księcia" A. de Saint-Exupery

1. Oswoić znaczy stworzyć więzy. Jeśli mnie oswoisz będziemy się nawzajem potrzebowali.

2. Należy wymagać tego, co można otrzymać.

3. Mam prawo żądać posłuszeństwa, jeśli moje polecenia są rozsądne.

4. Oczy są często ślepe, należy szukać sercem.

5. Śmiech jest dla życia jak studnia na pustyni.

6. Zamiast tępić zło, lepiej szerzyć dobro.

7. Bądź silniejszy, a będziesz miał rację.

8. Kto poniża sam jest niski.

9. Powinieneś sądzić według czynów, a nie słów.

10. Znacznie trudniej jest sądzić siebie niż bliźniego. Jeśli potrafisz siebie dobrze osądzić, będziesz naprawdę mądry.

6. Metody pracy

Poniżej zostanie przedstawiony ogólny całokształt metod, a dokładniej pewnego rodzaju model stanowiący zasadniczy zrąb różnego typu „podejść” rewalidacyjnych. Oto one:
1) Metoda instrumentalna - jest oparta na wzmacnianiu i wygaszaniu, tzn. na warunkowaniu instrumentalnym. Podstawową zasadą tej metody jest oparcie się na wzmacnianiu, tzn. doprowadzanie do pewnych czynności lub do ich zahamowania wywołanego ustaniem wzmocnienia. Pedagog w tej metodzie musi dobrze poznać samorzutnie powtarzające się reakcje danego dziecka na bodźce pewnego typu dostarczane mu przez pedagoga (np. szereg zabawek czy czynności do wyboru), co daje możność zorientowania się w jego preferencjach i niechęciach. Można w ten sposób ustalić listę tych bodźców, które dla danego dziecka stanowią wzmocnienie dodatnie, np. pochwała, nagroda materialna lub jakieś inne miłe dla niego zdarzenie. Poznanie tych preferencji pozwala na organizowanie tych „zdarzeń bodźcowych”, które wywołują pożądane - również zaplanowane przez rewalidatora - zachowanie. Ta technika została nazwana „dobieraniem zdarzeń następujących”, w których ustala się hierarchię następstw. Podstawową zasadą jest konieczność stosowania wzmacniania ciągłego. Analiza zachowania podstawowego dzieci odchylonych od normy stanowi w ramach metody instrumentalnej wstęp do pracy rewalidacyjnej z nimi. Jest to określenie „silnych i słabych punktów w ich zachowaniu”. Metoda instrumentalna jest bardzo rozpowszechniającą się strategią wychowawczą stosowaną również do dzieci normalnych, jak i do wszelkiego typu dzieci odchylonych od normy.

2) Metody typu psychoterapeutycznego - podstawowym zadaniem psychoterapeutów jest przede wszystkim - jak pisze Kępiński - „wydobycie stłumionych struktur czynnościowych w procesie psychoterapii, doprowadzenia do ich akceptowania przez pacjenta, co zmniejsza ładunek emocjonalny związany z ich stłumieniem. Chory staje się dzięki temu swobodniejszy w podejmowaniu decyzji, nie robi wszystkiego na siłę itd.”. Do metod, które były i nadal są stosowane należą takie jak - odreagowanie, odsugerowywanie, przeuczanie, odhamowywanie, derefleksja, dążenie do zaprzestania niepożądanych rozważań, reorientacja (dążenie do zmiany poglądów), korektura nastawień, restrukturalizacja osobowości, „terapia podtrzymująca” i inne. Najbliższą metodą pedagogiki specjalnej jest metoda psychoterapii.

3) Najważniejszą i najszerzej obejmującą problematykę rewalidacji jest terapia C. R. Rogersa, zwana terapią skoncentrowania się na pacjencie oraz wspólne przeżywanie z nim reakcji - z początku stojąc na stanowisku pacjenta - potem, stopniowo, starając się je zmieniać na korzystniejsze dla niego i jego otoczenia, wpływając na samooceny pacjenta na płaszczyźnie przyjętych przez niego nowych hierarchii wartości. Terapia ta ma duże znaczenie zwłaszcza w sytuacji, kiedy staramy się o znalezienie drogi do zaakceptowania przez kalekę jego upośledzenia. Metoda ta jest stosowana indywidualnie i grupowo - zawsze zgodnie z zasadą psychoterapeutycznego „podejścia” na zasadzie kontaktów słownych.

4) Inna forma terapii to terapia ustosunkowująca się. Polega na bliskim, serdecznym, przyjacielskim stosunku między dzieckiem a terapeutą. Dziecko przywiązując się do niego chce postępować tak, aby to było dla terapeuty miłe i w ten sposób zmieniają się korzystnie jego postawy wobec siebie i innych.

5) Terapia interpretująca - polega na przekazaniu dziecku tego, co dostrzega w nim terapeuta. Jest to ujmowanie konfliktów pacjenta w słowa, aby pomóc mu je rozwiązać. Pacjent uświadamia sobie, że inni mają podobne trudności.

6) Terapia grupowa - w pedagogice specjalnej metoda ta działa nie tyle słowami, ile raczej dąży do stwarzania środowisk terapeutycznych, gdzie terapia grupowa ma najwłaściwsze, najnaturalniejsze ramy organizacyjne.

