ROZDZIAŁ I INSTYTUCJE UZUPEŁNIAJĄCE FUNKCJE RODZIN

1. Żłobek

Małe dzieci od najdawniejszych czasów wzrastały i wychowywały się w naturalnym środowisku rodzinnym. Dopiero w minionym stuleciu nastąpiły w tym względzie duże zmiany, które spowodowały nie tylko zwiększenie zainteresowania samym dzieckiem i uwarunkowaniami jego rozwoju, ale również pojawienie się tendencji do dzielenia się przez rodziców swoimi funkcjami opiekuńczo-wychowawczymi ze specjalnie powołanymi dla tych celów instytucjami opiekuńczymi. Jedną z takich instytucji jest żłobek, który współcześnie postrzegany jest jako forma instytucjonalnego sprawowania opieki nad dziećmi w okresie wczesnego dzieciństwa oraz jako instytucja socjalno-wychowawcza świadcząca okresową opiekę nad dzieckiem w wieku od 6 miesięcy do 3 roku życia. Podopiecznymi żłobków są głównie dzieci, których rodzice nie mogą opiekować się nimi osobiście z względu na pracę zawodową lub kontynuowanie nauki oraz dzieci z tzw. wskazań socjalnych, dla których opieka żłobkowa stanowi formę wsparcia udzielanego rodzinie poprzez bezpośrednią opiekę nad dziećmi i pośrednią pomoc w przezwyciężaniu trudności wynikających z trudnych warunków materialnych, mieszkaniowych, zdrowotnych czy społecznych rodziny.

Blisko 150 letnia historia funkcjonowania polskich żłobków - pierwszy żłobek „Dom dla Niemowląt” rozpoczął działalność w Warszawie w grudniu 1857 roku (Lepalczyk I., 1988, s. 62-63) - wskazuje na zmienność jego podstawowych funkcji. Analizując genezę i rozwój tej formy opieki można stwierdzić, że przemiany podstawowych zadań żłobków przebiegały w kierunku - od opieki nad dziećmi ze środowisk bardzo zagrożonych biedą i ubóstwem, walki z wysokim wskaźnikiem śmiertelności niemowląt i dawania dzieciom matek pracujących elementarnej opieki nasyconej głównie zabiegami pielęgnacyjnymi do działań mających na celu stworzenie jak najkorzystniejszego środowiska opiekuńczo-wychowawczego ukierunkowanego na stymulację rozwoju psychoruchowego dziecka i troskę o profesjonalny charakter świadczonych usług.

Etapy rozwoju i zadania żłobków w Polsce

W rozwoju polskich żłobków jako instytucji opiekuńczo-wychowawczej dla dzieci najmłodszych i kształtowania się ich postulowanego modelu można wyróżnić kilka etapów, które związane są z historią opieki nad dzieckiem i rodziną w Polsce.

Etap pierwszy - do zakończenia pierwszej wojny światowej - to okres powstawania instytucji opieki nad małym dzieckiem i żłobków nastawionych na przeciwdziałanie bardzo wysokiemu wskaźnikowi śmiertelności niemowląt i oraz pomoc kobietom pracującym lub pozostającym bez środków na utrzymanie w ramach aktywności różnego rodzaju organizacji filantropijnych, towarzystw np. Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności (M. Balcerek, 1978, s. 54-55). Jest to okres, w którym rozwój przemysłu i rozwijająca się aktywność zawodowa kobiet oraz idee dostrzegania prawa dziecka do właściwej opieki uzasadniały podejmowanie działań społecznych w kierunku tworzenia instytucji opiekuńczych dla małych dzieci.

Etap drugi - dwudziestolecia międzywojennego - to okres budowania niepodległego państwa polskiego i prób wypracowania możliwie spójnej koncepcji systemu opieki nad dzieckiem. Powstające w tym okresie żłobki (najczęściej przy dużych fabrykach i przy wyraźnym oporze właścicieli) miały za zadanie zapewnienie podstawowych warunków do pielęgnacji niemowląt, karmienia dziecka przez matkę piersią, szerzenia oświaty zdrowotnej oraz realizacji prawa kobiet pracujących do elementarnej opieki socjalnej ze strony pracodawcy. Wśród wielu wybitnych propagatorów idei wspomagania rodzin wychowujących małe dzieci oraz tworzenia i nowoczesnego urządzania sieci żłobków i stacji opieki nad dzieckiem, przychodni dla kobiet ciężarnych i poradni higienicznych dla rodziców, a także kształcenia kadr opiekuńczych dla tych placówek i zakładania instytucji naukowych podejmujących problemy opieki nad matką i dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa należy wymienić: M. Gromskiego, Wł. Szenajcha, H. Kraherską. (A. Kurcz, 1999, s. 121-136).

Etap trzeci - to okres Polski Ludowej charakteryzujący się bardzo dużym wzrostem ilości placówek opieki żłobkowej, systematycznym przyrostem liczby rodzin korzystających z ich usług oraz traktowania żłobka jako jednej z szczególnie pożądanych form pomocy socjalnej dla rodzin i działania na rzecz równouprawnienia kobiet. Powstające w tym okresie żłobki jako zakłady opieki zdrowotnej funkcjonowały w oparciu o szczegółową instrukcję (67/57) Ministra Zdrowia z 7 grudnia 1957 roku w sprawie regulaminów organizacyjnych i wytycznych obsady kadrowej w żłobkach dzielnicowych i zakładowych. Zgodnie z instrukcją żłobki winny sprawować nad dziećmi opiekę lekarsko-pielęgniarską i wychowawczą. Zostały one uznane za zakłady służby zdrowia, do obowiązków których należało: ochrona przed chorobami i zwalczanie śmiertelności wśród dzieci, zapewnienie dzieciom opieki w czasie trwania pracy ich rodziców, propagowanie zasad prawidłowego pielęgnowania, odżywiania i wychowania.

W słownikowym określeniu żłobka jako formy opieki nad dzieckiem przyjęto, że „Żłobek to zakład opiekuńczo-wychowawczy dla dzieci w wieku od 6 tygodni do 3 lat, których rodzice lub opiekunowie pracują poza domem. Żłobek zapewnia dzieciom żywienie, zabiegi pielęgnacyjno-zdrowotne i opiekę wychowawczą” (W. Okoń, 1974, s. 355). Główny wpływ na taki sposób definiowania żłobków miała ich wieloletnia przynależność do placówek bezpośrednio funkcjonujących w resorcie zdrowia, organizacja pracy wzorowana na procedurach obowiązujących w służbie zdrowia oraz szczególna preferencja dla zadań żłobka związanych z profilaktyką ochrony zdrowia dzieci i koncentracja na zabiegach pielęgnacyjnych. Do początku lat siedemdziesiątych w Polsce funkcjonowało dwa podstawowe typy żłobków:

- miejskie, dzielnicowe i zakładowe żłobki jedno-, dwu-, trzyzmianowe, czynne średnio od 10-14 godzin dziennie,

- żłobki tygodniowe- w których przebywały przez cały tydzień (oprócz niedziel i dni wolnych od pracy) dzieci matek pracujących w systemie wielozmianowym, mieszkających daleko od miejsca pracy, uczących się wieczorowo lub studiujących oraz kobiet w trudnej sytuacji społeczno-materialnej (głównie samotnych matek).

Oprócz tych dwóch podstawowych rodzajów żłobków funkcjonowały w Polsce w latach 50-60- tych również żłobki sezonowe organizowane na wsi podczas intensywnych prac polowych (dla dzieci powyżej jednego roku życia) oraz żłobki specjalistyczne, które powstały w wyniku potrzeby otoczenia dzieci specjalną troską z powodu złego stanu zdrowia dziecka lub członków jego najbliższej rodziny. Głównym zadaniem tych żłobków było stworzenie właściwszych i korzystniejszych warunków leczenia, lepszej opieki nad dziećmi niż w domu rodzinnym. Różnorodność przyczyn umieszczenia dzieci w żłobkach specjalistycznych spowodowała ich podział na cztery rodzaje: Żłobki- prewentoria- dla dzieci z gruźlicą, z niedoborem wagi, krzywicą oraz dzieci w okresie rekonwalescencji po przebytych ciężkich chorobach; Żłobki fakultatywne- przeznaczone dla dzieci z kontaktu gruźliczego po szczepieniu BCG, okres pobytu wynosił około 6 tygodni; Żłobki kokluszowe- dla dzieci chorych na krztusiec; Żłobki-izolatoria - przebywały tam dzieci, które zachorowały na takie schorzenia jak: choroby górnych dróg oddechowych, uszu, nie zakaźne choroby skóry itp.

Do zasadniczych zadań wszystkich w/w żłobków należało przede wszystkim zapewnienie dziecku opieki wychowawczej, opieki pielęgniarskiej i lekarskiej, zapewnienie wyżywienia, bielizny i odzieży oraz leków w postępowaniu profilaktycznym i udzielanie pierwszej pomocy. Szczegółowo zdefiniowane zadania obejmowały zadania: społeczne, zdrowotne, wychowawcze i oświatowe.

Zadania społeczne odnosiły się głównie do stworzenia warunków umożliwiających kobietom kontynuowanie bądź rozpoczęcie pracy zawodowej, nauki i nieprzerwanego macierzyństwem udziału w życiu społeczno - zawodowym i politycznym.

Zadania zdrowotne polegały na stworzeniu dzieciom jak najkorzystniejszych warunków do prawidłowego rozwoju somatycznego i psychoruchowego, którego wyrazem był zgodny z normami przyrost wagi, długości ciała, sprawności lokomocyjnych i manualnych oraz zapobieganie chorobom, stanom niedożywienia czy zaniedbań pielęgnacyjnych poprzez właściwe żywienie, troskę o bezpieczeństwo dzieci, bezwzględne przestrzeganie zasad higieny otoczenia i racjonalnego trybu życia dziecka.

Zadania wychowawcze miały na celu zapewnienie dzieciom optymalnych warunków rozwoju intelektualnego, społecznego, emocjonalnego i fizycznego oraz umożliwienie prawidłowego przebiegu procesu wychowania i nabywania orientacji w rzeczywistości od najwcześniejszego okresu rozwoju.

Zadania oświatowe wynikały z potrzeby systematycznego współdziałania ze środowiskiem rodzinnym dziecka, pracy sanitarno-oświatowej i popularyzowaniu wśród rodziców zasad racjonalnej opieki i wychowania małego dziecka (por. Jabłońska M., 1983, s. 38).

W latach osiemdziesiątych katalog zadań żłobków znacznie się rozszerzył. Wyrósł on na bazie krytyki dotychczasowej pracy żłobków oraz społecznego ruchu psychologów i pedagogów, którzy postulowali powstanie przy Instytucie Matki i Dziecka Centralnego Ośrodka Metodycznego ds. Rozwoju i Wychowania Małego Dziecka oraz opracowali nowe wytyczne do pracy żłobków. Efektem ich działań były bardzo istotne zmiany w urządzeniu i wyposażeniu żłobków w meble, zabawki, pomoce do zajęć, kolorową i przyjazną dzieciom przestrzeń oraz wprowadzenie przygotowanej do pracy w poszczególnych grupach wiekowych kadry dyplomowanych opiekunek dziecięcych (A. Kurcz, 1997, s. 23-27). Modyfikacja i rozszerzanie zakresu zadań żłobków związana była z pojawieniem się nowych - znacznie większych - wymagań w stosunku do tego typu instytucji, które spowodowane były przede wszystkim spopularyzowaniem wyników badań wskazujących na konieczność zaspokajanie w warunkach żłobka znacznie szerszego zakresu potrzeb rozwojowych dziecka, tworzenia bardziej sprzyjającej atmosfery opiekuńczej, indywidualizacji oddziaływań opiekuńczych i wychowawczego stymulowania dziecka we wszystkich sferach jego rozwoju psychoruchowego.

Etap czwarty - to okres transformacji ustrojowej, który przyniósł znaczące zmiany w systemie zabezpieczenia opieki nad małym dzieckiem w żłobkach. Ich prowadzenie stało się jednym z zadań własnych władz lokalnych i samorządowych (Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie o terytorialnym (Dz. U. nr 16, poz. 95, roz..2, art. 7, pkt. 5,6,8). Spowodowało to bardzo zróżnicowane podejście do zagadnienia zabezpieczenia warunków ich funkcjonowania, finansowania, zarządzania oraz rozumienia dotychczas realizowanych funkcji społecznych i opiekuńczo-wychowawczych. W wielu przypadkach trudna sytuacja ekonomiczna społeczności lokalnych ograniczyła w znacznym stopniu środki na utrzymanie (w opinii wielu działaczy samorządowych) "kosztownych i będących pozostałością po okresie budowania socjalizmu instytucji opiekuńczych". Nastąpił proces systematycznej likwidacji placówek, który ułatwiło zmniejszenie ilości dzieci w placówkach spowodowane rozwijającym się zjawiskiem bezrobocia, niżu demograficznego i rosnącymi kosztami utrzymania dziecka w żłobku. W wielu regionach wprowadzono zróżnicowaną pod względem wysokości stałą opłatę za miejsce w placówce oraz deklarowaną przez rodziców opłatę na potrzeby Rady Rodziców. W całym kraju obowiązywała również (oparta na bieżącej kalkulacji cen) opłata za wyżywienie dziecka. Przeciętna kwota obciążenia rodziców kosztami pobytu dziecka w żłobku wynosiła około 25%-30% najniższego wynagrodzenia. Było to dla niektórych rodzin tak duże obciążenie, że rachunek kosztów pobytu dziecka w placówce i dochodów matki z tytułu świadczonej pracy powodował, że matki, mające możliwość skorzystania z zasiłku wychowawczego lub z zasiłku dla bezrobotnych, rezygnowały z opieki żłobkowej. Likwidacja placówek była zazwyczaj pełna, co oznacza, że obiekty zmieniły zupełnie przeznaczenie i ponowne ich uruchomienie byłoby trudne do zrealizowania. Tylko na przestrzeni lat 1990-1993 zlikwidowano 694. żłobki dysponujące blisko 43 tys. miejscami a liczba dzieci objętych tą formą opieki zmniejszyła się z 137 449. do 87 023., czyli spadła o 36,7% (Mały Rocznik Statystyczny 1993, Tabela. 8/117, Żłobki, s.148. - obliczenia własne).

Można powiedzieć, że cechą charakterystyczną pierwszych lat okresu transformacji były nasilone działania na rzecz pomniejszanie znaczenia potrzeby funkcjonowania placówek opiekuńczych dla dzieci najmłodszych. Podkreślano ich negatywny wpływ na rozwój dziecka, a jednocześnie działano na rzecz pogorszenia warunków ich pracy przez redukcję ilości personelu, oszczędności na zakupach sprzętu zabawowego i środków pielęgnacyjno-higienicznych oraz ukierunkowaniu pracy na osiąganie efektów pracy opiekuńczej przy minimalizacji jej kosztów. Tej niekorzystnej tendencji przeciwstawiane są działania jeszcze funkcjonujących żłobków (np. w samym mieście Opolu z 14 placówek pracujących w roku 1990 pozostało tylko 4), które osiągają wysokie standardy usług pielęgnacyjnych i opiekuńczych, zatrudniają w większości przypadków kadrę z wyższym wykształceniem pedagogicznym i psychologicznym, podejmują profesjonalne działania stymulujące rozwój dzieci a także pozyskują do konstruktywnego współdziałania rodziców. W opinii kierowników placówek opiekuńczo-wychowawczych wzrasta systematycznie zainteresowanie rodziców usługami żłobków i coraz częściej zdarzają się sytuacje odmowy przyjęcia dziecka do żłobka z powodu braku wolnych miejsc. Przypuszcza się, że wchodzenie w wiek prokreacyjny wyżu demograficznego z lat 80-tych spowoduje rozszerzenie występowania tego zjawiska i poszukiwanie rozwiązań tej sytuacji poprzez tworzenie niepublicznych żłobków i żłobko-przedszkoli.

Prawne podstawy funkcjonowania żłobków

Podstawą prawną funkcjonowania żłobka jako "zakładu służby zdrowia sprawującego opiekę zdrowotną i udzielającego niektórych świadczeń z dziedziny opieki społecznej" było do końca 1991r. rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 maja 1982 r.(z późn. zm.) Mocą tego rozporządzenia żłobki zostały zdefiniowane jako "jednostki organizacyjne tworzone przez terenowe organy administracji państwowej o właściwości ogólnej na podstawie uchwał właściwych rad narodowych i im podlegają" (§ 2, ust.2.). W cytowanym rozporządzeniu zadania żłobka określono jednym zdaniem, które zawiera § 57 w brzmieniu: "Zadaniem żłobków jest zapewnienie świadczeń opiekuńczo-wychowawczych dzieciom do lat 3". W chwili przejęcia prowadzenia publicznych zakładów opieki zdrowotnej przez gminy całokształt zasad funkcjonowania i finansowania żłobków regulują ich statuty opracowane w oparciu o obowiązującą od stycznia 1992 r. ustawę o zakładach opieki zdrowotnej (Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. nr 91, poz.408 ).

Na podstawie powyżej przywołanych przepisów żłobki uznane są za:

- publiczne zakłady opieki zdrowotnej,

- jednostki organizacyjne podległe gminie,

- placówki działające na zasadach przewidzianych dla zakładów budżetowych, nie posiadające osobowości prawnej.

Kompleksową obsługę żłobków w zakresie administracji, finansów, spraw techniczno-gospodarczych prowadzą urzędy gminne, na których terenie działa placówka. W opracowanych, przez poszczególne samorządy terytorialne, statutach żłobków określone zostały ich cele i zadania, kompetencje ich rad nadzorczych, sposób zorganizowania żłobka i jego finansowania. Ze względu na dużą samodzielność organów władzy terenowej, sposób administrowania i finansowania zakładów opieki zdrowotnej (w tym także żłobków) dostosowany jest do konkretnych warunków i potrzeb na danym terenie oraz określonych rozwiązań administracyjnych. Ponieważ na terenie danej gminy najczęściej świadczy swoje usługi opiekuńcze tylko jedna lub kilka placówek, włączone są one i bezpośrednio podlegają referatom zdrowia miast i gmin lub zostały przejęte przez wydziały zajmujące się oświatą, zdrowiem lub pomocą społeczną.

Aktualnie żłobki traktowane są jako instytucje opieki okresowej, dziennej wspierającej rodziców w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Funkcjonują na podstawie cytowanej wcześniej ustawy z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej - Dz. U. nr 91, poz. 408 z późniejszymi zmianami. Wśród tych zmian najistotniejsza dla prawnych podstaw pracy żłobków jest (Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 20 czerwca 1997 o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej oraz o zmianie niektórych innych ustaw obowiązujących od dnia 5 grudnia 1997 r.) zmiana ujęta w art. 32b, w którym określa się żłobek jako zakład zdrowotny, który obejmuje swoim zakresem działania profilaktyczne i opiekę nad dzieckiem w wieku do 3 lat oraz Art. 34b (poz. 1 i 2) regulujący opłaty za pobyt dziecka w żłobku. Artykuł 34b stanowi, iż opłaty za pobyt dziecka w żłobku są ustalane według cen umownych i ustala je podmiot, który utworzył żłobek oraz, że opłaty te nie obejmują świadczeń zdrowotnych.

W projekcie rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych przygotowywanego w oparciu o ustawę o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku (Dz. U. Nr 64, poz. 593) sformułowano pojęcie opieki dziennej, przez którą rozumie się „wspieranie rodziny przez objecie dziecka działaniami wychowawczymi, edukacyjnymi i opiekuńczymi” (§2., ust. 5). Cytowane rozporządzenie (stan na grudzień 2004) określa tylko typy placówek opiekuńczych i nie wymienia szczegółowo ich rodzajów - stąd coraz częściej pojawiają się spory i problemy w klasyfikowaniu poszczególnych form opieki.

Układ strukturalno-funkcjonalny żłobków

Główne cele oddziaływań wobec dziecka wychowywanego w żłobku wynikają z konieczności stworzenia w placówce zespołu warunków i sytuacji opiekuńczych zaspokajających potrzeby podopiecznych, a szczególnie sytuacji sprzyjających rozwojowi dziecka we wszystkich sferach. W przypadku dzieci pozostających pod opieką żłobków, warunki te winny być wyznaczone specyficznymi i niespecyficznymi funkcjami opiekuńczo-wychowawczymi tej placówki, czyli tymi, które wynikają z właściwości przedmiotu opieki jakim jest dziecko w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym, oraz tymi, które są typowe dla każdej instytucji opiekuńczo-wychowawczej przyjmującej na siebie zaspokajanie potrzeb biologicznych i psychicznych podopiecznych. Specyfika żłobka jako placówki opieki częściowej, wspomagającej rodzinę w wypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych polega na tym, że podejmuje opiekę nad dzieckiem w okresie jego największej psychosomatycznej zależności od matki i wysokiej intensywności zabiegów pielęgnacyjno-opiekuńczych. Tym samym zakres funkcji żłobka w zdecydowany sposób odbiega od funkcji pełnionych przez inne placówki opiekuńcze.

Przypomnienie tego elementarnego aspektu dla jakości i efektów działań opiekuńczych uznaliśmy za bardzo ważne z kilku powodów: a) placówka opieki nad dzieckiem w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym jest tylko niedoskonałym substytutem opieki rodzinnej w czasie pobytu dziecka poza domem rodzinnym; b) oddziaływania opiekuńcze żłobka muszą być traktowane jako uzupełnienie opieki rodzicielskiej. W żadnym stopniu nie są w stanie ich całkowicie zastąpić - mogą natomiast w znacznym zakresie oddziaływać na jakość wypełniania wobec dziecka funkcji opiekuńczo-wychowawczych; c) warunki opieki nad dzieckiem w żłobku winny być zorganizowane tak, aby stały się one swoistym rozszerzeniem środowiska naturalnego dziecka i stanowiły dla niego teren stymulujący rozwój psychoruchowy.

Według Z .Dąbrowskiego podstawowymi elementami składowymi struktury placówki opiekuńczej są jego podopieczni oraz pracownicy. Łączy ich proces opiekuńczo-wychowawczy, który ma miejsce w określonych warunkach materialnych i określonych ramach czasoprzestrzennych. Układ funkcjonalny obejmuje powiązanie wymienionych elementów składowych placówki opiekuńczej, stwarzające ramy organizacyjne dla procesu opiekuńczego w toku, którego realizowane są zadania opiekuńczo-wychowawcze (Z. Dąbrowski, 1985, s 65-67).

Materialne podstawy pracy opiekuńczo-wychowawczej żłobków

Warunki lokalowe żłobków i środki materialne jakimi dysponują żłobki służą przede wszystkim bezpośredniemu zaspokajaniu elementarnych potrzeb, a tym samym przyczyniają się pośrednio do zaspokajania potrzeb psychicznych podopiecznych. Zakładanie żłobków odbywa się drogą nowego budownictwa lub adaptacji dla potrzeb placówki opiekuńczej obiektów już istniejących. Przy projektowaniu tych inwestycji bierze się pod uwagę wielkość placówki (na 50, 75 lub 80 miejsc w tzw. "typówkach"), odpowiednią lokalizację, która uwarunkowana jest potrzebami matek pracujących, względami natury sanitarno-epidemiologicznej (z dala od źródeł hałasu, zanieczyszczeń powietrza i gleby), uzbrojenia terenu oraz atrakcyjnością położenia (np. ze względu na sposób nasłonecznienia oraz możliwości zagospodarowania najbliższego otoczenia pod kątem terenów zielonych i ogrodu dla potrzeb dzieci).

Na bazę lokalową żłobka składają się między innymi pomieszczenia gospodarczo-socjalne (kuchnia ogólna, mleczna, pralnie, suszarnie, magazyny oraz pomieszczenia socjalne dla personelu placówki) oraz pozostające do dyspozycji podopiecznych zestawy pomieszczeń poszczególnych grup dziecięcych. W założonym modelu funkcjonowania żłobka przewidziano, że każda grupa dziecięca winna dysponować określoną liczbą pomieszczeń, tak aby była zupełnie samowystarczalna, a jej "blok" stanowił wyodrębnioną całość i był komunikacyjnie połączony z pozostałymi częściami obiektu za pomocą łączników dostępnych dla personelu placówki. W skład tego zespołu pomieszczeń wchodzą: przedsionki, wózkarnie, rozdzielnia posiłków i zmywalnia (kuchnia podręczna), pomieszczenia porządkowe, izolatka, poczekalnia, filtr, rozbieralnia (szatnia), łazienka, sale dziecięce z pełną komunikacją wewnętrzną (sypialnia, jadalnia, sale zabaw ruchowych, tematycznych), z wyjściem na taras lub do ogrodu.

W ostatnich latach zaobserwowano tendencję do zmniejszania się ilości pomieszczeń typowych dla żłobków, a więc stałej sypialni, wydzielonej i przeznaczonej tylko na posiłki jadalni, izolatek i pomieszczeń na wózki. Jest to wynikiem nie rzeczywistego braku tych pomieszczeń w żłobku, lecz zmiany ich przeznaczenia i adaptacji do potrzeb dzieci. W wielu żłobkach przesunięto szatnie i filtry do pomieszczeń zaplanowanych jako wózkarnie, z filtrów zrobiono pokoje grup dziecięcych, które w zależności od ich powierzchni wykorzystuje się na zabawy plastyczne, ruchowe, konstrukcyjne itp., zwiększając w ten sposób możliwości organizacji pracy z małymi zespołami dziecięcymi i unikając sytuacji pozostawania wszystkich dzieci w jednej sali w czasie tzw. "okresów czuwania". W wielu placówkach znajdują się także pomieszczenia "inne", które stanowią specjalnie urządzone dla potrzeb wszystkich podopiecznych sale wielofunkcyjne, tj. sale zabaw o rozbudowanych kącikach tematycznych, sale zabaw ruchowych (z kompletem urządzeń i przyborów gimnastycznych), z których korzystają poszczególne grupy według wcześniej zaplanowanego grafiku. Zmiany w obowiązującej normatywem organizacji pomieszczeń - oczywiście przy zachowaniu przepisów higieniczno-sanitarnych - sprzyjają pełniejszemu wykorzystaniu bazy żłobka i stwarzają warunki do realizacji zasady indywidualizacji oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych przez sam fakt odchodzenia od pracy z całą grupą. Wyposażenie pomieszczeń grupowych żłobków w meble i sprzęty spełniać winno również szereg kryteriów tj. dostosowanie do wieku dzieci, zachowanie warunków bezpieczeństwa użytkowania, ilości dzieci w grupie wiekowej, komfortu wykonywania czynności pielęgnacyjno-wychowawczych, możliwości funkcjonalnego i estetycznego urządzenia.

Na warunki materialne pracy żłobków wpływa także wyposażenie grup dziecięcych w odpowiednią liczbę i asortyment zabawek oraz pomocy do zajęć rozwijających. Punktem wyjścia w analizie wyposażenia żłobków w zabawki i pomoce do zajęć jest inwentarz zabawek zalecany jako obowiązkowe wyposażenie przewidziane dla poszczególnych grup wiekowych (M. Żuchowska, 1985). Właściwe wyposażenie otoczenia małego dziecka w zabawki jest zadaniem niełatwym z wielu względów. Najważniejsze z nich wynikają z bardzo wielu wymagań, jakie się im stawia. Chodzi przede wszystkim o to, aby w naturalny sposób stymulowały rozwój dziecka, służyły twórczej zabawie, były dostosowane do wieku dziecka, spełniały walory zabawki bezpiecznej i łatwej do utrzymania w czystości (por. I. Janowska, J. Smoleńska, 1982; M. Stoppard, 1992, s. 124-130; P. Leach, 1992, s. 548-553) .

Organizacja pracy grup dziecięcych i personelu żłobka

Podstawą organizacji pracy opiekuńczej żłobków jest podyktowana względami wychowawczymi oraz epidemiologicznymi praca w trzech grupach wiekowych:

niemowlęcej (dzieci do 12. miesiąca życia),

dzieci dwuletnich ("raczków" lub dzieci średnich),

dzieci trzyletnich (dzieci starszych lub tzw. "dziecińca").

Liczba grup w placówce wynika najczęściej z ogólnej liczby podopiecznych danego żłobka, liczby pomieszczeń ich rozplanowania i układu funkcjonalnego. Do podziału na grupy dziecięce nie podchodzi się w sposób schematyczny. Dopuszczalne są odstępstwa od norm w przypadkach wynikających z indywidualnego tempa rozwoju dziecka lub jego specyficznych potrzeb pielęgnacyjnych. Zasadą jest podział na grupy liczące od 12 - 20 dzieci, a w przypadku większej ilości podopiecznych o zbliżonych potrzebach opiekuńczo-wychowawczych, tworzenie grup liczniejszych i zastosowanie ich podziału na mniejsze zespoły wychowawcze liczące nie więcej niż sześcioro dzieci.

W związku z malejącą liczbą dzieci umieszczanych w żłobku w wieku niemowlęcym, coraz częściej stosuje się praktykę tworzenia grup "niemowlako-raków" czyli dzieci, które pozostają w tzw. grupie niemowlęcej do momentu pełnej pionizacji i opanowania szeregu sprawności w zakresie zaradności i samodzielności (głównie samodzielnego jedzenia i opanowania umiejętności sygnalizowania potrzeb fizjologicznych). Funkcjonują również placówki, które nie prowadzą grupy dla niemowląt i pracują w oparciu o dwa, trzy oddziały dzieci w wieku poniemowlęcym.

Każda grupa dziecięca pozostaje pod opieką stałego zespołu opiekuńczego, w skład którego wchodzą: opiekunki grupowe, piastunki dziecięce lub salowe oraz nadzorująca pracę pielęgnacyjno-wychowawczą pielęgniarka ogólna. Statuty żłobków przewidują, że na jedną dyplomowaną pielęgniarkę oddziałową lub opiekunkę dziecięcą grupową przypada 15. dzieci w wieku od 4 do 12 miesiąca życia i 20. dzieci w wieku od 1 roku życia do 3 lat.

W skład zespołu pracowników żłobka wchodzi personel pedagogiczno-opiekuńczy, lekarsko-pielęgniarski i administracyjno-obsługowy. Liczba etatów w żłobkach zależy od planowanej liczby miejsc w żłobku i wielkości obiektu. Poszczególnym stanowiskom przypisany jest ścisłe określony przydział obowiązków (zakres czynności).

Kierownik placówki (wybierany w drodze konkursu) odpowiada za zarządzanie żłobkiem i reprezentuje go na zewnątrz, jest przełożonym wszystkich pracowników. Do jego obowiązków należy w szczególności:

- przyjmowanie dzieci do żłobka i prowadzenie ich ewidencji,

- nadzór nad stanem sanitarno-higienicznym placówki i bezpieczeństwem dzieci,

- nadzór nad żywieniem dzieci i kontrola produktów żywnościowych,

- czuwanie nad realizacją planów pracy poszczególnych grup rozwojowych, doborem form pracy i metodyczną ich poprawnością,

- prowadzenie sprawozdawczości i statystyki żłobka i spraw związanych z odpłatnością za żłobek,

- opracowanie planu gospodarczego, preliminarza budżetowego oraz nadzór nad wykonaniem zatwierdzonego planu budżetu,

- załatwianie spraw osobowych, a w szczególności: zwalnianie, zatrudnianie, awansowanie i udzielanie urlopów pracownikom oraz ustalanie zastępstw w razie nieobecności pracownika, czuwanie nad dyscypliną pracy. Prowadzenie spraw socjalnych pracowników oraz kształtowanie właściwej atmosfery i współdziałania kadry żłobka w realizacji jego zadań.

Lekarz żłobka w zakresie dyscypliny pracy podlega kierownikowi placówki opiekuńczej, a w zakresie merytorycznym wydziałowi zdrowia. Jego podstawowymi zadaniami jest kierowanie pracą żłobka w zakresie profilaktyki i zdrowia dzieci oraz czuwanie nad ich prawidłowym rozwojem fizycznym i psychicznym. Niestety w wielu placówkach zrezygnowano z systematycznej współpracy w lekarzem, czuwania nad kalendarzem szczepień i specjalistycznej opieki nad dziećmi zakwalifikowanymi do grup dyspanseryjnych.

Pielęgniarka ogólna podlega służbowo kierownikowi placówki, a w sprawach opieki zdrowotnej - lekarzowi. Do podstawowych obowiązków pielęgniarki należy:

- czuwanie nad i odpowiedzialność za właściwą pielęgnację dzieci, stan sanitarny żłobka, sposób przyrządzania i podawania posiłków, prania bielizny, sprzątania placówki itp.,

- kontrola i pomoc opiekunkom w codziennym rozpoznawaniu stanu zdrowia dzieci przy przyjęciu do żłobka, informowanie o stanie zdrowia dzieci,

- wykonywanie zaleceń lekarza, prowadzenie dokumentacji zdrowotnej dzieci,

- udzielanie pierwszej pomocy w nagłych przypadkach,

- prowadzenie pracy sanitarno-oświatowej i współpraca z rodzicami.

Dyplomowane opiekunki dziecięce podlegają kierownikowi i pielęgniarce ogólnej żłobka i są odpowiedzialne za całokształt pracy pielęgnacyjno-wychowawczej w przypisanych im grupach dziecięcych. Zakres ich obowiązków jest bardzo szeroki i obejmuje organizację warunków i realizacji założonych zadań z opieki zdrowotnej, wychowawczej i współdziałania ze środowiskiem rodzinnym dziecka. Szczególne miejsce zajmują tu działania mające na celu stworzenie korzystnych warunków rozwoju psychoruchowego i zaspokajania potrzeb dzieci, kompensowania braku bezpośredniej opieki matki poprzez możliwie szeroką indywidualizację oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych. Opiekunki dziecięce zobowiązane są do bieżącej obserwacji zachowania dziecka, diagnozowania rytmu i tempa jego rozwoju i dostosowywania zabiegów pielęgnacyjnych i wychowawczych do jego specyficznych potrzeb i sytuacji społecznej. Są odpowiedzialne za opracowywanie grupowych i indywidualnych planów pracy z dzieckiem, stworzenie korzystnej atmosfery opiekuńczej i dobre samopoczucie dzieci w warunkach wychowania zbiorowego, przygotowywanie pomocy do zabaw i zajęć oraz troski o właściwe i estetyczne urządzenie i wyposażenie pomieszczeń grup, które prowadzą. Ważnym zadaniem opiekunek dziecięcych jest również wypracowanie umiejętności współdziałania w realizacji planu pracy opiekuńczej i wychowawczej (szczególna rola w tym względzie przypisana jest opiekunkom oddziałowym) oraz aktywny udział w szkoleniach i systematyczna praca nad doskonaleniem swych kompetencji zawodowych.