7) Metody z wybiórczymi celami - działania rewalidacyjne łączy określony punkt widzenia o charakterze rewalidacyjnym: problematyka działania wysiłku - od najmniejszego do dużego, o różnych coraz bogatszych formach.

8) Metoda rewalidacji przez usprawnianie ruchowe - rewalidacja przez ruch, grę i sport. Profesor R. Decker stwierdza, że wszystkie te metody sprawiają, że dziecko w jakiś sposób upośledzone doznaje większego poczucia bezpieczeństwa, jego zachowania i kontakty, zwłaszcza z terapeutą, są bardziej spontaniczne, wytwarzają klimat wzajemnego zaufania i poszanowania.

9) Metody nauczania na tle edukacji permanentnej - nieustanne, w okresie całego życia ludzkiego, jest nabywanie doświadczeń (od poczęcia płodu do ostatnich przejawów świadomości człowieka). Dla ludzi odchylonych od normy nieocenione jest poczucie zespolenia się z całym społeczeństwem w pracy nad zdobywaniem wiedzy, a nawet z całym światem.

10) Metody samosterowane (tzw. akceptacja kalectwa) - akceptacja kalectwa - pojęcie to odnosi się głównie do tych jednostek odchylonych od normy, których uszkodzenia są nieodwracalne - do niewidomych, głuchych, do jednostek z zaburzeniami narządu ruchu, to znaczy do wszystkich tych, którzy muszą swoje kalectwo uznać za fakt nieodwracalny i wziąć je za jeden z warunków swego życia, z którym trzeba się realistycznie liczyć, ale któremu nie można pozwolić nad sobą zapanować. Tego typu dążenia samowychowawcze nazywamy dążeniem do czynnej akceptacji swego kalectwa.

11) Metody oparte na teorii uczenia się (warunkowanie) - M. Grzegorzewska twierdzi, że skoro zjawisko uczenia stanowi oczywiste podłoże wszelkich zdobywanych doświadczeń i jest podstawą wszelkich reakcji biopsychicznych nabywanych w ontogenezie, a więc i wszelkich reakcji na oddziaływania pedagogiczne, to wykorzystanie tego zjawiska jako mechanizmu oddziaływania naprawczego jest najnaturalniejszą, podstawową zasadą rewalidacji.

Powyżej został przedstawiony ogólny całokształt metod (obecnie najczęściej stosowany), stanowiący różnorodny zrąb „podejść” rewalidacyjnych - w kontaktach osobistych, szkolnych, poradnianych itd. Jednakże to stopień odchylenia jednostki od normy oraz zmienne, muszą warunkować dobór metod i sposoby ich stosowania.

12) Metoda ośrodków pracy i jej etapy- Formą nauczania globalnego jest metoda ośrodków pracy. Opiera się ona na zainteresowaniach dziecka, które są bodźcem dla uwagi i zdolności spostrzegania. Dziecko upośledzone umysłowo odczuwa potrzebę zabawy oraz praktycznego działania. Zaspokojenie obu tych potrzeb umożliwia stosowanie metody ośrodków pracy. Maria Grzegorzewska, na podstawie założeń metody ośrodków zainteresowań O. Decroiy'ego opracowała teorię nauczania dla niższych klas szkół podstawowych specjalnych, która zawiera następujące etapy:

1) Zajęcia wstępne

Celem zajęć wstępnych jest przygotowanie dziecka do dnia pracy przez:

- wytworzenie atmosfery zachęcającej do pracy;

- zaspokojenie zainteresowania i izolowanie zainteresowań ubocznych;

- wykonywanie szeregu czynności bieżących, jak: obserwacja pogody, załatwienie spraw porządkowych, wypełnienie dyżuru;

- wykonanie ćwiczeń, które wpływają korygująco na postawę dziecka.

Zajęcia wstępne, zwłaszcza na początku roku szkolnego, kiedy dzieci nie są jeszcze wdrożone do szybkiego wykonywania poszczególnych czynności, trwają godzinę albo dłużej. W miarę nabywania przez dzieci sprawności w wykonywaniu zajęć codziennych, czas trwania ćwiczeń wstępnych staje się krótszy. Dzieci wprawione do wypowiadania swoich wrażeń chętnie dzielą się z nauczycielem swoimi troskami.

Podstawową zasadą realizacji ćwiczeń wstępnych w praktyce jest zapewnienie naturalnego przebiegu zajęć. Na początku należy nawiązać rozmowę o sprawach bieżących, jaka jest pogoda, itp. Dzieci na podstawie własnej obserwacji określają jaka jest pogoda na dworze. Po 5 minutach dzieci wchodzą do klasy i zaznaczają stan pogody na odpowiedniej tablicy. Za pomocą umówionych znaków zaznaczają także swoją obecność na arkuszu obecności. Takie samodzielne wypełnianie kalendarza i arkusza obecności kształtuje pojęcie czasu: dnia, doby, tygodnia, miesiąca, roku, kwartału, półrocza, pory roku oraz zrozumienie takich terminów jak: wczoraj, dzisiaj, jutro.

2) Obserwacja

Celem obserwacji jest wdrażanie dziecka do poznawania i rozumienia otaczających je zjawisk. Dzięki obserwacji dziecko poznaje otaczający je świat, a przez bezpośrednie zetknięcie się z pracą ludzką oraz przedmiotami i zjawiskami w ich naturalnym środowisku nawiązuje kontakt z ludźmi i całą rzeczywistością.