W coraz większej ilości placówek zatrudnia się w niepełnym wymiarze godzin pracy psychologów. Jego zadaniem jest nawiązanie współpracy z kierownikiem żłobka i opiekunkami dziecięcymi w zakresie optymalizacji warunków realizacji zadań opiekuńczo-wychowawczych, instruowanie personelu i doskonalenie ich umiejętności zaspakajania potrzeb podopiecznych, stymulowania ich rozwoju, a także indywidualna praca z dziećmi o zaburzonym rozwoju psychoruchowym i poradnictwo dla rodziców.

Racjonalny tryb życia dzieci, zasady, formy i planowanie pracy opiekuńczo-wychowawczej w żłobkach

Plan dnia dziecka pozostającego pod opieką żłobka jest tym elementem pracy opiekuńczo-wychowawczej, który pozwala, zgodnie z wskazaniami i zasadami sprawowania opieki nad dzieckiem, na organizowanie nie tylko racjonalnego trybu życia, ale także doświadczeń i sytuacji stymulujących rozwój psychoruchowy podopiecznych. Analiza obowiązujących w żłobkach rozkładów dnia pozwala na stwierdzenie, że zdecydowana większość placówek funkcjonuje według ściśle określonego rytmu dnia charakterystycznego dla poszczególnych kategorii wiekowych. Odstępstwa, jakie występują wynikają najczęściej z przesunięcia terminu spożywania zasadniczego posiłku, jakim jest obiad i z różnic w standardzie materialnym placówek (tam gdzie dzieci nie mają do dyspozycji osobnej sypialni czy jadalni, czas ich zabaw "okrojony" był o ten, który jest niezbędny na przygotowanie do i sprzątanie po posiłkach oraz na rozkładanie i składanie leżaczków).

Rozkłady dnia ujęte są w ogólnym w schemacie "sen-karmienie-czuwanie". Obowiązują one we wszystkich grupach wiekowych, także tych, których podopiecznymi są dzieci w różnym wieku, a więc dzieci ze zróżnicowanym zapotrzebowaniem na sen i z niejednakowym stopniem samodzielności w zaspokajaniu swoich potrzeb (M. Jacuńska, 1986, s. 349-388). Stwarza to określone problemy natury organizacyjnej (inne jest bowiem zapotrzebowanie dziecka w różnym wieku na sen, ilość i czas zabiegów pielęgnacyjnych, sposób spożywania posiłków, inne możliwości organizacji pobytu i aktywności na świeżym powietrzu, a przede wszystkim inny sposób spędzania okresów czuwania, czyli aktywności zabawowej dzieci). Mimo metodycznych wskazań, aby pracę opiekuńczą z małymi dziećmi organizować w podgrupach dziecięcych (H. Trawińska, 1988, s. 8-9) - tylko nielicznej grupie opiekunek dziecięcych udaje się to w pełni zrealizować w codziennej praktyce.

Rozkład dnia każdej grupy dziecięcej powinien uwzględniać:

- liczbę godzin snu dziennego,

- liczbę posiłków i przerw między nimi oraz stopień samodzielności dzieci w jedzeniu,

- godziny przeznaczone na pobyt na świeżym powietrzu,

- liczbę i czas trwania okresów czuwania przeznaczonych na zabawę,

- pory wykonywania poszczególnych zabiegów pielęgnacyjnych oraz ich zakres (przewijanie, przebieranie, wysadzanie na nocniki, korzystanie z ubikacji, poziom samodzielnego ubierania, mycia itp.)

Przykładowy rozkład dnia w żłobku dziennym wygląda następująco:

6.00 - 8.00: - przyjmowanie dzieci do żłobka, filtr, toaleta oraz indywidualne zabaw

8.00 - 8.30: - karmienie (śniadanie)

8.30 - 9.00: - zabiegi pielęgnacyjne, wysadzanie dzieci na nocniki, kształtowanie umiejętności samoobsługowych

9.00 - 9.30: - zabawy w salach dziecięcych lub w ogrodzie, na tarasie (organizacja indywidualnych i zespołowych form aktywności zabawowej

9.30 - 11.30: - sen na sali lub na tarasie

11.30 - 12.00: - zabiegi pielęgnacyjne, przygotowanie do obiadu

12.00 - 12.30: - karmienie (obiad)

12.30 - 13.30: - zabawy dzieci w salach lub na świeżym powietrzu

13.30 - 14.30: - sen na sali lub na tarasie

14.30 - 15.00: - karmienie (podwieczorek)

15.00 - 17.00: - zabawy w salach dziecięcych w miejscach do tego przeznaczonych (np. kojec, zagroda, sala z kącikami tematycznymi), przejmowanie opieki nad dziećmi przez rodziców.

Praca opiekuńczo-wychowawcza żłobków winna opierać się na określonych zasadach. Ich sformułowanie oparte jest na ogólnych zasadach postępowania opiekuńczego. W przypadku opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa zostały one opracowane i upowszechnione w szkoleniu kadr opiekunek dziecięcych przez środowisko warszawskich psychologów i pedagogów opiekuńczych (J. Poznańska, Z. Wierzejska, E. Zygmunciak, 1988, s.11-16). Zasady te nie podlegały naukowej weryfikacji, a ich zastosowanie ma wymiar głównie praktycznych wskazań, co do norm postępowania i metod pracy z małym dzieckiem podlegającym opiece instytucjonalnej. Według cytowanego opracowania praca wychowawcza w żłobkach winna być realizowana w oparciu o następujące zasady:

1. Zasada bezpieczeństwa - mająca na celu ochronę dziecka przed urazami fizycznymi poprzez właściwe zorganizowanie otoczenia, dobór zabawek oraz przedmiotów pozostających na wyposażeniu pomieszczeń grupowych, a także nadmiernymi przeciążeniami psychicznymi tj. nadmierny hałas, nadmiar bodźców, stresy związane z rozłąką i przebiegiem procesu adaptacji do nowych warunków.

2. Zasada indywidualizacji - której podstawą jest rozpoznanie przez opiekunki indywidualnych cech i możliwości podopiecznych oraz dostosowanie do nich oddziaływań opiekuńczych. Realizacja tej zasady wymaga od personelu opiekuńczego stosowania właściwych dla poszczególnych grup wiekowych metod pracy z dzieckiem spośród, których najważniejsze to:

a/ metoda stopniowania trudności - polegająca na umiejętności i stosowaniu w praktyce dostosowania wymagań w stosunku do dziecka w zależności od indywidualnego tempa i rytmu rozwoju i nie pomijania żadnego ogniwa w opanowywaniu sprawności i umiejętności,

b/ metoda dobrowolnego udziału dziecka w różnych proponowanych formach aktywności, pozostawienia mu inicjatywy w podejmowaniu określonej formy zabawy, zabawki i towarzysza zabawy,

c/ metoda "rozgromadzania" - polegająca na takim organizowaniu aktywności dzieci, aby dawała dzieciom możliwość samodzielnej zabawy w odpowiedniej dla niej przestrzeni i przy udziale ograniczonej ilości rówieśników.

3. Zasada akceptacji i dobrego kontaktu z dzieckiem - wyrażająca się takimi zachowaniami, które ukierunkowane jest stworzenie u dziecka poczucia, że jest akceptowane i stanowi dla osób opiekujących się bardzo znacząca wartość. Metodami pozwalającymi to osiągnąć jest metoda tzw. zabaw kontaktowych, metoda aprobaty i pochwały oraz metoda zapobiegania, unikania i sprawiedliwego rozwiązywania konfliktów między podopiecznymi, a także dostrzegania każdego sukcesu dziecka.

4. Zasada konsekwentnego postępowania - nie może być traktowana jako wyraz przymusu lecz wyraz jednolitości i ciągłości linii postępowania wobec dziecka.

5. Zasada aktywizacji - oparta o stosowanie takich metod postępowania z dzieckiem, które oparte są na metodach budzenia i rozwijania aktywności dziecka, zmienności jej form np. przemienności zabaw, dynamiki zmian w otoczeniu dziecka dostosowanym do jego możliwości poznawczych oraz unikania nudy i monotonii bodźców.

Realizacja racjonalnego trybu życia dziecka w placówce wymaga przestrzegania zasady dostosowania rodzaju i czasu trwania zajęć do indywidualnych możliwości dzieci oraz celowego doboru dzieci do przygotowywanych form pracy. Pełen zestaw, możliwych i wskazanych do wykorzystania w warunkach wychowania żłobkowego, zabaw i zajęć jest bardzo obszerny (Trawińska H., 1988). Wybór najbardziej atrakcyjnych dla dzieci zabaw i zajęć podyktowany jest celami, jakie stawia sobie opiekunka dziecięca, realizując poszczególne zadania planu pracy opiekuńczo-wychowawczej swojej grupy wiekowej.

Podstawowymi formami pracy opiekuńczej w ramach zorganizowanych okresów czuwania są:

- indywidualne kontakty opiekunek z dziećmi,

- zabawy i zajęcia rozwijające organizowane przez opiekunki dziecięce,

- swobodna aktywność podopiecznych.

Zróżnicowanie form, zakres realizacji, atrakcyjność zabaw i zajęć jest uzależniona między innymi od przygotowania opiekunek do ich prowadzenia, a także od ich osobistego stosunku do osiąganych efektów wychowawczych.

Najczęściej stosowanymi zabawami w żłobkach są zabawy ruchowe, rytmiczno-muzyczne oraz tematyczne (nazywane zabawami w role) oraz zabawy dydaktyczne. Dużą popularnością cieszą się formy pracy oparte na indywidualnych kontaktach z dziećmi i zabawami z nimi poza zespołem dziecięcym. W przypadku zajęć rozwijających, obejmujących podstawowe sfery rozwoju dziecka, najchętniej realizowane są zajęcia ze sfery mowy i rozumienia oraz z zakresu manipulacji i koordynacji wzrokowo-ruchowej (przyjmujące najczęściej charakter zabaw manipulacyjnych, konstrukcyjnych i plastycznych). Mniejszym zainteresowaniem cieszą się organizowane przez opiekunki zajęcia kierowane ze sfery zaradności i samodzielności oraz kontaktów społecznych. Różnorodność form pracy z dzieckiem oraz różny stopień ich zorganizowania (pomoce, potrzeba określonej przestrzeni, ilość dzieci biorących udział, czas trwania, stopień swobody dziecka i jego wpływ na przebieg zabawy) to tylko, jak przypuszczamy, niektóre z powodów większej lub mniejszej popularności określonych typów zabaw i zajęć, zarówno w wśród dzieci jak i personelu żłobków.

Planowanie pracy opiekuńczo-wychowawczej jest jednym z bardzo istotnych elementów dających w perspektywie szansę na to, że w trakcie jej realizacji uniknie się wielu zbędnych napięć, trudności organizacyjnych oraz uczyni się ją efektywną. W planowaniu pracy opiekuńczo-wychowawczej ukierunkowanej na realizację celów wychowania małego dziecka nie znajdujemy tak wielu elementów celów i zadań wychowania, środków realizacji, jak ma to miejsce w stosunku do dzieci starszych. W żłobkach spotykamy następujące rodzaje planów:

- ogólny plan pracy opiekuńczo-wychowawczej żłobka opracowany przez kierownika,

- ramowe plany pracy opiekuńczo-wychowawczej poszczególnych grup opracowane przez opiekunki grupowe,

- miesięczne plany pracy opiekuńczo-wychowawczej grup rozwojowych,

- tygodniowe plany pracy opiekuńczej,

- konspekty zabaw i zajęć z dziećmi.

Plan pracy opiekuńczo-wychowawczej żłobka pozwala na zachowanie jej ciągłości, wyznacza konkretne zadania do realizacji oraz wskazuje osoby odpowiedzialne za realizację określonych działań. Za najbardziej przydatne w pracy z małymi dziećmi opiekunki dziecięce uznają plany miesięczne, które mają ramowy układ, obejmują wszystkie sfery rozwoju dziecka, są opracowane zgodnie z wskaźnikami rozwoju podopiecznych i dostosowane do potrzeb grupy wiekowej, dla której są przygotowane. Mniejszym zainteresowaniem personelu żłobków cieszą się plany tygodniowe pracy oraz przygotowywanie konspektów do zajęć. Wynika to z faktu cyklicznego powtarzania wariantów wcześniej opracowanych form zabaw i zajęć oraz posiadaniem w dokumentacji grupy wielu przykładów i scenariuszy pracy z dzieckiem w różnym wieku. Odzwierciedleniem faktycznie realizowanych w poszczególnych grupach dziecięcych form zabaw i zajęć są także dzienne plany pracy (zamieszczane w dziennikach pracy danej grupy rozwojowej). Forma ich dokumentowania jest różna w poszczególnych placówkach ale bez względu na sposób ich zapisu w każdym przypadku muszą być dostosowane do możliwości rozwojowych dzieci i kierować się zasadą, że wszystkie czynności pielęgnacyjne i opiekuńcze winny mieć swój aspekt wychowawczy i stymulujący rozwój dziecka.

Zakończenie

Bieżące oceny funkcjonowania żłobków oraz wyniki badań zrealizowanych w Polsce i w państwach europejskich wskazują, że przemiany w modelu sprawowania opieki nad dzieckiem w warunkach placówki opiekuńczej zmierzają w kierunku doskonalenia opieki nad dzieckiem i rozszerzenia zakresu wypełnianych wobec dziecka funkcji opiekuńczych. Współcześnie działające placówki opieki nad małym dzieckiem podejmują realizację zadań ukierunkowanych na coraz pełniejsze zaspokojenie indywidualnych potrzeb rozwojowych i podmiotowe traktowanie dziecka w procesie wychowania (D. Graniewska, 1992, s. 6-11; A. Kurcz, 1997, s. 42-44; D. Sikora, 2002, s 127-130). Niestety, w warunkach naszego kraju proces ten przebiega nie tylko zbyt wolno, lecz dodatkowo w niektórych regionach kraju przybiera niekorzystny kierunek, gdyż rozwiązania problemów opiekuńczych poszukuje się bardziej w sferze ekonomicznej analizy kosztów funkcjonowania placówek niż w dostrzeganiu ogromnego potencjału rozwojowego małego dziecka i takim tworzeniu warunków zaspokajania jego potrzeb w instytucji opiekuńczej, aby zapewnić mu optymalną perspektywę rozwoju.

Dlatego też, w aktualnej sytuacji, wśród najpilniejszych zadań, w zakresie poprawy warunków opieki nad dzieckiem w żłobkach należy wskazać na potrzebę większego zaangażowania w:

- zweryfikowanie dotychczasowej formuły organizacyjnej żłobków tak, aby w szerszym niż dotychczas zakresie realizować zasadę indywidualizacji pracy i upodmiotowienia dziecka w procesie opieki oraz wspierania rodziny w wypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych,

- opracowywanie nowoczesnych programów pracy opiekuńczo-wychowawczej z dziećmi w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym pozostającymi pod opieką żłobków,

- doskonalenie programów opieki medycznej, profilaktyki zdrowia i określenia zasad współdziałania środowiska placówki opiekuńczej i rodziny w celu ustalenia racjonalnego trybu życia oraz zaspokajania potrzeb dzieci i kompensowania im braku pełnej opieki rodzinnej,

- rozwiązywanie problemów kształcenia i podniesienia rangi i statusu zawodowego kadry sprawującej opiekę nad dziećmi w żłobkach,

Prognozowanie najbliższej przyszłości placówek dziennej opieki nad dzieckiem w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym nie jest zadaniem łatwym. Można spodziewać się, że okres kryzysu i intensywnych działań likwidacyjnych instytucje opieki nad małymi dziećmi został już zakończony i nastąpi ich dalszy jakościowy rozwój. Działaniom ukierunkowanym na podniesienie standardów opieki żłobkowej sprzyjać powinny m.in. prognozy demograficzne sygnalizujące wzrost liczby urodzeń w związku ze zbliżającym się wiekiem prokreacyjnym wyżu demograficznego drugiej połowy lat siedemdziesiątych oraz perspektywa (w miarę normalizacji sytuacji gospodarczej) większego rynku pracy dla kobiet (również w niepełnym wymiarze godzin pracy). Uznanie - wzorem państw unii europejskiej - żłobków za instytucje socjalno-opiekuńcze wspierające rodziców w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych stanowi wystarczający powód do intensyfikacji działań rozpoznających i doskonalących metodyczne podstawy ich pracy, zwiększenia troski o zapewnienie najmłodszym jak najkorzystniejszych warunków rozwoju i poszukiwania optymalnych form współdziałania ze środowiskiem rodzinnym.