W nauczaniu metodą ośrodków pracy najczęściej stosuje się obserwację przypadkową i obserwację systematyczną. Do obserwacji przypadkowej, wzbogacającej doświadczenia ucznia możemy zaliczyć:

a) spostrzeżenia zmian w rozwoju roślin i zwierząt hodowanych przez dzieci;

b) spostrzeżenia dotyczące pogody;

c) obserwację przedmiotów (nie pozostających z związku z opracowanymi ośrodkami pracy - przynoszonych przez dzieci z domu lub z wycieczek);

d) obserwację przedmiotów lub zjawisk, z którymi dzieci stykają się okolicznościowo;

e) obserwację nieprzewidzianych zdarzeń zachodzących w ciągu roku szkolnego.

Obserwacje wymienione w punktach a, b, c - można prowadzić na zajęciach wstępnych, pozostałe zaś - zależnie od okoliczności, np. gdy nadarzy się sposobność do obserwacji ptaka lub zwierzęcia przyniesionego do klasy. Po zaspokojeniu ogólnej ciekawości dzieci, następuje obserwacja kierowana. Jej przebieg zaczyna się od wyodrębnienia poznanego zjawiska z otoczenia, w które jest ono uwikłane, po czym następuje ogólny jego opis, rozróżnianie i nazywanie poszczególnych jego części, badanie ich ilości, jakości, właściwości i funkcji, porównywanie z podobnymi elementami zmian zachodzących pomiędzy poszczególnymi fragmentami.

Dalszy ciąg obserwacji może przebiegać w klasie. Służy do tego materiał przyniesiony z wycieczki, filmy zgromadzone w szkole, obrazy i modele. W klasie doprowadza się do uogólnień, które później przedstawia się w formie plastycznej, słownej, graficznej, mimiczno - ruchowej.

3) Kojarzenie

Kojarzenie wiąże się z obserwacją, a lekcje tzw. kojarzenia specjalnie przeznaczone są po to, by dzieci nauczyć myśleć, tj. wdrożyć do umiejętności kojarzenia wiadomości nabytych dzięki obserwacji z innymi wiadomościami odtwarzanymi z pamięci bądź zdobytych od kogoś pośrednio. Po zajęciach wstępnych nauczyciel powtarza temat dnia, w celu utrwalenia wiadomości nabytych w czasie obserwacji. Po wstępie przystępuje do właściwej metody kojarzenia. Zaczyna od tego, co jest dziecku najbliższe. W związku z tym zależnie od tematu nauczyciel stawia takie pytania, jak np. "Kto z was w domu ma psa? Jak twój pies szczeka? Jak się wabi?". Pytania takie budzą zainteresowania dzieci, które z ożywieniem mówią, co wiedzą na dany temat.

W ten sposób odbywa się kojarzenie w czasie i w przestrzeni. Kojarzenie "w czasie" osiągamy przez porównywanie spostrzeżeń bieżących z przeszłymi, zaś kojarzenie "w przestrzeni" - przez porównywanie tego, co dziecko może dostrzec na miejscu, z tym, co współcześnie zachodzi gdzie indziej. Umiejętność kojarzenia wpływa na rozwój moralny i społeczny dziecka. Uświadamia ono sobie, co zawdzięcza innym ludziom, np. pracy rolnika, piekarza, lekarza, itp. Budzi to poczucie wdzięczności dziecka dla innych ludzi, poszanowanie cudzej pracy i przekonanie, że ono samo w miarę swoich możliwości jest zobowiązane do rzetelnej pracy.

4) Ekspresja

Ekspresja jest dalszym ciągiem procesu poznawczego. Dzieci upośledzone umysłowo poznają pewne zjawiska nie tylko wolniej i mniej dokładnie, ale również odmiennie. Ich sposób spostrzegania i kojarzenia jest często zakłócany silnymi stanami emocjonalnymi.

Zadaniem nauczyciela jest sprawdzenie, czy to, co dziecko badało, zostało właściwie odebrane i zinterpretowane, czy w percepcji wrażeń nie nastąpiły dysproporcje, wypaczenia, zaniki czy ześlizgi myślowe. Ponieważ większość dzieci upośledzonych umysłowo posiada znaczne trudności w wypowiedziach słownych i pisemnych należy zezwolić im na inne formy ekspresji, jak np. gesty, mimika, ruch, plastyka, majsterkowanie, śpiew, inscenizacja. Przy ich zastosowaniu łatwiej jest zrozumieć, co dziecko zapamiętało, co pominęło, przekręciło, wyolbrzymiło i jakie momenty wywarły na nim największe wrażenie.

Poza wartościami poznawczymi ekspresja ma również duże znaczenie diagnostyczne i terapeutyczne. W swobodnym wyrażaniu swoich przeżyć wewnętrznych dziecko odsłania różne braki, zahamowania i nieprawidłowości rozwojowe oraz stany frustracyjne. Poznanie tych właściwości psychofizycznych dziecka pozwala na zastosowanie skuteczniejszych środków zaradczych i większe zindywidualizowanie pracy w zespole.