Rozdział 2. Przedszkole

Społeczne zabezpieczenie warunków tworzenia efektywnego systemu pomocy rodzinie i dziecku wiąże się z postulatem rozszerzania sieci nowoczesnych placówek opiekuńczo-wychowawczych wspierających rodzinę w wypełnianiu jej funkcji. Jedną z form takiej pomocy są placówki wychowania przedszkolnego, które poprzez sprawowanie bezpośredniej opieki nad małym dzieckiem stają się bardzo ważnym instrumentem tworzenia dzieciom możliwie najkorzystniejszych warunków wspomagania wszechstronnego rozwoju i wyrównywania szans edukacyjnych. Objęcie dzieci w wieku przedszkolnym systematyczną opieką wychowawczą i dydaktyczną sprzyja osiąganiu przez dziecko coraz wyższego poziomu samodzielności motorycznej, intelektualnej, społecznej, a rezygnacja ze stymulowania jego rozwoju, który cechuje się niezwykłą plastycznością i podatnością na wpływy otoczenia zewnętrznego (W.D. Wall, 1986), powoduje potencjalne zagrożenia prawidłowego rozwoju osobowości dziecka. Omawiając zagadnienia opieki nad dzieckiem w przedszkolu skoncentrujemy się na kilku podstawowych problemach dotyczących tej instytucji, a wiec genezy wychowania przedszkolnego, celów i zadań, form i metod oraz organizacji pracy wychowawczej i dydaktycznej przedszkola a także aktualnej kondycji placówek wychowania przedszkolnego w reformowanym systemie wspomagania rozwoju małego dziecka i wczesnych etapów jego edukacji.

Rozwój przedszkoli w Polsce

Tradycje wychowania przedszkolnego w Polsce sięgają przełomu XVIII-XIX wieku. Pierwowzorem instytucji wychowania przedszkolnego były „ochrony” (pierwsza powstała w Warszawie w 1837 r.), które obejmowały opieką dzieci z różnych środowisk społecznych i pełniły zróżnicowane misje społeczne - od opieki nad dziećmi osieroconymi i ubogimi dziećmi matek pracujących w fabrykach, w folwarkach do opieki nad dziećmi pochodzącymi z bardzo zamożnych sfer mieszczańskich. Przedszkola te realizowały odmienne - przenikające z państw zachodnich - koncepcje opieki, których twórcami byli tacy pedagodzy, jak: J.F Oberlin, R. Oven, F. Froebel, M. Pape-Carpantier, J.V. Svoboda, czy M. Montessori (W. Bobrowska-Nowak, 1978, s. 167-189). Zainteresowanie dzieckiem w wieku przedszkolnym wzmocniły rozwijające się na przełomie XIX i XX wieku nowe koncepcje wychowania traktujące je jako istotę mającą prawo do swobodnego rozwoju swych indywidualnych cech i procesu wychowania jako usuwania przeszkód na drodze do spontanicznego rozwoju.

Termin „przedszkole" oraz pierwsze próby uregulowania zadań i zasad organizacji placówek wychowania przedszkolnego zaproponowano na zjazdach nauczycielskich w latach 1917 i 1918 r. oraz w czasie Sejmu Nauczycielskiego w 1919 roku. Ustawowe włączenie placówek wychowania przedszkolnego do systemu oświaty oraz nadanie im nazwy "przedszkole" miało miejsce 11 lutego 1932 roku (Dz. Urz. z 11 lutego 1932 r., nr 38, poz. 389, art. 4.). Przedszkola przeznaczono "dla dzieci w wieku 3 lat ukończonych do czasu rozpoczęcia obowiązku szkolnego". Wspomniana ustawa nie określała bliżej funkcji przedszkola i jego związku ze szkołą. Pośrednio uczyniło to Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydając poradnik dla wychowawczyń przedszkoli pt. Rady i wskazówki dla wychowawczyń w przedszkolach (ochronkach). (B. Wigocka-Okoń, 1993, s. 639)

Znaczenie przedszkoli w systemie kształcenia i wychowania docenił w 1945 roku I Ogólnopolski Zjazd Oświatowy w Łodzi, który wysunął postulat powszechnego, a nawet obowiązkowego wychowania przedszkolnego dla dzieci od 3 do 6 lat oraz utrzymywania przedszkoli przez samorządy. Postulat ten nie został zrealizowany ze względu na pilniejsze potrzeby oświatowe oraz braki w zakresie bazy i kadry pedagogicznej. Mimo to, pierwsze lata po zakończeniu działań drugiej wojny światowej były okresem dynamicznego i kierowanego rozwoju przedszkoli, centralizacji w ich zarządzaniu oraz likwidacji przedszkoli prowadzonych przez organizacje społeczne i katolickie np. "Caritas". Podstawową przesłanką tworzenia przedszkoli w omawianym okresie było rozszerzające się zjawisko pracy zawodowej kobiet i społecznie przyjęte zadania udzielania pomocy pracującym i kształcącym się matkom w opiece nad dziećmi oraz postulaty objęcia obowiązkowym wychowaniem przedszkolnym dzieci 5 i 6 letnich.

Zasadnicze znaczenie dla ukształtowania się kierunków rozwoju i zadań wychowania przedszkolnego miała Ustawa o rozwoju oświaty i wychowania z dnia 15 lipca 1961 roku. Określała ona wychowanie przedszkolne jako pierwszy szczebel w jednolitym systemie oświaty i wychowania oraz stała się podstawą do opracowania i wprowadzenia w życie w 1963 roku nowego programu wychowania przedszkolnego. W opublikowanym 1973 w roku "Raporcie o stanie oświaty w PRL" znalazło się wiele krytycznych uwag odnośnie funkcjonowania sytemu wychowania przedszkolnego - zwłaszcza w sferze jego upowszechnienia. Ta niekorzystna sytuacja uległa zmianie w wyniku rozbudowy sieci przedszkoli i energicznej działalności Ministerstwa Oświaty i Wychowania, której efektem było objęcie w drugiej połowie lat siedemdziesiątych opieką przedszkolną 94,1% dzieci sześcioletnich i tylko 24,9% całego rocznika dzieci 3 letnich (por: Rozwój oświaty w Polsce w latach 1976-1978, Ministerstwo Oświaty i Wychowania, Warszawa 1979, s. 57-58). W 1987 roku funkcjonowało w Polsce ponad 26 tys. przedszkoli, które zapewniało opiekę 415286. dzieciom. Charakterystyczne dla tych lat było zwiększenie liczby przedszkoli wiejskich oraz zjawisko ponadnormatywnego przyjmowania dzieci do przedszkola. Postulat Komitetu Ekspertów (1973), aby w grupach dziecięcych nie było więcej niż 20 wychowanków, okazał się w latach osiemdziesiątych nierealny, a duża liczba dzieci w grupie przedszkolnej nie pozostawała bez wpływu na poziom realizowanych przez nie zadań opiekuńczych, wychowawczych i dydaktycznych. Jednocześnie przed przedszkolami stawiano coraz wyższe wymagania programowe - zwłaszcza, że „...dotychczasową jednostronność programu wychowania przedszkolnego kładącego nacisk na wychowanie zdrowotne i funkcje opiekuńczo-wychowawcze proponowano zastąpić stwarzaniem korzystniejszych warunków do wszechstronnego rozwoju i wychowania oraz objęciem stymulacją wszystkich sfer osobowości dziecka” (K. Lubomirska, 1994, s. 107). Zaproponowana przez autorów "Raportu" reforma edukacji przedszkolnej nie doczekała się pełnej realizacji. Wprowadzone zmiany dotyczyły głównie objęcia powszechnym oddziaływaniem różnych form opieki przedszkolnej dzieci 6 letnich (przedszkole pełnowymiarowe, ogniska i oddziały przedszkolne przy szkołach podstawowych) i modernizacji programu dla sześciolatków w zakresie elementarnej nauki czytania, przygotowania do nauki pisania i rozumienia pojęć matematycznych. Zjawiskiem niekorzystnym, związanym z reformą programową wychowania przedszkolnego, był "źle pojęty dydaktyzm" i próba realizacji założonych w programach treści w ciągu trzech lat edukacji przedszkolnej. Należy przypomnieć, że w tym okresie zamieniono nazwę zawodu „wychowawczyni przedszkola” na "nauczyciel przedszkola", co utwierdziło część kadry pedagogicznej przedszkoli w przekonaniu o szczególnym znaczeniu wypełnianych przez przedszkola funkcjach dydaktycznych, zobowiązało ją do posiadania wykształcenia wyższego, a także zainicjowało działania na rzecz podniesienia społecznego prestiżu tego zawodu. Pod koniec lat osiemdziesiątych dużego znaczenia nabrał społeczny ruch nauczycieli, rodziców i pracowników wyższych uczelni, wyrażający własne wizje edukacji dzieci i młodzieży. W 1989 roku powstało Społeczne Towarzystwo Oświatowe, którego staraniem możliwe stało się tworzenie autonomicznych przedszkoli i szkół społecznych, integracyjnych o dużej różnorodności organizacyjnej i autorskich programach pracy wychowawczej i dydaktycznej.

Okres transformacji społecznej przyniósł kolejne zmiany w programach i organizacyjnym w funkcjonowaniu opieki nad dzieckiem w przedszkolach publicznych. Zgodnie z ustawą z 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz. U. RP, nr 95, poz. 425, s.1277-1294. art. 5, ust. 5), do zakładania, prowadzenia i utrzymywania przedszkoli publicznych na swoim terenie zostały zobowiązane władze gminne. Funkcjonujące na terenie gmin przedszkola, określane zostały jako obiekty użyteczności publicznej i zakłady budżetowe finansowane z budżetu gminy, który obejmował: koszty utrzymania budynków przedszkolnych, zakupu niezbędnych do realizacji programu nauczania i wychowania przedszkolnego pomocy dydaktycznych w zakresie minimum programowego, płac dyrektorów, pracowników pedagogicznych (nauczycieli) i osób zatrudnionych na stanowiskach administracyjno-obsługowych, częściowych kosztów związanych z przygotowaniem dwóch posiłków (śniadania i obiadu) oraz kosztów 5. godzinnej opieki nad dziećmi i realizacji programu zajęć wychowawczo-dydaktycznych.

Początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł bardzo duży spadek ilości przedszkoli. Według obliczeń szacunkowych tylko na przestrzeni lat 1990-1992 zlikwidowano 4709. przedszkoli. W 1992 roku wychowaniem przedszkolnym nie objęto 57,4% wszystkich dzieci w wieku od 3 do 6 lat (przy czym dzieci wiejskich 67,5%, a miejskich 49,8%). Główną przyczyną ich likwidacji było wprowadzanie zasad gospodarki rynkowej i towarzyszący temu wysoki wskaźnik bezrobocia wśród kobiet, a także ograniczanie środków finansowych na pokrycie wysokich kosztów funkcjonowania placówek oświatowych i opiekuńczych. Likwidacja przedszkoli spowodowała nie tylko ograniczenie dostępności do placówek wychowania przedszkolnego ale przede wszystkim szersze społecznie negatywne konsekwencje w postaci tworzenia barier edukacyjnych dla dzieci najmłodszych już na jego najniższym szczeblu (Z. Kwieciński, 2003, s. 7-11.) Zjawisko to jest tym bardziej niepokojące, że wychowanie przedszkolne stanowi bardzo ważne ogniwo systemu edukacji i w sposób szczególny pośredniczy pomiędzy wychowaniem domowo-rodzinnym dziecka a wychowaniem i nauczaniem w szkole.

Cele, funkcje i zadania edukacji przedszkolnej

Praca opiekuńczo-wychowawcza przedszkola koncentruje się na dwóch zasadniczych kierunkach działania. Pierwszym z nich jest dziecko, jego potrzeby i optymalne wspieranie jego rozwoju (poprzez działania o charakterze opiekuńczym, wychowawczym, kształcącym, profilaktycznym i wyrównawczym), a drugim oddziaływania na środowisko rodzinne w celu stworzenia możliwie jednolitego postępowania wychowawczego, uzyskiwania wzajemnej informacji o dziecku, racjonalnej zindywidualizowanej opieki oraz wyrównywania startu szkolnego dzieci. W podstawie programowej wychowania przedszkolnego zapisano, że wobec rodziców przedszkola (oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych) pełnią funkcję doradczą i wspierającą działania wychowawcze: pomagają w rozpoznawaniu możliwości rozwojowych dziecka i podjęciu wczesnej interwencji specjalistycznej, informują na bieżąco o postępach dziecka, uzgadniają wspólnie z rodzicami kierunki i zakres zadań realizowanych w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych. (Załącznik nr 1. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół, Dz. U. z dnia 19 czerwca 2001 r.).

Wyprowadzona z tych celów istota zadań wychowawczych przedszkola polega na stwarzaniu warunków, dostarczaniu stymulacji społeczno-kulturowej i organizowaniu własnej aktywności dzieci niezbędnej do ich wszechstronnego rozwoju, w tym gotowości do efektywnego korzystania z nauki szkolnej. Realizacja tych zadań wymaga sprawowania przez przedszkole wzajemnie ze sobą sprzężonych funkcji opiekuńczo-wychowawczych, dydaktycznych, kompensacyjno-wyrównawczych i profilaktycznych (por. A. Brzezińska, M. Burtowy, 1985, s. 34-35; M. Kwiatkowska, 1985, s. 24-26). W praktyce wychowawczo-dydaktycznej (głównie wśród kadry pedagogicznej) utrwalił się pogląd, że przedszkole spełnia trzy zasadnicze funkcje:

funkcję stymulującą rozwój podopiecznych - polegającą na tworzeniu przez nauczyciela warunków sprzyjających wyzwalaniu i doskonaleniu różnych form aktywności wychowanków (ruchowej, umysłowej, technicznej i estetycznej). Nauczyciel winien stwarzać warunki dla inicjatywy dzieci, dla zdobywania przez nie samodzielnych doświadczeń, wyposażać dzieci w określony zasób wiadomości i umiejętności, kształcić nawyki, uczyć sposobów zachowania się i postępowania. Jego zadaniem jest także rozwijanie indywidualnych uzdolnień i zainteresowań poznawczych i przygotowanie dziecka do nauki w szkole. Postępowanie nauczyciela ma w konsekwencji sprzyjać harmonijnemu rozwojowi dziecka we wszystkich sferach.

funkcję zapobiegania nieprawidłowościom rozwoju - polegającą na szeroko rozumianym działaniu profilaktycznym chroniącym podopiecznych przed zagrożeniami w rozwoju fizycznym i psychicznym, czuwaniu nad bezpieczeństwem, zdrowiem i rozwojem dziecka. Funkcji tej podporządkowany jest całokształt organizacji pobytu dziecka w przedszkolu; rozkłady dnia, wyposażenie i urządzenie placówki, organizacja zabaw i zajęć oraz troska o racjonalny tryb życia, rozpoznanie jego sytuacji rodzinnej i indywidualnych możliwości rozwojowych;

funkcję wyrównawczą - mającą na celu wyrównywanie występujących u dzieci opóźnień rozwoju lub zaniedbań wychowawczych, likwidowanie lub zmniejszanie niektórych wad rozwoju psychofizycznego i dysharmonii rozwoju: fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i społecznego.(M. Kowalik-Olubińska, 1991, s.133-134.)

Założone funkcje przedszkola realizowane są poprzez: działalność opiekuńczą, pedagogiczną i dydaktyczną.

Działalność opiekuńczą współczesnych przedszkoli należy rozumieć szeroko ze względu na fakt, że czynności opiekuńcze włączone są integralnie w proces wychowania. Obejmują one różne sytuacje związane z zaspokajaniem potrzeb dziecka, trybem jego życia, zabawami, zajęciami, z kształtowaniem właściwych relacji opiekuńczych między nauczycielami przedszkola a dziećmi oraz kształtowaniem poczucia bezpieczeństwa dziecka warunkującego wyniki wychowania i kształcenia na poziomie elementarnym;

Działalność pedagogiczna przejawia się w pobudzaniu i kierowaniu aktywności dzieci ku wszechstronnemu rozwojowi i wychowaniu przy uwzględnieniu przez nauczycieli indywidualnych możliwości i różnic w poszczególnych sferach osobowości;

Działalność dydaktyczna przejawia się w procesie kierowania uczeniem się przez dzieci w różnych sytuacjach i okolicznościach z uwzględnieniem ukierunkowanej pracy nad przygotowaniem wychowanków do podjęcia systematycznej nauki w szkole (K. Lubomirska, 1994, s. 139-140).

W programach wychowania przedszkolnego przed wprowadzeniem reformy systemu edukacji celom wychowania przyporządkowane były zadania wychowania zdrowotnego, społeczno-moralnego, umysłowego, estetycznego i technicznego. Aktualnie nie obowiązuje jeden dyrektywny program wychowania przedszkolnego tylko wynikający z permisywnego modelu wychowania przedszkolnego (uwzględniającego przede wszystkim zasadę swobodnego działania dziecka w zaspokajaniu jego potrzeb) ramowy program - podstawa programowa - stanowiący zespół wytycznych do pracy z dziećmi dający nauczycielom możliwość indywidualnego, twórczego pozostawania animatorem treści, metod i form pracy wychowawczej, dydaktycznej i opiekuńczej przedszkola. „Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych” (Załącznik nr 1, Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. (Dz. U. z dnia 9 maja 2002 r. z późn. zm.) zdefiniowała ogólny cel wychowania przedszkolnego, którym jest „wspomaganie i ukierunkowywanie rozwoju dziecka zgodnie z jego wrodzonym potencjałem i możliwościami rozwojowymi w relacjach ze środowiskiem społeczno-kulturowym i przyrodniczym”. Z tak rozumianego celu wychowania przedszkolnego wynikają zadania nauczycieli przedszkoli ujęte w cztery obszary edukacyjne, które nauczyciel realizuje w ramach następujących obszarów edukacyjnych:

- poznawanie i rozumienie siebie i świata,

- nabywanie umiejętności poprzez działanie,

- odnajdywanie swojego miejsca w grupie rówieśniczej, wspólnocie,

- budowanie systemu wartości.

Podstawa programowa bardzo szczegółowo definiuje te obszary edukacyjne. Ze względu na charakter opracowania pomijamy ich prezentację, gdyż zawiera ona ogółem 36 zadań, np. Dział I - 1. Budzenie zaciekawienia otaczającym światem poprzez prowokowanie pytań i dostarczanie radości odkrywania; Dział II - 1.Wspieranie samodzielnych działań dzieci; Dział III - 1. Uczenie nawiązywania bliskiego, serdecznego kontaktu z innymi osobami; Dział IV - 1. Wprowadzanie dziecka w świat wartości uniwersalnych, takich jak dobro, prawda, miłość, piękno. Nadmieniamy, że podstawa programowa ma charakter otwarty, odpowiadający potrzebom i oczekiwaniom dziecka, które działa na w sposób aktywny i twórczy na rzecz własnego rozwoju i, że umożliwia ona nauczycielom konstruowanie różnych programów wychowania przedszkolnego dostosowanych do indywidualnych potrzeb dziecka i możliwości przedszkola.

Wyżej wymienione obszary edukacyjne zgodne są z koncepcją przyjętą przez autorów raportu przygotowanego pod przewodnictwem Jacqques'a Delorsa dla UNESCO, Międzynarodowej Komisji ds. spraw Edukacji dla XXI wieku pt. Edukacja jest w niej ukryty skarb (MEN o przedszkolach, Biblioteczka Reformy nr 21, 2000, s. 30.), która zakłada odejście od wizji edukacji instrumentalnej postrzeganej jako konieczna droga do osiągnięcia określonych rezultatów (umiejętności, nabycia różnych zdolności) i traktowanie jej funkcji w sposób integralny: spełnienie jednostki, która uczy się, aby być.” W polskiej reformie programowej na poziomie wychowania przedszkolnego znajdują więc odzwierciedlenie założenia „edukacji fundamentalnej dla wszystkich” a przyjęte w niej zasady i postulowane rozwiązania pozwalają stwierdzić, że edukacja przedszkolna staje się łącznikiem pomiędzy wychowaniem rodzinnym a nauczaniem szkolnym zarówno w formie jak i w treściach. Ważnym zadaniem tak pojmowanej edukacji podstawowej jest taki „dobór form i treści nauczania i sposobów ich przekazywania aby rozwijały u dzieci upodobanie do nauki, pragnienie i radość poznawania, a więc motywację i możliwości kształcenia się w późniejszym okresie.”(tamże, s. 31.) Realizacja wychowawczego programu pracy przedszkola winna więc rozwijać otwartość dziecka na otoczenie, wspomagać i ukierunkowywać jego indywidualny rozwój, wyposażać w wiadomości, umiejętności i sprawności niezbędne do podjęcia nauki w szkole, wspomagać rodzinę w realizacji funkcji wychowawczej i opiekuńczej poprzez:

- dbałość o zdrowie i bezpieczeństwo dzieci,

- organizowanie różnorodnej działalności dziecka w oparciu o formy i metody pedagogicznej pracy przedszkola oraz podejmowanie działań o charakterze innowacyjnym wzbogacającym proces dydaktyczno-wychowawczy,

- stwarzanie sytuacji sprzyjających podtrzymywaniu poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, kulturowej i religijnej,

- otaczanie szczególną opieką dzieci niepełnosprawnych oraz zaspokajanie potrzeb rozwojowych dzieci wyróżniających się szczególnymi zdolnościami i zainteresowaniami

- utrzymywanie współpracy z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi .

Organizacja pracy w przedszkolu

Przez organizację przedszkoli należy rozumieć instytucjonalne ramy, w których przebiega proces opieki i wychowania. Organizacja przedszkola jako instytucji obejmuje takie elementy jak ustawy, zarządzenia, przepisy prawne, programy lub wytyczne. Na proces wychowania składa się działalność wychowawcy i dziecka oraz wzajemne relacje jakie między nimi zachodzą oraz metody, formy i środki dydaktyczne, treści programowe ukierunkowane na osiągnięcie założonych celów (B. Wilgocka-Okoń, 1993, s.640).

Podstawowym dokumentem przedszkola wyznaczającym organizację jego pracy jest statut uchwalony przez radę przedszkola i radę pedagogiczną. Określa on możliwie szczegółowo cele i zadania przedszkola, kompetencje jego organów i zasady ich współdziałania oraz zadania nauczycieli i innych pracowników. Statut przedszkola określa również sposób realizacji zadań (z uwzględnieniem wspomagania indywidualnego, udzielania dzieciom pomocy psychologiczno-pedagogicznej, działalności innowacyjnej lub eksperymentalnej, uwzględnienia rodzaju i stopnia niepełnosprawności podopiecznych). Stąd szczególnie ważnym fragmentem statutu jest określenie organizacji przedszkola, która uwarunkowana jest rodzajem przedszkola (np. publiczne, niepubliczne, integracyjne, specjalne, z oddziałami integracyjnymi, żłobko-przedszkole, filia przedszkola, przedszkole dwujęzyczne, jednooddziałowe, wielooddziałowe) i wcześniejszymi decyzjami dotyczącymi wyboru lub opracowania programu i koncepcji pracy całego przedszkola lub poszczególnych jego oddziałów. Przyjęcie programu warunkuje bowiem rozstrzygnięcia dotyczące podziału na oddziały z określoną liczebnością podopiecznych. I tak np. ramowy statut przedszkola publicznego (Załącznik nr 1, Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z dnia 19 czerwca 2001 r. z późn. zm.) ustala, iż podstawową jednostką organizacyjną przedszkola jest oddział obejmujący dzieci w zbliżonym wieku, z uwzględnieniem ich potrzeb, zainteresowań, uzdolnień, rodzaju i stopnia niepełnosprawności (§ 5.1). Liczba przyjętych do oddziału ogólnodostępnego przedszkola nie może przekroczyć 25. W oddziałach integracyjnych liczba wychowanków wynosi od 15 do 20 dzieci, w tym 3 do 5 dzieci niepełnosprawnych. W przedszkolu specjalnym (lub oddziałach specjalnych) liczba dzieci jest zróżnicowana i zależy jak już wyżej wspomniano od rodzaju i stopnia niepełnosprawności np. dla dzieci niewidomych i słabo widzących wynosi od 6 do 10 podopiecznych a dla dzieci autystycznych i dzieci ze sprzężonymi niepełnosprawnościami od 2 do 4 wychowanków (ust. 4, pt. 1-7).

Właściwą organizację przedszkola zapewnia jej zaplecze materialne i baza dydaktyczna. W szczególności chodzi tu o zachowanie standardu wyposażenia sal zajęć w niezbędne meble, sprzęt i pomoce (zabawki, książki, narzędzia, przybory, instrumenty, środki dydaktyczne, urządzenia relaksacyjno-sportowe), a także niezbędne pomieszczenia administracyjne i gospodarcze oraz teren przyprzedszkolny (ogród, plac zabaw) z odpowiednim zagospodarowaniem i wyposażeniem.

Organizację wychowania, nauczania i opieki w przedszkolu w danym roku szkolnym określa arkusz organizacyjny przedszkola, który opracowuje dyrektor placówki i zatwierdza organ prowadzący. Arkusz określa czas pracy poszczególnych oddziałów, liczbę pracowników (w tym osoby na stanowiskach kierowniczych) oraz ogólną liczbę godzin pracy finansowanych za środków przyznanych przez organ prowadzący przedszkole (§ 8).

Bardzo ważnym elementem organizacji pracy przedszkola jest jego ramowy rozkład dnia. Statut przedszkola zobowiązuje dyrektora placówki i radę pedagogiczną do jego opracowania zgodnie z zasadami ochrony zdrowia i higieny oraz oczekiwań rodziców (§ 9). Ramowy rozkład dnia zawiera ustalenia dotyczące między innymi godzin pracy przedszkola, godziny posiłków, harmonogramu zajęć stałych, zajęć dodatkowych organizowanych w przedszkolu na życzenie rodziców i prowadzonych przez specjalistów (np. nauczania języka obcego, religii, zajęć rewalidacyjnych, czy niektórych zajęć artystycznych). W ramowym statucie przedszkola wskazano orientacyjny czas trwania zajęć dodatkowych, w szczególności zajęć umuzykalniających i nauki języka obcego, który powinien być dostosowany do możliwości rozwojowych dzieci i wynosić dla dzieci 3-4 letnich około 15 minut, a dla dzieci 5-6 letnich około 30 minut (§ 6). Zajęcia realizuje się w sposób systematyczny i planowy. Ich rytm wyznacza rozkład dnia pobytu dziecka w poszczególnych oddziałach przedszkolnych. Przykładowy, orientacyjny rozkład dnia w przedszkolu (o 9 godzinnym dniu pracy) przedstawia się następująco:

7.00-8.20: przychodzenie dzieci do przedszkola, praca wyrównawcza, zabawy i gry konstrukcyjne, dydaktyczne, poranne ćwiczenia gimnastyczne, zajęcia gospodarcze,

8.20-8.50: przygotowanie do śniadania i śniadanie,

9.00-10.10: zajęcia organizowane przez nauczycielkę,

10.20-11.40: spacer, zajęcia w ogrodzie przedszkolnym,

11.40-12-00: powrót ze spaceru i przygotowanie do obiadu,

12.00-12.50: obiad,

13.00-14.30: odpoczynek dzieci - leżakowanie,

14.30-15.00: przygotowanie do podwieczorku, podwieczorek,

15.30-17.00: rozchodzenie się dzieci, praca wyrównawcza, zabawy w kącikach zainteresowań.

W przypadku placówek wychowania przedszkolnego o kilkugodzinnym okresie pracy obserwujemy odmienny rozkład dnia, który wyznaczony jest głównie potrzebą przygotowania dzieci do podjęcia nauki w szkole i tym samym mniej czasu przeznacza się na swobodną zabawę i rozwijanie twórczej aktywności dzieci. Od stałych rozkładów dnia odchodzi się również w niektórych przedszkolach niepublicznych realizujących opracowane przez siebie -lub oparte na wybranych koncepcjach pedagogicznych - autorskie programy stymulowania rozwoju i opieki nad dziećmi w okresie wczesnego dzieciństwa unikających sytuacji obciążania dzieci zespołowymi formami wychowania.

Właściwa organizacja pracy pedagogicznej wymaga świadomego ustalenia celów i zadań, przeanalizowania możliwości ich wykonania, wskazania osób odpowiedzialnych za przewidywane efekty pracy a także zaplanowania terminów i środków niezbędnych dla realizacji przyjętych zadań. Wszystkie te elementy powinien zawierać dobrze przygotowany - ramowy plany pracy wychowawczej i dydaktycznej przedszkola. Plany pracy w przedszkolach przyjmują różne formy - od planów dziennych, poprzez tygodniowe do planów miesięcznych i rocznych. Te ostatnie odgrywają szczególnie ważną rolę integrującą i koordynującą pracę całego zespołu pracowników przedszkola (pedagogicznych, technicznych i służby zdrowia). Plan pracy winien być oparty o prawidłowo przeprowadzoną diagnozę potrzeb podopiecznych w skali grup wiekowych i indywidualnych przypadków (źródłem zdobywania wiedzy o dziecku w przedszkolu jest o jego obserwacja, wywiad środowiskowy i analiza wytworów) oraz analizę koniecznych do wypełnienia zadań opiekuńczo-wychowawczych przedszkola i wskazań merytoryczno-metodycznego nadzoru pracy przedszkoli. Dobry plan pracy przedszkola winien obejmować całokształt pracy opiekuńczej, dydaktycznej i wychowawczej podejmowanej podczas pobytu dziecka w przedszkolu oraz wszelkie czynności konieczne do realizacji założonych zadań

Przedszkole jest placówką opiekuńczo-wychowawczą, której organizacja pracy i realizacja zadań powinna odbywać się przy aktywnym współudziale rodziców. Kwestie te reguluje ramowy statut przedszkola (§ 15), który uwzględnia prawo rodziców do znajomości i opiniowania programu przedszkola, wiedzy na temat rozwoju i zachowania dziecka w przedszkolu oraz współpracy z kadrą pedagogiczną placówki w osiąganiu przez nią jak najwyższych jakości pracy. Statut określa również zasady tworzenia społecznych rad rodziców, które stanowią reprezentację rodziców dzieci uczęszczających do danego przedszkola i mają prawo występowania do dyrektora placówki z wnioskami i opiniami dotyczącymi wszystkich spraw przedszkola, ustalania jego regulaminu oraz wspierania statutowej działalności przedszkola.

Ramowy statut przedszkola określa zasady przyjmowania dzieci do przedszkoli publicznych. Przyjmuje się do nich dzieci w wieku od 3 do 6 lat, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach także dzieci, które ukończyły 2,5 roku. W przypadku dzieci o odroczonym obowiązku szkolnym istnieje możliwość wydłużenia jego pobytu lub kwalifikacji do przedszkola do 10 roku życia (§ 16). W tym samym paragrafie statut wskazuje na prawa i obowiązki dzieci w przedszkolu oraz warunki ich pobytu, które mają zapewnić poczucie bezpieczeństwa, ochronę przed przemocą poszanowanie ich godności osobistej, życzliwe i podmiotowe traktowanie. Zgodnie z rozporządzeniem MEN i S z dnia 7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach - przedszkola zostały zobowiązane do organizacji i udzielania pomocy dzieciom i ich rodzicom w diagnozowaniu i rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych. W przedszkolach w ramach tej pomocy organizowane są dobrowolne i nieodpłatne specjalistyczne zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, logopedyczne, zajęcia o charakterze terapeutycznym oraz zajęcia psychoedukacyjne, warsztaty, porady i konsultacje dla rodziców (§ 4, 5.).

Zasady, metody i formy wychowania w przedszkolu

Przedszkola, dążąc do stwarzania dzieciom warunków możliwie wszechstronnego rozwoju, kierują się zdefiniowanymi na gruncie pedagogiki przedszkolnej najogólniejszymi zasadami wychowania, które wyznaczają nauczycielom określone normy postępowania. Są to:

Zasada zaspokajania potrzeb dziecka - działanie zgodne z tą zasadą stanowi podstawowy warunek osiągania pozytywnych efektów pracy opiekuńczo-wychowawczej przedszkola, zapobiega zaburzeniom rozwoju podopiecznych i jest podstawą dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego dzieci. Zasada ta wyznacza określony zakres czynności nauczycielki przedszkola, które prowadzą do zaspokojenia potrzeb, takich jak: potrzeby biologiczne, emocjonalno-społeczne, potrzeba bezpieczeństwa, miłości, uznania, aktywności ruchowej i poznawczej, które z kolei mają duży wpływ na podejmowane przez dzieci formy aktywności, ekspresji, ciekawości poznawczej. Zaspokajanie potrzeb wyzwala dalszy ich rozwój.

Zasada aktywności - czynna postawa dzieci (aktywność jest ich cechą rozwojową) sprzyja rozwijaniu aktywności i warunkuje skuteczność wychowania w każdej dziedzinie: wychowania zdrowotnego, społeczno-moralnego, umysłowego i estetycznego. Poziom aktywności dzieci jest dla nauczycielki przedszkola sygnałem ich ogólnej kondycji psychofizycznej oraz sygnałem atrakcyjności proponowanych zabaw, zajęć i dobrego samopoczucia w środowisku przedszkola.

Zasada indywidualizacji - wskazuje na konieczność otoczenia dziecka indywidualną troską oraz gotowość nauczycielki do nawiązania indywidualnych kontaktów z dzieckiem. Indywidualny rytm i tempo rozwoju każdego dziecka oraz przejawiające się wyraźnie różnice w ich usposobieniu winny stać się podstawą zindywidualizowanych oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych, a więc stawiania mu zadań, wymagań, rozwijania ujawnionych predyspozycji rozwojowych.

Zasada organizowania życia społecznego dzieci - przedszkole jako placówka wychowywania zbiorowego stawia małe dziecko w sytuacji przebywania w znacznie szerszym kręgu społecznym niż środowisko rodzinne. Właściwie zorganizowanie grupy przedszkolnej, wdrażanie dzieci do przestrzegania norm, kierowanie doświadczeniem społecznym dziecka przez nauczycielkę i przez same dzieci jest dla nich podstawą uczenia się ról i wrażliwości na opinię społeczną.