Ekspresja pozwala także na pewne odejście od "rygorów" jakie obowiązują przy pracy poznawczej. Uczeń może sobie pozwolić na fantazję i na zabawę, która może być jedną z form ekspresji.

Bogactwo różnorodnych form ekspresji stosowanych w metodzie ośrodków pracy sprzyja rozwojowi samodzielnej twórczości dzieci. U uczniów upośledzonych umysłowo jest ona stosunkowo uboga i prymitywna, ale po odpowiednim przygotowaniu w czasie pracy poznawczej rodzi się u nich chęć do stworzenia czegoś, co będzie ładne i użyteczne.

Ekspresja przyczynia się także do utrwalania zdobytych wiadomości i umiejętności przez zastosowanie ich w praktycznym działaniu.

5) Zajęcia końcowe

Ostatnim etapem dziennego ośrodka pracy jest ocena wysiłku dzieci przy wykonywaniu zadania, którego podjęły się w danym dniu zajęć szkolnych. Wymaga to wnikliwego przeglądu wykonanych prac, ich jakości, zalet i usterek.

W tym momencie przypomina się również o tym, co dzieci mają zrobić w domu, jak zastosować zdobyte umiejętności, wiadomości poza szkołą, komu przyjść z pomocą lub sprawić przyjemność, jak zachować się w drodze do domu i co przygotować do następnego dnia pracy. Po uporządkowaniu miejsca pracy dzieci żegnają się z nauczycielem i wracają do domu.

Taki przebieg zajęć szkolnych prowadzonych metodą ośrodków pracy jest zrozumiały dla dzieci, gdyż układa się on w logiczny tok, gdzie najpierw (w zajęciach wstępnych) trzeba się przygotować do pracy, potem (w obserwacji) wiedzieć, co się będzie robić, (w kojarzeniu) zbadać wszechstronnie dane zjawisko, poznać jego piękno i przydatność dla człowieka, a w ekspresji robi się już użytek ze zdobytych wiadomości, odtwarzając pewne zjawiska lub tworząc nowe, które dziecku sprawiają przyjemność.

Wszystkie etapy zajęć prowadzone są przez jednego nauczyciela, z którym współpracuje logopeda (ćwiczenia ortofoniczne dla dzieci z wadami mowy), wychowawca fizyczny (ćwiczenia korekcyjne) i czasami specjalista od wychowania muzycznego.

Metoda ośrodków pracy jest najwszechstronniej opracowanym działem kształcenia specjalnego. W tym rozumieniu jest nie tylko metodą nauczania i wychowania, ale również metodą terapii pedagogicznej i środowiska rewalidacyjnego.

7. Rola Państwa w kształceniu specjalnym

Istotą reformy systemu kształcenia specjalnego jest dążenie do powszechności nauczania w dostępnych dla wszystkich uczniów szkołach i zapewnienie uczniom z niepełnosprawnościami warunków realizacji obowiązku szkolnego w sposób dostosowany do tempa ich rozwoju. To potrzeby ucznia wyznaczać powinny sposób realizacji zadań w zakresie nauczania, wychowania i kształcenia.

Wychowanie i kształcenie specjalne na poziomie przedszkola i szkoły podstawowej mogą być realizowane w:

- Przedszkolach, szkołach podstawowych ogólnodostępnych,

- Przedszkolach, szkołach podstawowych z oddziałami integracyjnymi,

- Przedszkolach, szkołach podstawowych integracyjnych, w których wszystkie oddziały są integracyjne,

- Przedszkolach, szkołach podstawowych ogólnodostępnych z oddziałami specjalnymi,

- Przedszkolach, szkołach podstawowych specjalnych.

Na poziomie gimnazjum uczniowie z niepełnosprawnościami mogą być kształceni w:

- Gimnazjum ogólnodostępnym,

- Gimnazjum ogólnodostępnym z oddziałami integracyjnymi,

- Gimnazjum ogólnodostępnym integracyjnym,

- Gimnazjum ogólnodostępnym z oddziałami specjalnymi,

- Gimnazjum specjalnym,

- Gimnazjum z oddziałami przysposabiającymi do pracy

Do zadań gmin należy:

- Zakładanie ora prowadzenie publicznych przedszkoli, w tym z oddziałami integracyjnymi oraz przedszkoli specjalnych, szkół podstawowych oraz gimnazjów, w tym z oddziałami integracyjnymi

- obowiązek bezpłatnego przewozu dzieci niepełnosprawnych uczęszczających do publicznych szkół podstawowych i gimnazjów oraz opieki nad nimi podczas przewozu. Dzieci oraz opiekunowie korzystający z transportu publicznego, posiadają prawo do ulgowego lub bezpłatnego przejazdu na podstawie ustawy o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego.

Do zadań własnych powiatu należy:

- Zakładanie i prowadzenie publicznych szkół podstawowych specjalnych, gimnazjów specjalnych i szkół specjalnych ponadgimnazjalnych, w tym z oddziałami integracyjnymi

- Zakładanie i prowadzenie poradni psychologiczno- pedagogicznych i innych poradni specjalistycznych,

- Zakładanie i prowadzenie specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania oraz ośrodki umożliwiające dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim realizacji obowiązku szkolnego.