Zasada integracji - przez fakt objęcia dziecka opieką całościową (organizując całość życia i czasu, który spędza w przedszkolu) przedszkole ma możliwość wywierania wielostronnych wpływów na rozwój dzieci. Zasada integracji dyktuje konieczność liczenia się w każdej sytuacji z współzależnością rozwoju somatycznego i psychicznego oraz wpływami realizowanych zabaw i zajęć na funkcjonowanie organizmu dziecięcego. Postuluje ona harmonijne oddziaływanie na rozwój dziecka poprzez łączenie różnych dziedzin i treści wychowania i ich integrację z procesem kształcenia. (M. Kwiatkowska, 1985, s. 58-68)

Przedstawione wyżej zasady mają charakter ogólny. W poszczególnych dziedzinach wychowania przedszkolnego znajdują zastosowanie zasady o wyższym poziomie uszczegółowienia np. zasady wychowania fizycznego, czy realizacji pracy wyrównawczo-korekcyjnej przedszkola.

Rola nauczycielki w przedszkolu winna polegać na roztaczaniu racjonalnej opieki nad aktywnością dziecka i kształtowaniu jego środowiska wychowawczego, czyli organizowania zewnętrznych i wewnętrznych warunków działalności dzieci. Warunki zewnętrzne środowiska wychowawczego to organizacja miejsca i materiału do rozwijanie różnorodnej aktywności dzieci. Warunki wewnętrzne to stwarzanie prawidłowej atmosfery wychowawczej. Osiągnięcie tej atmosfery jest zadaniem niezwykle trudnym, gdyż wymaga wpojenia dzieciom właściwych norm współżycia w grupie, zapobiegania sytuacjom konfliktowym oraz stymulowania aktywności dzieci i udzielania im pomocy. Szczególną rolę w zapewnieniu właściwych warunków wychowawczych pełni pozytywny emocjonalny związek nauczycielki przedszkola z jego podopiecznymi (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, Warszawa 1992, s. 312) oraz stosowanie właściwie dobranych metod i form pracy.

W pedagogice przedszkolnej i metodyce wychowania przedszkolnego utrwalił się podział na trzy podstawowe rodzaje metod pracy z dzieckiem (Kwiatkowska M., 1988) Są to:

a/ metody oparte na działaniu (metody czynne),

b/ metody oparte na obserwacji (percepcyjne),

c/ metody oparte na słowie (słowne).

Najczęściej stosowanymi w wychowaniu przedszkolnym metodami są metody czynne oparte na działalności dziecka. Wśród nich wyróżnia się:

- metodę samodzielnych doświadczeń opartą na własnej inicjatywie dziecka (polegającą na stwarzaniu warunków do spontanicznej zabawy i innych dowolnych form aktywności, na ułatwianiu i nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem społecznym, przyrodą i sztuką bez bezpośredniego udziału nauczycielki);

- metodę kierowania własną działalnością dziecka przez inspirowanie jego spontanicznej działalności przez zachętę, sugestię, czynne włączenie się w jego działalność, pomoc w rozwiązywanie konfliktów, ocenę postępów, nagradzanie;

- metodę zadań stawianych dziecku przez nauczyciela, które dziecko rozwiązuje samo według własnego pomysłu, przez odkrywanie nowych zjawisk (np. w zabawach i zajęciach dydaktycznych wymagających obserwacji, postępowania według reguł) i zastosowanie posiadanych umiejętności;

- metodę ćwiczeń polegającą na wielokrotnym powtarzaniu przez dziecko odpowiednich czynności (np. sprawności ruchowych, uczenia prawidłowej wymowy);

- metodę odtwarzania (np. podczas uczenia się piosenki, wiersza tańca itp.).

Dziecko w wieku przedszkolnym odznacza się dużą zdolnością sensoryczną. Wywodzą się z niej metody oparte na obserwacji, (popularnie nazywane percepcyjnymi, sensorycznymi, oglądowymi lub obrazowymi). Do metod tych zaliczamy:

- metodę obserwacji i pokazu polegającą na skupianiu uwagi dziecka na poznawanych zjawiskach, przedmiotach i czynnościach;

- metodę przykładu polegającą na dostarczaniu dzieciom wzorców określonego zachowania się (np. zachowania nauczycielki, innych osób, czy bohaterów utworów literatury dziecięcej);

- metodę uprzystępniania sztuki - percepcji dzieł sztuki plastycznej, muzycznej, literackiej oraz stwarzania sytuacji ich przeżywania.

Bardzo istotną rolę wśród metod pracy opiekuńczo-wychowawczej przedszkola zajmują metody oparte na słowie. Oddziaływanie za pomocą metod opartych na słowie pobudza procesy poznawcze, emocjonalne i wyposaża dzieci w system informacji o świecie. Z tą grupą metod wiążą się:

- rozmowy, opowiadania, zagadki, objaśnienia, instrukcje - rozwijające procesy poznawcze, rozszerzające zakres wiedzy dziecka o świecie, pozwalające mu zdobywać umiejętności w zakresie społecznego porozumiewania się (np. odwoływanie się do umów, upominanie, wydawanie nakazów, zakazów wyrażanie dezaprobaty, pochwały, przekonywanie) oraz towarzyszące mu w nabywaniu umiejętności, sprawności, nawyków i rozwiązywania zadań;

- metody żywego słowa polegające na oddziaływaniach poprzez np. teatrzyk, inscenizację kukiełkową itp., kształtujące u dzieci wyobraźnię i motywację do działania, wrażliwość poznawczą i emocjonalną;

Przedstawione metody dotyczą wszystkich dziedzin pracy pedagogicznej przedszkola, a ich twórcze wykorzystanie zależy przede wszystkim od inwencji nauczycieli przedszkola oraz wzbogacenia ich o metody poznawania dzieci, planowania pracy oraz współpracy z rodzicami podopiecznych przedszkoli.

W wychowaniu przedszkolnym formy pracy z dziećmi odnoszą się do całości sytuacji związanych z trybem życia i podstawowymi rodzajami działalności dzieci i definiowane są jako ...”rozplanowane w czasie i przestrzeni powiązane ze sobą czynności dzieci i nauczyciela" (M. Kwiatkowska, 1988, s. 65). Obejmują one typowe sytuacje wychowawcze, naturalne i celowo zorganizowane powtarzające się cyklicznie lub okolicznościowo w ramowym rozkładzie dnia. Wszystkie formy pracy z dziećmi mają bardzo istotne znaczenie dla realizacji celów wychowania przedszkolnego, służą integracji treści programowych poszczególnych dziedzin wychowania i nadmierne preferowanie którejś z nich, a zwłaszcza zajęć obowiązkowych skutkuje formalizacją i dydaktyzmem pracy przedszkola.

Do podstawowych form organizacyjnych wychowania dziecka w przedszkolu należą:

1. Zabawy i zajęcia dowolne - są wynikiem zabawowej aktywności dziecka podejmowanej z jego inicjatywy w czasie wolnym od programowo planowanych zabaw i zajęć ukierunkowanych na realizację zadań dydaktycznych przedszkola. Najczęściej przyjmują one postać zabaw samorzutnych (indywidualnych lub w tworzonych przez dzieci spontanicznie zespołach) łączących ze sobą elementy zabaw ruchowych, tematycznych, konstrukcyjnych i badawczych. W czasie zabaw i zajęć dowolnych dzieci mogą podejmować także szereg innych inicjatyw np. rysować, malować, oglądać ilustracje, wykonywać prace porządkowe, podlewać kwiaty itp.

2. Zajęcia obowiązkowe - do zajęć obowiązkowych zaliczamy czynności samoobsługowe i prace użyteczne, codzienne zajęcia realizowane przez nauczycielkę, spacery, wycieczki oraz uroczystości przedszkolne.

a) czynności samoobsługowe i prace użyteczne (tj. zabiegi higieniczne, spożywanie posiłków, ubieranie, rozbieranie, dyżury indywidualne i zespołowe, wykonywanie różnych usług na rzecz innych) związane są z trybem życia dziecka w przedszkolu i wykorzystywane jako naturalne sytuacje zamierzonej pracy wychowawczej.

b) codzienne zajęcia przedszkolne mają określony cel, formę metodyczną kierowaną przez nauczycielkę i realizowane są z całą grupą, w zespołach lub indywidualnie. Zajęcia w grupach prowadzone są w sytuacji, gdy dają gwarancję aktywności każdego z uczestników zajęć (np. zajęcia plastyczne, umuzykalniające itp.). Im wyższy poziom wymaganej w czasie zajęć wzajemnej komunikacji nauczycielki z dzieckiem oraz zadaniowy charakter zajęć, tym bardziej wskazana jest praca indywidualna i w małych zespołach dziecięcych.

c) spacery, wycieczki i uroczystości przedszkolne odbywają się okazjonalnie w zależności od pory roku i planu wychowawczego grupy. Ich planowanie i przygotowanie najczęściej jest udziałem dzieci ze starszych grup wiekowych.

d) "sytuacje okolicznościowe" wynikają z nie planowanych zdarzeń i sytuacji. Odnoszą się w jednakowym stopniu do pracy indywidualnej i grupowej z dziećmi. Występują najczęściej w sytuacji pojawienia się u dzieci pytań, zaobserwowania ciekawych zjawisk, wydarzeń, czy sytuacji konfliktowych.

Zależnie od treści i rodzaju zajęcia przedszkolne mogą być realizowane z całą grupą bądź mniejszym zespołem dzieci. Przygotowanie do nich wymaga ustalenia celów wychowawczo-dydaktycznych, zakresu treści i metod realizacji, miejsca i czasu trwania zajęć oraz potrzebnych materiałów i pomocy (L. Nicz, 1983, s .88)

W aktualnie funkcjonujących przedszkolach organizacja zajęć ma charakter swobodny - coraz częściej dzieci przebywają w zróżnicowanych wiekowo grupach, zajęcia i zabawy nie mają tak ostrych granic, nie stosuje się przymusu udziału w zajęciach programowych a w pracy wychowawczej bazuje się na wzmocnieniach pozytywnych (K. Lubomirska, 1994, s. 158). Ta nowa tendencja w stosowaniu bardziej swobodnych form pracy dydaktyczno-wychowawczej przedszkoli widoczna jest w przygotowywanych w oparciu o podstawę programową autorskich rozwiązań i programów pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym. Działania te uzasadnione są przekonaniem o potrzebie takiej realizacji działania opiekuńczego, wychowawczego i dydaktycznego nauczycieli przedszkola, które dało by dzieciom swobodę wyboru formy aktywności, czasu uczestnictwa w zajęciach (czas trwania zajęć winien wyznaczać poziom zainteresowania dzieci i ich potrzeby), samorzutnych i kierowanych. W przedszkolach polskich, z trudem, ale coraz wyraźniej przebija się tendencja do preferowania w praktyce zajęć podejmowanych z inicjatywy i według scenariusza proponowanego przez wychowanka. "Dziecko jest ich sprawcą. To, co może ograniczać ich pomysłowość, to dość statyczny charakter otoczenia, liczebność grupy i forma obecności nauczycielki w tych zajęciach" ( K. Lubomirska, 1994, s. 163).

Przedszkola dla dzieci o specyficznych potrzebach opiekuńczo-wychowawczych

Zorganizowanie przedszkola dla dzieci o specyficznych potrzebach opiekuńczych i edukacyjnych wymaga zastosowania specjalnej formuły organizacyjnej czyli powołania przedszkola z oddziałem/oddziałami integracyjnymi, przedszkola specjalnego grupującego dzieci o zbliżonym rodzaju niepełnosprawności lub przedszkola ogólnodostępnego umożliwiającego dzieciom i ich rodzicom korzystanie z jego urządzeń i wyposażenia w godzinach popołudniowych lub dniach wolnych od pracy (S. Guz, 1996, s. 84-89).

W przedszkolu integracyjnym opieką wychowawczą i dydaktyczną otoczone są dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim i jego dolną granicą, dzieci z zaburzeniami narządu ruchu, porażeniem mózgowym, zaburzeniami percepcji wzrokowo-ruchowej, motoryki, mowy, myślenia pojęciowego, a także zaburzeniami w rozwoju emocjonalnym, chorobami somatycznymi i upośledzeniami sprzężonymi. Umieszczenie dziecka w przedszkolu integracyjnym poprzedza uzyskanie skierowania wydanego przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną lub inne poradnie specjalistyczne. Przedszkola integracyjne - podobnie jak przedszkola ogólnodostępne - wypełniają funkcje profilaktyczne, stymulujące, kompensacyjne, korekcyjne i rewalidacyjne ukierunkowane na wyrównywanie braków rozwojowych i przeciwdziałanie obniżaniu sprawności i aktywności dzieci. Funkcje te przybliżają realizację wychowania integracyjnego, czyli zapewnienia każdemu dziecku optymalnego rozwoju w sferze poznawczej, społecznej, emocjonalnej i fizycznej oraz rozwoju jego zainteresowań w normalnym otoczeniu społecznym, czyli otoczeniu dzieci o prawidłowym przebiegu rozwoju (grupy w przedszkolu integracyjnym dobierane są tak, aby dzieci niepełnosprawne nie stanowiły więcej niż ¼ wszystkich podopiecznych).

Przedszkola integracyjne kierują się zasadami wychowania przyjętymi i na gruncie pedagogiki specjalnej czyli, zasadą akceptacji, indywidualizacji, pomocy, terapii pedagogicznej i współpracy z rodziną (J. Sowa, 1997, s. 57-58). Realizują program wychowania opracowany w oparciu o Podstawę programową wychowania przedszkolnego, autorskie programy nauczycieli lub zespołów pedagogicznych. Charakterystyczną cechą realizacji tych programów jest daleko idąca indywidualizacja pracy, podmiotowe traktowanie wychowanków i niekonwencjonalne metody pracy z dzieckiem z elementami terapii kreatywnej, muzykoterapii, logopedii, gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej, czy programów wspomagających np. elementów kinezjologii P. Dennisona, Ruchu Rozwijającego W. Sherborn, Technik pracy C. Freineta i innych.

Organizacja pracy w przedszkolnej grupie integracyjnej wymaga szczególnie precyzyjnego planowania zajęć integrujących grupę, zajęć rozwijających samodzielność i niezależność oraz kształtujących system wiedzy i zakres umiejętności dzieci. Ze względu na fakt pozostawania w grupie dzieci zdrowych i niepełnosprawnych konieczne jest wypracowanie metod i form wzajemnego współdziałania nauczyciela prowadzącego, (najczęściej nauczyciela przedszkola) i wspomagającego go pedagoga specjalnego.

Dla dzieci, których potrzeby rozwojowe wyznaczają konieczność zastosowania specjalnych form i metod wychowania, nauczania i terapii organizowane są przedszkola specjalne lub przedszkola z oddziałami specjalnymi. Są to placówki wychowania przedszkolnego zróżnicowane organizacyjnie, ukierunkowane na realizację celów wielostronnego rozwoju dziecka i jego rewalidacji w dostępnym mu zakresie oraz przygotowania do podjęcia nauki w szkole. Przedszkola specjalne - dla dzieci niewidomych i z wadami wzroku, dzieci niesłyszących i słabosłyszących, dzieci przewlekle chorych, upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, dzieci autystycznych i z upośledzeniami sprzężonymi - realizują dostosowane do potrzeb podopiecznych programy przedszkoli ogólnodostępnych lub specjalnie przygotowane, odrębne programy wychowania. Dostosowują do potrzeb dzieci warunki zabaw i zajęć przedszkolnych, wyposażenie przedszkola w sprzęty, niezbędne urządzenia, pomoce dydaktyczne oraz starają się zapewnić profesjonalną pomoc dzieciom i ich rodzicom w osiąganiu sukcesu w pokonywaniu barier rozwojowych, społecznych i edukacyjnych.

Zakończenie

Fakt przystąpienia Polski do Wspólnoty Państw Europejskich wyznacza nowe jakości pracy i oczekiwań wobec placówek wychowania przedszkolnego oraz dostosowania poziomu ich pracy do standardów europejskich. Opieka przedszkolna postrzegana jest krajach Unii Europejskiej jako początek zorganizowanego wychowania, zaprojektowanego dla przygotowania małych dzieci do funkcjonowania w środowisku szkolnym, a wśród głównych celów wychowania przedszkolnego wymienia się „potrzeby edukacyjne i rozwój dzieci od 3 roku życia, posiadanie właściwie wykwalifikowanych wychowawców oraz realizację odpowiednich programów wychowania”(Classifying Educational Programmes Mannual for ISCED - 97 Implementation in OECD Countries, Paris 1999, s. 22; cyt., za R. Kucha, 2001, s.14).