Liczbę uczniów w oddziale szkoły specjalnej określa się na podstawie niepełnosprawności:

- Dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim - od 10 do 16,

- Dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym - od 6 do 8,

- Dla uczniów niewidomych i słabo widzących - od 8 do 10,

- Dla uczniów niesłyszących i słabo słyszących - od 6 do 8,

- Dla uczniów uczęszczających do szkół zorganizowanych przy zakładach opieki zdrowotnej, zakładach lecznictwa uzdrowiskowego i domach pomocy społecznej - od 10 do 16,

- Dla uczniów z zaburzeniami psychicznymi - od 6 do 8,

- Dla uczniów z niepełnosprawnością ruchową - od 8 do 12,

- Dla uczniów z niepełno sprawnościami sprężonymi i autyzmem - od 2 do 4,

- Dla uczniów niedostosowanych społecznie i z zaburzeniami zachowania - od 10 do 16.

Jednym z sposobów wyrównywania szans edukacyjnych dzieci niepełnosprawnych, które z powodu swojego upośledzenia nie mogą uczęszczać do przedszkola lub szkoły w miejscu swojego zamieszkania jest kształcenie w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych. Placówka ta posiada internat oraz kilka jednostek organizacyjnych: przedszkole specjalne, specjalna szkoła podstawowa, gimnazjum specjalne, specjalna szkoła ponadgimnazjalna, specjalna szkoła policealna.

Uregulowania prawne zostały przygotowane przez resort edukacji i dotyczą:

- objęcie wszystkich dzieci z różnymi niepełno sprawnościami wczesnym wspomaganiem rozwoju od momentu wykrycia niepełnosprawności do rozpoczęcia nauki,

- dostosowanie organizacji zajęć do sytuacji i możliwości ich realizacji w różnych warunkach (w tym w domach rodzinnych) oraz udzielenie pomocy psychologiczno-pedagogicznej i wsparcia emocjonalnego rodzicom małych dzieci niepełnosprawnych,

- rozszerzenie możliwości nauczania dzieci z niepełnosprawnościami razem z ich rówieśnikami pełnosprawnymi w szkole ogólnodostępnej,

- obligatoryjnego dodatkowego wsparcia technicznego i pomocy specjalistycznej dla dzieci niepełnosprawnych (wynikające z rodzaju ich niepełnosprawności) uczących się w szkołach integracyjnych i ogólnodostępnych, w celu zapewnienia im efektywności kształcenia,

- opisania tych prawidłowych funkcji i możliwości dziecka, na których powinien być oparty proces edukacyjno-rewalidacyjny w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego i indywidualnego nauczania w punkcie dotyczącym określenia wskazań do pracy z dzieckiem.

Regulacje prawne:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia prawo do edukacji dla wszystkich (art. 70), uwzględnia ona wszystkie zobowiązania Polski w zakresie praw człowieka wynikające z dokumentów ONZ.

2. Ustawa z dn. 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz.U.96.67.329 z późn. zm.)

Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka".

Na mocy art. 1. ustawy o systemie oświaty - system oświaty zapewnia w szczególności:

- realizację prawa każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do kształcenia się oraz prawa dzieci do wychowania i opieki odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju

- dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwości korzystania z opieki psychologicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej;

- możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami.

Art. 71b ust. 2a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty

W przedszkolach i szkołach podstawowych, w tym specjalnych, oraz w ośrodkach,

o których mowa w art. 2 pkt 5, a także w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych, w tym w poradniach specjalistycznych, mogą być tworzone zespoły wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, w celu pobudzania psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole, prowadzonego bezpośrednio z dzieckiem i jego rodziną,

3. art. 16 ust. 7 ustawy o systemie oświaty i Dz. U. z 1997 r. Nr 14 poz. 76

Za spełnianie obowiązku szkolnego uznaje się także udział dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim w przedziale wiekowym od 3 do 25 lat w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych,

4. § 3 ust. 7 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych

• Dla uczniów niepełnosprawnych można przedłużyć okres nauki na każdym etapie edukacyjnym co najmniej o jeden rok, zwiększając proporcjonalnie liczbę godzin zajęć edukacyjnych,

5. Zarządzenie nr 29 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 października 1993 roku w sprawie zasad organizowania opieki nad uczniami niepełnosprawnymi, ich kształcenia w ogólnodostępnych i integracyjnych publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz organizacji kształcenia specjalnego (Dz.Urz. MEN 1993.9.36),

6. Zarządzenie nr 15 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 maja 1993 roku w sprawie zasad udzielania uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej (Dz.Urz. MEN 1993.6.19),

7. art. 22 ust. 2 pkt 9 ustawy o systemie oświaty z 1991 r. Niepełnosprawne dzieci i młodzież mają możliwość kształcenia się w ogólnodostępnych i integracyjnych szkołach oraz klasach specjalnych,

8. rozporządzenie MEN z dnia 11 czerwca 1993 r. Dz. U. Nr 67 poz. 322 § 12 ust. 4) Wybór odpowiedniej formy kształcenia i wychowania należy do rodziców lub opiekunów dziecka