Wyniki badań zrealizowanych w państwach europejskich wykazały istotne znaczenie edukacji przedszkolnej na osiąganie przez dzieci życiowego i edukacyjnego powodzenia (E. Putkiewicz, M. Żytko, 2003, s.61-69) i stanowią podstawę dalszych działań na rzecz upowszechniania opieki przedszkolnej i podnoszenia standardów usług opiekuńczych instytucji opieki nad małym dzieckiem. W Polsce mimo wieloletnich starań i wysiłków ukierunkowanych na tworzenie sieci nowoczesnych przedszkoli i podnoszenie poziomu wychowania przedszkolnego aktualna ocena ich funkcjonowania wskazuje na utrzymywanie się wytypowanych już w 1994 roku przez T. Lewowickiego - licznych niedomagań systemu opieki przedszkolnej wśród, których najważniejsze to:

- zbyt mała ilość dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym oraz ograniczona dostępność do placówek wychowania przedszkolnego spowodowana ich likwidacją oraz zbyt wysokimi kosztami pobytu dziecka w placówce w stosunku do realnych dochodów rodziców.

- zbyt niskie nakłady finansowe zabezpieczające prawidłowe funkcjonowanie placówek wychowania przedszkolnego;

- preferowanie funkcji dydaktycznej przedszkola z jednoczesnym zaniedbywaniem znaczenia realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczych, diagnostycznych, korekcyjno-wyrównawczych, co w konsekwencji powoduje dysfunkcyjność przedszkoli i stanowi źródło zahamowań rozwoju podopiecznych;

- zbyt mała ilość placówek wychowania przedszkolnego realizujących zasadę podmiotowości dziecka w procesie opieki oraz obojętny lub niechętny stosunek części nauczycieli do wszelkich zmian "naruszających schematy dotychczasowego funkcjonowania zawodowego" (por. T. Lewowicki, 1994, s. 68-81).

Tak więc, w reformowanym aktualnie systemie pomocy rodzinie i dziecku oraz w realizowanej od kilku lat reformie systemu edukacji bardzo ważną kwestię stanowi problematyka likwidacji barier dostępności do placówek przedszkolnych, upowszechnienia wychowania przedszkolnego oraz wypracowania narzędzi pomiaru efektywności i jakości oferowanych przez te instytucje usług. Chodzi tu o cały kompleks zagadnień, które składają się na działania oceniające poziom opieki i edukacji przedszkolnej, zapewnienie optymalnych warunków wychowania i opieki w przedszkolu oraz stwarzanie wszystkim dzieciom możliwie równego startu edukacyjnego. Lektura opublikowanych w ostatnich trzech latach raportów i ekspertyz Instytutu Spraw Publicznych i Polską Fundację Dzieci i Młodzieży (por. M. Zahorska, 2003; M. Zahorska, M. Żytko, 2004; T. Ogrodzińska, 2002) oraz liczne publikacje np. na łamach specjalistycznych czasopism pedagogicznych np. „Wychowania w przedszkolu” pozwalają na stwierdzenie, że kondycja polskiego wychowania przedszkolnego nie jest najlepsza. Wynika to przede wszystkim z utrzymującej się tendencji do likwidacji placówek przedszkolnych (tylko na przestrzeni roku 2002/2003 zlikwidowano 160 przedszkoli mimo oficjalnych prognoz GUS, że od 2005 roku liczebność dzieci w wieku przedszkolnym zacznie powoli rosnąć i tendencja ta będzie się utrzymywać do 2015 roku, co spowoduje konieczność podwojenia liczby przedszkoli. (por. E. Barańska, 2003, s. 387; K. Kamińska, 2003, s. 259). Rezygnacja z inwestowania w modernizację sieci placówek wychowania przedszkolnego i bieżące ich utrzymywanie na wymaganym poziomie sytuuje Polskę na jednym z ostatnich miejsc w Europie w rankingu państw europejskich pod względem upowszechnienia wychowania przedszkolnego i dostępu dzieci do wczesnej stymulacji edukacyjnej (w roku 2003 tylko 34,62% populacji 3-5 latków uczęszczało do przedszkola przy czym 50,2% z nich to dzieci miejskie, a 15,9% wiejskie). Przytoczone dane oraz wspomniane opracowania pokazują już nie tylko potencjalne lecz rzeczywiste zagrożenia możliwości zapewnienia wszystkim dzieciom (zwłaszcza w środowisku wiejskim) wczesnej stymulacji rozwoju i dobrego startu szkolnego małych dzieci. Wskazują również na ograniczenia w postrzeganiu funkcji przedszkola jako instytucji wspierającej rodzinę w wypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych, zwłaszcza pomocy tym rodzinom, które stanowią środowiska wysokiego ryzyka społecznego. Elementem pozytywnym w rozwoju wychowania przedszkolnego jest fakt, że przedszkola dysponują wysoko kwalifikowaną kadrą oraz, że mimo przeszkód w wielu regionach Polski wypracowano standardy opieki nad dzieckiem w przedszkolu, opracowano narzędzia pomiaru efektywności ich funkcjonowania i przystąpiono do działań mających na celu osiąganie nowych - wyższych jakości ich pracy pedagogicznej.

Żłobek - (ang. day nurseries lub nurseries centrem; fr. creche, jardins d'enfants, ecoles maternelle.; niem; krippen; ros., jasli) - to instytucja opiekuńczo-wychowawcza dla dzieci w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym (najczęściej od 6. miesiąca do trzeciego roku życia) wspomagająca/uzupełniająca opiekę i wychowanie dziecka z rodziny, której rodzice pracują, uczą się lub nie mają z innych ważnych względów możliwości zapewnienia dziecku osobistej opieki.

Definicja miejsc opieki nad dzieckiem, przyjęta przez Sieć Europejską Form Opieki uznaje, że pojęcie placówki opieki nad dziećmi, które nie osiągnęły jeszcze wieku obowiązkowej nauki szkolnej obejmuje instytucje masowe takie jak żłobki, przedszkola i inne ośrodki opieki nad dziećmi w różnym wieku, w tym „instytucję opiekunek” sprawujących regularną, codzienną lub okresową opiekę nad dziećmi w ich rodzinnym domu lub w swoim domu prywatnym - opiekując się w zależności od umowy z rodzicami jednym lub kilkorgiem dzieci. Sprawowanie opieki nad małymi dziećmi pojmowane jest „…jako kompleksowy, interaktywny proces, który angażuje różnych partnerów - zarówno rodziców, dziecko, jak i zawodowych opiekunów. Miejsce opieki musi zapewnić dziecku warunki do rozwoju, poprzez stopniowe zmniejszanie symbiotycznej więzi utrzymywanej z matką. W związku z tym, zastępczy dorośli opiekunowie podczas nieobecności rodziców muszą stawiać na rozwój dziecka, zapewniając mu opiekę najwyższej jakości.”(Biuletyn EQUAL, nr 6/02/2007). 

Wieloletnie doświadczenia państw europejskich w zakresie tworzenia instytucji wspierających rodzinę opiece nad małym dzieckiem pokazują, że objęcie znacznej części dzieci różnymi formami opieki i wychowania wynika nie tylko z konieczności zapewnienia dziecku opieki z powodu pracy zawodowej matki, lecz jest wynikiem odczuwania potrzeby włączenia go do systemu wczesnej edukacji i stworzenia warunków do zdobywania na terenie placówki doświadczeń wzbogacających rozwój. Sposób zorganizowania żłobków i „żłobkopodobnych” form opieki dla dzieci najmłodszych w państwach europejskich jest niejednolity i mimo wielokrotnych prób opracowania koncepcji i propozycji modelowych, problemu tego nie udało się dotychczas rozwiązać. Wynika to z faktu, że potrzeby małych dzieci i ich rodzin są znacznie szersze niż zakres obowiązków poszczególnych resortów: zdrowia, wychowania, opieki społecznej oraz, że placówki wychodzące na przeciw potrzebom opiekuńczym świadczą je w różnym zakresie, kierując się innymi przepisami i zatrudniając pracowników różnych kategorii zawodowych.

We Francji, która ma jedną z najbogatszych w Europie historii kształtowania się modelu opieki żłobkowej (pierwszy żłobek w Europie założył w 1845 roku francuski filantrop Filip Marebeau i ich liczba systematycznie rosła stanowiąc swoisty impuls do powstawania żłobków nie tylko we Francji ale również w Austrii, Niemczech, Szwajcarii) przez wiele lat dominował model pracy skoncentrowany na opiece fizycznej i pielęgnacyjnej. Medyczny personel żłobków przeważnie nie posiadał przygotowania pedagogicznego i problemy wychowawcze traktował drugoplanowo. Zrealizowane w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych badania porównawcze osiągnięć rozwojowych dzieci pozostających pod opieką całodziennych żłobków i kilkugodzinnych punktów opieki nad dziećmi wykazały pilną potrzebę dokonania istotnych zmian w metodach pracy tych placówek (Wall W.D., 1986). Praktycznymi rezultatami przeprowadzonych badań było między innymi zatrudnianie na terenie żłobków psychologów wczesnego dzieciństwa. Efektem ich działania było polepszenie warunków życia dzieci w żłobkach wynikające z przestrzegania w codziennej praktyce opieki i wychowania zasad higieny rozwoju fizycznego, uczuciowego i umysłowego, wprowadzania stymulujących rozwój zajęć dostosowanych do rzeczywistych potrzeb dziecka, maksymalnie ukierunkowanych na indywidualizację pracy i uelastycznienie rutynowych czynności z zakresu pielęgnowania, snu i odżywiania. Uświadomienie personelowi placówek ich roli w kształtowaniu psychofizycznym dzieci, bieżące instruowanie, stawianie zadań, rozbudzanie zainteresowań przebiegiem i prawidłowościami rozwoju dziecka stwarzało sytuację większej identyfikacji z pełnioną rolą zawodową i zdecydowanie wzmacniało motywację do doskonalenia zawodowego. Wyniki badań nad tą sferą funkcjonowania placówek opiekuńczych dla małych dzieci potwierdziły, że w dobrze pojmującym swoje zadania żłobku rozwój dzieci przebiega zupełnie normalnie, aczkolwiek nie kwestionowano opinii, że dla niemowląt najodpowiedniejszą formą opieki jest opieka domowa, a w przypadku niewydolności rodziny system pracy służb społecznych wspomagających ją w pokonywaniu trudności. Zdaniem W.D. Wall'a, postęp wiedzy o rozwoju dziecka nie znajduje się jeszcze na tym etapie, aby problemy skutków opieki instytucjonalnej jednoznacznie rozstrzygnąć i konieczne jest zintensyfikowanie badań procesów rozwoju i wychowania dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa, zwłaszcza badań polegających na długofalowym śledzeniu wpływu różnych form opieki i wychowania na życie jednostki w okresie młodzieńczym i w życiu dorosłym.

W wychowaniu małego dziecka we francuskich placówkach opiekuńczych odnaleźć można wpływy różnorodnych koncepcji pedagogicznych: od wychowania naturalistycznego poprzez encyklopedyzm i różne jego odmiany aż do edukacji humanistycznej i demokratycznej mającej na uwadze przede wszystkim rozwój dziecka jako osoby - jako podmiotu w procesie wychowania. Podstawowym założeniem pracy wychowawczej w francuskich placówkach opieki nad małym dzieckiem jest takie organizowanie warunków do aktywności dziecka, aby mogło się ono "swobodnie bawić po to aby tworzyć siebie". (Minaret G., cyt, za Lubomirską K, 1994). Można powiedzieć, że cechą francuskiego program wychowania w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych dla małych dzieci jest to, że wskazuje ono obszary oraz kierunki aktywności podopiecznych, ale nie wyznacza zadań szczegółowych dla poszczególnych grup wiekowych dzieci ani nie precyzuje szczegółowych wyników wychowania. Jego celem jest zapewnienie dziecku koniecznego bezpieczeństwa, zapewnienie swobody ruchu i działań w celu gromadzenia osobistych doświadczeń, odkrywania otoczenia, przezwyciężania trudności, refleksji i poczucia sprawstwa oraz wyzwolenia jego zachowań twórczych. Tak więc placówki opieki i wychowania małego dziecka we Francji pełnią funkcje wychowawcze, propedeutyczne i opiekuńcze, które w swych założeniach polegają na stworzeniu warunków do wszechstronnego rozwoju jednostki, tzn. rozwijaniu jej sfery umysłowej, społecznej, artystycznej i fizycznej oraz maksymalnym rozbudzeniu potencjalnych, indywidualnych możliwości.

Inspiracją do poszukiwania modelu optymalnej opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa w Europie były prace naukowe E. Pikler (por. Kopoczyńska-Sikorska J., 1985; Kolankiewicz M., 1999, David M., 2003). Jej wieloletnia praktyka pediatryczna i psychopedagogiczna pozwoliła na wypracowanie oryginalnej koncepcji "wychowania nieingerującego", opartego o model wychowania spontanicznego, polegającego na pozostawieniu dzieciom pełnej swobody w zakresie aktywności psychomotorycznej od najwcześniejszego okresu życia. Prace E. Pikler zostały przetłumaczone wiele języków, (francuski, angielski, włoski, niemiecki, holenderski), a zaproponowana metoda opieki nad dzieckiem włączona do praktyki opiekuńczej wielu państw Europy i USA. Założenia wychowania małego dziecka, oparte o opracowany przez E.Pikler model działania opiekuńczego, wynikały z kilku podstawowych zasad, które wyznaczyły sposób organizacji czynności opiekuńczo-wychowawczych oraz przebieg procesu stymulowania rozwoju psychofizycznego podopiecznych. Zasady te (w największym wyznaczonym charakterem niniejszego opracowania uogólnieniu) zobowiązywały osoby opiekujące się dziećmi do uznania, że:

·    każde dziecko jest indywidualnością rozwojową, ma swój indywidualny rytm dnia, który wyznacza odmienny sposób zaspokajania jego potrzeb - dziecko nie potrzebuje bezpośredniego prowadzenia w rozwoju, lecz stworzenia warunków i odpowiedniej bezpiecznej przestrzeni do dokonywania każdego samodzielnego kroku w rozwoju. Nie jest bowiem ważne "kiedy" dziecko opanowuje określoną sprawność lecz "jak" ją opanowuje,

·    wzajemne związki między dzieckiem, a dorosłym powstają w trakcie wspólnych czynności pielęgnacyjnych i zabawowych. Bliski kontakt ze stałym zespołem osób opiekujących się dziećmi jest bezwzględnym warunkiem zaspokajania jego potrzeb.

 

Rozwój poglądów i opinii postulujących konieczność upowszechniania modelu opieki i wychowania w okresie wczesnego dzieciństwa nastawionego w większym stopniu na dawanie dziecku swobody w podejmowaniu różnych, adekwatnych do jego indywidualnych możliwości rozwojowych form aktywności oraz przekonanie o tym, że zasadnicze znaczenie dla jego rozwoju mają własne obserwacje, doznawane wrażenia, spostrzeżenia i doświadczenia dające możliwość konfrontacji z rzeczywistością i jej zmianami, stały się także przesłanką dla opracowania i zrealizowana praktycznego modelu środowiskowego systemu opieki nad małym dzieckiem w Reggio/Emilia. (Pł.Włochy). Funkcjonuje on w postaci "otwartych żłobków i przedszkoli", a motto jakim kierują się prowadzący te placówki zawiera się w zdaniu: "Dom opieki musi proponować tyle ciekawostek, aby dzieci niezależnie od dorosłych mogły być aktywne." (Kokigei M., Prott R.,1985).