Integracja osób niepełnosprawnych z dziećmi zdrowymi

W Polsce coraz bardziej wzrasta zapotrzebowanie na tworzenie klas integracyjnych. W latach 2000-2001 3% dzieci i młodzieży to osoby wymagające specjalnego kształcenia. Aby mówić o integracji w szkole należy określić czym jest integracja. B. Hofman poprzez słowo integracja rozumie z jednej strony „wielokierunkowe, zespolone działanie, mające na celu rewalidację jednostek odbiegających od normy, z drugiej zaś proces integrowania (włączenia) osób niepełnosprawnych ( w miarę możliwości i odpowiednich warunkach) w zwykłe formy życia osobistego i społecznego, a także jako cel kształcenia ogólnego i specjalnego. Aby integracja przebiegała prawidłowo wymaga zmian w podejściu całego społeczeństwa dotyczących tolerancji osób niepełnosprawnych. Należy zapewnić osobom niepełnosprawnym możliwość doświadczenia normalnych warunków życia. Ideą integracji jest stworzenie różnorodnych sytuacji stymulujących wzajemny rozwój osób o odmiennej fizycznej, psychicznej i intelektualnej budowie i funkcjonowaniu.

Integracyjny system kształcenia to starania o to by dzieci i młodzież z odchyleniami od normy maksymalnie włączyć do szkół normalnych. Integracja zakłada umożliwienie dzieciom i młodzieży niepełnosprawnej korzystanie z wszystkich szczebli szkolnictwa a także zdobyczy kulturowych oraz wypoczynku. Ważne jest tu dodatkowe pojęcie „normalizacji” oznaczające zabezpieczenie osobom niepełnosprawnym takich warunków życia aby mogły one odnosić te same sukcesy co ich rówieśnicy.

L.Wessman wyróżnia integrację:

- poprzez zastosowanie odpowiednich urządzeń- włączenie do zwykłych sytuacji w otoczeniu fizycznym i środowisku społecznym ułatwień technicznych i organizacyjnych zapewniających jak najlepsze funkcjonowanie

- funkcjonalną- oznaczającą iż osoby niepełnosprawne mieszkają, pracują i spędzają czas wolny w tych samych warunkach co osoby zdrowe.

Wspólna integracja dzieci zdrowych i niepełnosprawnych jest możliwa tylko po pokonaniu problemów zaistniałych w następujących wymiarach:

- wymiar społeczny - czyli akceptacja przez społeczeństwo idei oraz sposobu wspólnego nauczania,

- wymiar psychiczny - czyli samopoczucie dziecka niepełnosprawnego przebywającego w klasie z zdrowymi rówieśnikami,

- wymiar organizacyjny - czyli wybór pomiędzy utworzeniem specjalnych klas integracyjnych, co wiąże się z koniecznością zatrudnienie drugiego nauczyciela i ograniczenia liczby uczniów bądź włączeniem poszczególnej jednostki niepełnosprawnej do systemu zwykłej klasy co jest trudne do zrobie nia dla jednego nauczyciela.

- Wymiar dydaktyczno-metodyczny- ustalając wspólne podstawy programowej dla dzieci zdrowych i upośledzonych z sposób lekki należy brać pod uwagę sposoby, tempo przyswajania przez nich wiedzy,

- Wymiar ekonomiczny - tworzenie klas integracyjnych to często bardzo wysokie koszty przekraczające możliwości powiatów,

- Wymiar wychowawczy - jednym z najważniejszych celów integracyjnych są następstwa wychowawcze niosące za sobą poprawę stosunku społeczeństwa do osób niepełnosprawnych a także zmniejszenie dystansu pomiędzy osobami zdrowymi a niepełnosprawnymi.

Aby integracja uczniów upośledzonych umysłowo z zdrowymi dziećmi przebiegała prawidłowo musi być zapewnionych kilka warunków. H. Borzyszkowska uważa iż:

- Ważny jest aby w szkołach normalnych wytworzyć odpowiedni klimat wśród nauczycieli, uczniów oraz ich rodziców. Problemy dziecka upośledzonego umysłowo winny być im znane,

- Klasy specjalne powinny mieć odpowiednie warunki lokalne w celu lepszego przeprowadzania procesu rewalidacji,

- Klasy specjalne powinny być włączane w ogólnoszkolny program pracy dydaktyczno-wychowawczej.

- Osiągnięcia oraz prace uczniów klas specjalnych powinny być eksponowane tak by każdy mógł je zobaczyć.

Jednym z przykładów włączenia osób niepełnosprawnych do klas uczniów zdrowych jest klasa typu norweskiego - sześcioro dzieci z problemami wzrokowymi uczy się w specjalnej klasie przy szkole masowej. Dzieci są uczone przez specjalnie wykształconych pedagogów a także są dowożone z domów. Po ukończeniu szóstej klasy dzieci są włączane do odpowiednich klas w szkołach publicznych. Zwykle mają już wtedy opanowany brajl, kubarytmy, rysunek wypukły i itp. Po ukończeniu edukacji kierowani są na roczny kurs samodzielnego życia.

Kształcenie w integracji powinno umożliwić uczniom zdobycie wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości w warunkach przedszkola oraz szkoły ogólnodostępnej.

Szersze włączanie dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w proces kształcenia oraz wychowanie razem z dziećmi pełnosprawnymi może uczyć uczniów sprawnych tolerancji dla inności drugiego człowieka oraz zasady solidarności i demokracji w odniesieniu do swoich niepełnosprawnych koleżanek i kolegów. Uczniom niepełnosprawnym kształcenie w integracji powinno umożliwić zdobycie wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości w warunkach przedszkola oraz szkoły ogólnodostępnej, wspólnie z rówieśnikami i jak najbliżej miejsca zamieszkania.

Integracja jest długim i skomplikowanym procesem, w którym ważną rolę odgrywają pełnosprawni uczniowie poprzez okazywanie tolerancji oraz pomocy niepełnosprawnym.

W każdym roku szkolnym przybywa dzieci niepełnosprawnych uczęszczających do oddziałów integracyjnych. Zapewnienie tym uczniom dodatkowych zajęć specjalistycznych wynikających z planu nauczania odpowiedniej szkoły specjalnej, czy pomocy psychologiczno- pedagogicznej, umożliwi im osiągnięcie powodzenia w nauce szkolnej.

W klasach integracyjnych liczba wszystkich uczniów wynosi od 15 do 20. W tej liczbie uczyć się powinno od 3 do 5 uczniów z niepełnosprawnością. W klasach specjalnych w szkołach ogólnodostępnych liczba uczniów powinna odpowiadać liczbie uczniów w oddziałach odpowiedniej szkoły specjalnej. W ej formie kształcenia w roku szkolnym 1999/2000 uczyło się 4654 uczniów w 669 oddziałach.

Nauka w oddziałach specjalnych w szkołach ogólnodostępnych odbywa się według planów i programów nauczania odpowiedniego typu szkół specjalnych, lub ogólnodostępnych z uwzględnieniem odpowiednich zajęć rewalidacji indywidualnej. Uczniów niepełnosprawnych przyjmuje się do integralnych form nauczania na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, oraz na podstawie orzeczenia kwalifikującego do kształcenia oraz wychowania specjalnego. Przedszkole i szkoła zapewniają uczniom z niepełnosprawnosciami niezbędne warunki, jak również odpowiednie wyposażenie, w tym podręczniki szkolne i oprzyrządowanie miejsca do nauki- stosowne do rodzaju jego niepełnosprawności. Uczniom niepełnosprawnym uczęszczającym do szkoły ogólnodostępnej w której nie prowadzi się oddziałów integracyjnych, w celu osiągnięcia przez nich powodzenia w nauce szkolnej należy również zapewnić odpowiednie warunki do nauki, umożliwić realizację zajęć rewalidacyjnych lub pomoc psychologiczn0- pedagogiczną, a nauczycielom pracującym z tym uczniem doradztwo oraz pomoc medyczną.

Z doświadczeń szkół prowadzących kształcenie integracyjne wnika, że kształcenie uczniów z niepełnosprawnościami w jednej szkole z uczniami pełnosprawnymi należy organizować po uprzednim stworzeniu odpowiednich warunków społecznych, merytorycznych i ekonomicznych. Ministerstwo Edukacji Narodowej wychodzi z założenia, że kształcenia integracyjnego nie można wprowadzić na zasadzie decyzji administracyjnej a jedynie w wyniku społecznej zgody i przy zapewnieniu odpowiednich warunków, w tym likwidacji barier funkcjonalnych.

Klasy specjalne, przy szkołach uważa się, za najlepszą drogę adaptacji społecznej upośledzonych umysłowo, ponieważ wyniki badań podkreślają ujemne skutki izolowania dzieci upośledzonych umysłowo od rodziny i środowiska normalnych rówieśników. Słuszność takiej decyzji i możliwość uzyskania oczekiwanych korzyści przez ulokowanie klas specjalnych w szkołach podstawowych uzależniona jest od poziomu kultury dzieci i od troski nauczyciela chroniącego dzieci upośledzone od upokorzeń.

Na podstawie przeprowadzonych badań nad funkcjonowaniem klas specjalnych przy szkołach normalnych przez słuchaczy WSP w Krakowie można stwierdzić, że na rozwój klas specjalnych wpływają również warunki lokalowe, wyposażenie w pomoce naukowe oraz przygotowanie kadry pedagogicznej. Z badań wnika, że sytuacja klas specjalnych, istniejących w szkołach, nie jest korzystna. Składa się na to szereg czynników, takich jak:

1. Szkoły podstawowe, nie maja często odpowiedniej ilości sal, co powoduje, że klasy specjalne wędrują po różnych pomieszczeniach lub są wadliwie lokalizowane. Nawet w przypadku posiadania własnej Sali lekcyjnej, często są one za ciasne i gorzej wyposażone w sprzęt niż klasy normalne. Wiele do życzenia pozostawia zaopatrzenie w pomoce dydaktyczne, podręczniki oraz nieodpowiednie pracownie do zajęć praktyczno- technicznych lub ich brak

2. W badanych klasach specjalnych na 40 osób w nich uczących tylko 7 miało kwalifikacje specjalistyczne. Spośród pozostałych 33 osób jedynie dwie podjęły się uzupełnienia kwalifikacji w zakresie pedagogiki specjalnej.

3. W badanych szkołach stwierdza się niekorzystny klimat dla klas specjalnych. W niektórych szkołach niechęci do nich się nie ukrywa. W innych- dyrektor i nauczyciele wyrażają pozytywne opinie o tych klasach, stwierdzają, że są one potrzebne w ich szkole. Oceny te jednak spowodowane są często względami na własną korzyść , ponad to nie znajdują pokrycia w działaniu. Dyrektorzy wyposażają przede wszystkim klasy normalne odsuwając klasy specjalne na dalszy plan.

Nauczyciele bronią się nawet przed zastępstwem w klasach specjalnych, czasem niechętnie wypożyczają im pomoce dydaktyczne albo nie wpuszczają ich do pracowni przedmiotowych. Wielu z nich nie chce rozmawiać ze swoimi uczniami o klasach specjalnych, chociaż w sytuacji, gdy w szkole są dwa rodzaje klas powinny być poinformowane o potrzebie różnych zespołów. Tymczasem głównym źródłem informacji o klasach są dla uczniów opinie kolegów i własne obserwacje.

4. Postępowanie uczniów wobec niepełnosprawnych kolegów nacechowane jest przesadną tolerancją wobec uczniów klas specjalnych, zabarwienie charytatywne, unikające kontaktu z tymi uczniami oraz rozmów o nich, albo wreszcie niechętne czy wrogie. Nauczyciele często również mają wadliwy obraz uczniów klas specjalnych. Uważają, że są to uczniowie, którzy źle się uczą, nie chcą się uczyć, źle się zachowują

W zakresie uspołeczniania uczniów klas specjalnych sytuacja przedstawia się również niekorzystnie. Pozornie w klasach specjalnych na terenie szkół publicznych wychowuje się dzieci upośledzone umysłowo w integracji ze zdrowymi. Faktycznie jednak o pewnym stopniu integracji można mówić w odniesieniu do pojedynczych szkół. Na ogół nie dopuszcza się uczniów klas specjalnych do udziału w życiu szkoły uważając, ze się do tego nie nadają. Z drugiej strony niechętna, lub nawet wroga postawa uczniów klas normalnych nie tylko nie przyczynia się do uspołecznienia uczniów klas specjalnych, ale nawet może kształtować u nich postawy nieufne i wrogie. Psychologowie dzieci upośledzonych umysłowo stwierdzają nieharmonijny rozwój ich potrzeb psychicznych np. rozwinięte potrzeby podstawowe, słabo rozwinięte potrzeby wyższe. Zadaniem wychowania jest więc rozwijanie wyższych potrzeb, motywów.

Nauczanie zintegrowane to problem trudny do rozwiązania. Świadomość niebezpieczeństw, zwłaszcza formalnej integracji skłoniła teoretyków do szukania tzw złotego środka. Wiele działań należy skierować na kształtowanie postaw społecznych wobec upośledzonych umysłowo. Nauczanie integracyjne jest ideą słuszną, ale wymaga spełnienia określonych warunków. Chęć nauczania dzieci niepełnosprawnych w warunkach szkoły powszechnej bez dostarczania niezbędnych środków wsparcia, zmniejsza szansę na równoprawność klas uczniowskich.

Bibliografia:

1. Ministerstwo Edukacji Narodowej o kształceniu integracyjnym i specjalnym, Warszawa 2001,

2. Wielowymiarowość edukacji osób z niepełnosprawnością, pod red. Cz. Kosakowskiego, C. Rogowskiego, Olsztyn 2005,

3. J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia, Kraków 1999,

4. Pedagogika rewalidacyjna, pod red. A. Hulka, Warszawa 1988,

5. O. Lipkowski, Pedagogika specjalna, Warszawa 1981,

6. J. Sowa, Pedagogika specjalna. Wybrane problemy, Rzeszów 1985,

7. Wybrane problemy pedagogiki specjalnej: teoria, diagnoza, terapia, pod. red. M. Sekułowicz, Wrocław 2006,

8. J. Wyczesany, Oligofrenopedagogika: wybrane zagadnienia pedagogiki upośledzonych umysłowo, Kraków 1998,

9. Edukacja terapeutyczna: Toruńska szkoła terapeutyczna - dziesięć lat doświadczeń, pod red. Jadwigi Jastrząb, Toruń 2002,

10. Pomiędzy teorią a praktyką, pod. red. Czesława Kosakowskiego, Amadeusza Krause, Sławomira Przybylińskiego, Olsztyn 2006,

11. Kompetencje pedagoga specjalnego: aktualne wyzwania teorii i praktyki, pod. red. Zofii Pala, Anny Bujnowskiej, Lublin 2008

12. http://www.edukacja.edux.pl/p-961-zadania-szkoly-specjalnej.php, pobrano dnia 07.12.2009 r.

13. http://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU9944, pobrano dnia 06.12.2009 r.

• Wiedza ogólna i specjalistyczna

• Wiadomości i umiejętności metodyczne

• Wiedza pedagogiczna

• Cechy osobowościowe

• Wiedza specjalistyczna

• Umiejętności obserwacji, identyfikacji, predyspozycji

• Umiejętności prowadzenia rozmów, wywiadów i negocjacji

• Umiejętność pozyskiwania, gromadzenia i wykorzystywania informacji

• Umiejętności diagnozowania

• Umiejętności komunikacji interpersonalnej

• Współpraca z dorosłymi

• Umiejętności zaspokajania potrzeb i udzielania pomocy

DORADCA I TERAPEUTA

WYCHOWAWCA I OPIEKUN

NAUCZYCIEL, JAKO:

DYDAKTYK

---