Na początku lat osiemdziesiątych w państwach europejskich zaczęły powstawać na wyższych uczelniach katedry pedagogiki małego dziecka, które w ramach swych projektów badawczych podjęły prace nad rozpoznaniem sytuacji społecznej dzieci i ich rodzin w przypadku zaistnienia konieczności podejmowania działań opiekuńczych poza naturalnym środowiskiem dziecka. Badania obejmowały bardzo różne aspekty tego problemu; od skutków rozłąki matki z dzieckiem, problemów adaptacji dziecka do warunków wychowania pozarodzinnego, współdziałania rodziców z placówką, możliwości stymulowania rozwoju dzieci do rozwiązywania praktycznych problemów metodycznych i kształcenia kadr dla potrzeb instytucjonalnej opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa. Przykładem takich prac naukowych skupionych na różnych problemach organizacji procesu opieki i formach opieki żłobkowej (żłobek tygodniowy, całodzienny, zmianowy, łączony z przedszkolem, kilkugodzinny punkt opieki żłobkowej) jest opracowanie koncepcji i działania praktyczne mające na celu wprowadzenie w życie "berlińskiego modelu pedagogiki małego dziecka". Jego twórcą był zespół pracujący pod kierunkiem  E.K.Beller'a. Zasadniczym celem prac badawczych i interwencji w dotychczasowy sposób sprawowania opieki nad dzieckiem w żłobku była konieczność przemiany zasadniczych elementów opieki (karmienie, przewijanie, układanie do snu) i sytuacji zabawowych. Opracowany model dążył do wzmocnienia właściwych metod postępowania wychowawczego i działał na rzecz zredukowania tych metod, które przeszkadzały rozwojowi dziecka lub wręcz go opóźniały. Przykładem takich niewłaściwych metod oddziaływań są obserwowane często w placówkach zachowania autokratyczne oraz demonstrowanie korygujących i wyciszających aktywność dziecka (przez pokaz negatywnych uczuć, nakazy, zakazy, kary) postawy opiekunek (E.K.Beller, M.Stahnke, H.Laewen, 1983, Kurcz A., 1992).Na rozwój zainteresowania instytucjonalnymi formami opieki nad dzieckiem w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym w sposób znaczący wpływa fakt, że w wielu państwach rysuje się wzrastająca potrzeba organizowania alternatywnych do rodzinny form opieki, których zadaniem jest nie tylko zapewnienie opieki dziecku matki pracującej zawodowo czy uczącej się, lecz także próba stworzenia systemu opieki nad matką i dzieckiem, której celem byłoby doradztwo pedagogiczne oraz oddziaływanie terapeutyczne i stymulacyjne - w zdecydowany sposób podnoszące warunki rozwoju dzieci i dobre samopoczucie matek (Kohnstman R., 1989). Zbyt mała ilość badań podejmujących problemy opieki nad dziećmi w żłobkach powoduje, że różni autorzy podkreślają, oparte często o potoczne opinie, zarówno pozytywne jak i negatywne strony ich funkcjonowania. Przykładem mogą być opinie np. M. Rotter, B. Spok'a, (Spock B., Rottenberg M., 1989 i kolejne wydania), którzy twierdzą, iż w większości opinie te są przesadzone, a ich weryfikacja wymaga bardzo wielu badań "aby coś w tym względzie stwierdzić z całą stanowczością". Sugerują, aby rodzice podejmując decyzję o umieszczeniu dziecka w żłobku kierowali się zdrowym rozsądkiem i znajomością odporności swego dziecka. Autorzy Ci zdecydowaną preferencję, w trosce o prawidłowy rozwój fizyczny i społeczny dziecka, dają środowisku naturalnemu i indywidualnej opiece macierzyńskiej, niemniej jednak uznają fakt, że wzrastająca liczba rodzin, w których aktywność zawodowa dotyczy obojga rodziców oraz specyficzna sytuacja społeczna rodziny, najczęściej jej niekompletna struktura, wyznacza konieczność umieszczenia dziecka w żłobku, w punkcie opieki dziennej, czy zmusza do pozostawiania dziecka pod opieką osób obcych. W doborze formy opieki zalecą szczególną rozwagę, gdyż poziom ich pracy jest bardzo zróżnicowany. Obok żłobków o ustalonej renomie i bardzo dobrych efektach opiekuńczych funkcjonuje bowiem cała gama placówek prowadzonych z chęci zysku, często nie zarejestrowanych i nie posiadających przygotowanej zawodowo kadry właściwie rozumiejącej i umiejętnie zaspokajającej potrzeby dzieci. W przypadku placówek dobrze zorganizowanych B.Spock widzi ich znaczne walory wychowawcze, zwłaszcza w zakresie zaspokajania potrzeby dziecka na kontakt z rówieśnikami oraz w zakresie przeciwdziałania powstawaniu stresów i trudności wychowawczych, będących najczęściej wynikiem braku umiejętności rodziców w "radzeniu sobie z potomstwem" i w niewłaściwych postawach rodzicielskich. Popularnonaukowy charakter wielu publikacji dla rodziców, psychologów, pedagogów, pediatrów i opiekunek dziecięcych ( np. Eisenberg A., Murkoff, H.,Hathaway B.S.N., 1996) omawiających najistotniejsze problemy pielęgnowania i wychowania dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa, nie pozwala na posiłkowanie się nimi jako literaturą naukową niosącą wiedzę z zakresu specyficznych problemów opieki nad małym dzieckiem objętym instytucjonalnymi formami wychowania. Stąd wydaje się w pełni uzasadnione twierdzenie, że istnieje pilna potrzeba kontynuowania badań w tym zakresie oraz publikowania ich wyników w znacznie szerszym zakresie niż to ma miejsce dotychczas - tym bardziej, że zgodnie z postanowieniami Strategii Lizbońskiej, w krajach członkowskich Unii Europejskiej planuje się objąć opieką instytucjonalną do 2010 roku 33% dzieci do trzeciego roku życia i 90% dzieci w wieku przedszkolnym (Raport pt. Małe dziecko w Polsce - Fundacja Rozwoju dzieci im. J.A. Komeńskiego, 2007).

W Polsce, naukowe zainteresowania problematyką opieki nad dzieckiem w żłobku związane są z poszczególnymi etapami rozwoju tych instytucji. Od 1958 roku pozostawały one w kręgu zainteresowań Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie, a także badaczy zainteresowanych rozwojem psychicznym dzieci w wieku poniemowlęcym wychowywanych w żłobku (Olechnowicz H., 1959), odrębnościami rozwoju psychicznego dzieci do lat trzech wychowywanych w żłobkach i rodzinach (Przetacznikowa M., Buterlewicz H., Chrzanowska D., 1962; Przetacznikowa M., 1968). Ważny wkład w poznawanie warunków opieki nad dzieckiem w żłobku wniosły badania i publikacje H. Spionek, które wykazały, że niezrozumienie potrzeb dziecka przez personel, monotonia pomieszczeń dla dzieci, brak zorganizowanego procesu wychowawczego, ubóstwo podniet rozwojowych, zabawek, pomocy do zajęć daje w konsekwencji trudności wychowawcze i opóźnienia rozwojowe dzieci widoczne szczególnie w sytuacji objęcia dzieci opieką przedszkolną i konfrontacji jego osiągnięć rozwojowych z poziomem rozwoju dzieci będących pod opieką środowiska rodzinnym (Spionek H., 1963). Z badań zrealizowanych w latach siedemdziesiątych na uwagę zasługują prace J. Kostrzewskiego, który poszukiwał statystycznej zależności między poziomem rozwoju intelektualnego, dojrzałości społecznej oraz sprawności motorycznej dzieci w wieku od 4 do 18 miesiąca życia pozostających pod opieką żłobków, które w istotny sposób zmieniły praktykę opiekuńczą poprzez zatrudnienie wykwalifikowanej kadry opiekuńczej i wyposażyły placówkę w zestawy stymulujących rozwój zabawek, a poziomem rozwoju dzieci wychowywanych w środowisku rodzinnym. Efekty tych badań wskazały, iż w wielu sferach rozwoju dzieci „żłobkowych” i „domowych” nie ma istotnych różnic statystycznych a poziom pracy i nowa praktyka opieki nad dzieckiem w żłobkach przynosi rezultaty w postaci prawidłowego przebiegu rozwoju podopiecznych (Kostrzewski J., 1973).
Na konieczność doskonalenia warunków opieki nad dziećmi w żłobkach, zmianę dotychczasowych i kształtowanie pożądanych postaw opiekunek dziecięcych oraz potrzebę indywidualizacji kontaktów dziećmi wskazywały wyniki badań M.Bolechowskiej (1978) i M.Jakowickej (1980). Największy jednak wpływ na reformowanie niekorzystnych elementów praktyki opieki żłobkowej i poznawanie uwarunkowań pozytywnych efektów pracy opiekuńczej i wychowawczej oraz oddziaływań w kierunku harmonijnego rozwoju dzieci we wszystkich sferach oraz prawidłowego przebiegu procesu adaptacji dziecka do warunków opieki żłobkowej miały długofalowe badania zrealizowane przez J. Kopczyńską-Sikorską oraz M. Zdańską-Brincen (1984). Pokazały one, iż określony na podstawie wielu obszarów i ocen pracy żłobka poziom pracy opiekuńczo-wychowawczej warunkuje w sposób istotny osiąganie przez dzieci żłobkowe tempa i rytmu rozwoju zgodnego z wskaźnikami skal i tabel prawidłowego rozwoju psychoruchowego małego dziecka.

Wśród badań polskich na szczególną uwagę zasługują badania zapoczątkowane przez zespół pracujący pod kierunkiem I. Lepalczyk i E. Marynowicz-Hetki, (1988), który dokonał diagnozy instytucji socjalno-wychowawczych i warunków ich przekształcania - w tym przekształcania środowiska żłobka (Przybylska J., 1988). Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w środowisku łódzkich pedagogów społecznych Uniwersytetu Łódzkiego i praktyków opieki żłobkowej podjęto badania ukierunkowane na przekształcanie przestrzeni społecznej placówek opieki - żłobka. Ich realizacja w wymiarze naukowym i praktycznym zaowocowała organizacją cyklicznych, ogólnopolskich seminariów (2003, 2006, 2008), skoncentrowanych wokół „ towarzyszenia dziecku w rozwoju” (Marynowicz-Hetka E., 2005). Celem seminariów, jest poszukiwanie możliwości dokonania zmiany w dotychczasowej praktyce, wprowadzenia programu doskonalenia kompetencji kadry żłobków, tworzenia nowych koncepcji pracy poprzez opracowywanie projektu pedagogicznego placówki (Mazur H., Przybylska L., Rudyk A., Telka L., Wolska B., 2005; Telka L., 2007). Osiągnięte już efekty pracy zespołu naukowego oraz uczestniczącej w projekcie kadry kierowniczej żłobków i dyplomowanych opiekunek dziecięcych stanowią inspirację do coraz pełniejszego podejmowania działań zmierzających do zmiany dotychczasowej - utrwalonej przez wiele lat praktyki pracy pielęgnacyjnej i wychowawczej żłobków oraz forum wymiany dobrych doświadczeń metodycznych i ich naukowego rozpoznania.

 

Rozwój opieki żłobkowej w Polsce.

Dominującą i społecznie akceptowaną formą opieki nad niemowlętami i małymi dziećmi przez wiele wieków była opieka sprawowana bezpośrednio przez matkę dziecka w jego naturalnym środowisku rodzinnym. Społeczna - filantropijna opieka nad małymi dziećmi obejmowała głównie dzieci osierocone i porzucone, a różne formy opieki doraźnej, okresowo zastępującej, czy uzupełniającej opiekę rodziców naturalnych tworzone były w kręgu najbliższej rodziny - najczęściej poprzez wynajmowanie „mamek”, czyli kobiet karmiących piersią biologicznie nie swoje dziecko/dzieci lub powierzanie opieki piastunkom dziecięcym.

Analiza rozwoju żłobków polskich w ponad 150 letnim okresie ich funkcjonowania pozwala stwierdzić, że ich rozwój ewaluował od zabezpieczenia opieki nad dziećmi ze środowisk bardzo zagrożonych biedą i ubóstwem, walki z wysokim wskaźnikiem śmiertelności niemowląt i dawania dzieciom matek pracujących elementarnej opieki nasyconej głównie zabiegami pielęgnacyjnymi do działań mających na celu stworzenie jak najkorzystniejszego środowiska opiekuńczo-wychowawczego ukierunkowanego na stymulację rozwoju psychoruchowego dziecka i troskę o profesjonalny charakter świadczonych przez żłobki usług. W rozwoju placówek opieki żłobkowej i wypełnianych przez nie zadań możemy wyróżnić kilka - tylko najogólniej scharakteryzowanych etapów.

Etap pierwszy - obejmujący powstawanie pierwszych placówek opieki żłobkowej i ich działalność do zakończenia I wojny światowej. Pierwszy żłobek na ziemiach polskich - „Dom dla Niemowląt”- rozpoczął swą pracę w Warszawie w grudniu 1857 roku. W następnych latach powstawały kolejne placówki „… idące w pomoc matkom mającym niemowlęta lub dziatki do ochron niedojrzałe”. (Lepalczyk I., 1988). W placówkach tych umieszczano dzieci w wieku od 6 tygodni do drugiego, trzeciego roku życia. Dzieci przebywały w żłobku przez wiele godzin (od 5 rano do 8 wieczorem). Zapewniano im bezpłatne wyżywienie, pielęgnację, troszczono się o ład porządek, wyposażenie sal dziecięcych i odpowiednią ilość piastunek. Celem tworzenia żłobków w omawianym okresie (każdy zabór realizował w tym względzie swoją politykę opiekuńczą) było przeciwdziałanie bardzo wysokiemu wskaźnikowi śmiertelności niemowląt i oraz pomoc kobietom pracującym lub pozostającym bez środków na utrzymanie w ramach aktywności różnego rodzaju organizacji filantropijnych i towarzystw np. Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności (Balcerek M., 1978). W omawianym okresie na powstawanie żłobków obok dynamicznego rozwoju przemysłu i związaną z nim aktywnością zawodową kobiet istotny wpływ miały idee dostrzegania prawa dziecka do właściwej opieki, które uzasadniały podejmowanie działań społecznych w kierunku tworzenia punktów opieki dla małych dzieci zabezpieczających ich elementarne potrzeby np. akcja „Kropla mleka” i kształtujących podstawowe umiejętności pielęgnacyjne matek (Lepalczyk I., 1988).

Etap drugi - to okres wypracowywania koncepcji systemu zakładowych form opieki nad małym dzieckiem w dwudziestoleciu międzywojennym. Zakładane w omawianym okresie formy opieki nad małym dzieckiem takie jak: żłobki, dziecińce i ochronki kontynuowały tradycje opieki z okresu przedwojennego, a ich filantropijny charakter nie gwarantował opieki na zadawalającym poziomie i nie był powszechnie dostępny. Jednocześnie w opinii społecznej nastąpiło wyraźne zróżnicowanie przesłanek organizowania zakładów opieki częściowej dla dzieci. W przypadku placówek dla dzieci do trzeciego roku życia decydującymi motywami ich tworzenia stawały się względy pielęgnacyjne, a w zakładach przeznaczonych dla dzieci starszych względy opiekuńcze i wychowawcze. Zróżnicowanie zadań placówek opiekuńczych w bardzo istotny sposób wpłynęło na ich organizację oraz na oczekiwania wobec poziomu realizowanych przez nie funkcji. Formy organizacyjne oraz czas pozostawania dziecka pod opieką instytucji wyznaczony był godzinami pracy matek, a troskę o stan zdrowia i wiek oddawanych pod opiekę dzieci wyznaczały możliwości materialne poszczególnych placówek opiekuńczych. Można więc stwierdzić, że pod wpływem szerzenia się zjawiska pracy zawodowej kobiet podstawową funkcją żłobków stała się wielogodzinna i systematyczna opieka nad dzieckiem matek pracujących (Graniewska D., 1971). 

Obok działań na rzecz rozwinięcia sieci różnego typu żłobków (wspomnieć tu należy szczególny wkład H, Krahelskiej) osiągnięciem okresu międzywojennego jest podjęcie działań na rzecz przygotowania kadr opiekuńczych dla żłobków i stacji opieki nad dziećmi, zorganizowanie szeregu kursów zawodowych, zakładania instytucji naukowych podejmujących problemy opieki nad matką i małym dzieckiem oraz urządzenie wzorcowych placówek. Wzory urządzenia żłobków i stacji opieki, styl ich budowania i prowadzenia czerpano z funkcjonujących ówcześnie zakładów opiekuńczych dla dzieci najmłodszych we Włoszech, Francji i Anglii. W Polsce pierwsze próby opracowania modelu tych placówek oraz wskazówek dotyczących sposobów ich organizowania przedstawili lekarze: J.Bogdanowicz, K.Kopeć, M.Gromski (por. Kurcz A., 1999). Przygotowane przez nich podręczniki dla pielęgniarek zawierały przepisy i rady odnoszące się do wyposażenia placówek w sprzęt. Proponowano sposoby zagospodarowania budynku i ogrodu żłobka. Sugerowano, aby lokalizowano je w budynkach wolnostojących, a w przypadku obiektów piętrowych, aby łączyły funkcje żłobka i stacji opieki nad dzieckiem. Żłobki miały mieć określoną liczbę pomieszczeń, zwłaszcza: przedpokój, kancelarię, rozbieralnię, pokój kąpielowy, sypialnię dla niemowląt, pokój dzienny dla dzieci starszych, pokój do karmienia, izolatkę, kuchnię, łazienkę oraz zaplecze socjalne dla personelu. Wzorcowa ilość pomieszczeń miała zapewnić właściwą organizację pracy personelu, możliwość utworzenia grup dziecięcych. Przewidywano, że na jedno dziecko winno przypadać ok. 3 m/2 powierzchni, a wysokość sal dziecięcych winna wynosić 2,8 m. Odrębnymi przepisami regulowano stan wyposażenia poszczególnych pomieszczeń żłobkowych, koncentrując się głównie na niezbędnych sprzętach, tj. łóżeczka, kojce, stoły do karmienia niemowląt, stoły do przewijania oraz na wyposażeniu w bieliznę i odzież dziecięcą, sprzęt gospodarczy. Na uwagę zasługuje fakt, że we wszystkich żłobkach szczególne znaczenie przypisywano organizacji pomieszczeń do karmienia dzieci przez matki i higienicznym wskazówkom, w jaki sposób proces ten winien przebiegać. Projekt przewidywał również określone zadania do wypełnienia przez poszczególnych pracowników żłobka, ramowy rozkład dnia dzieci oraz wskazania dotyczące zapobiegania infekcjom dziecięcym i prowadzenia dokumentacji dziecka w żłobku. W omawianych instrukcjach nie znajdujemy informacji dotyczących wyposażenia w zabawki i pomoce do zajęć z dziećmi (pierwsze wzmianki o konieczności wprowadzenia takiego sprzętu pochodzą z 1935 roku).

Charakteryzując rozwój żłobków w Polsce okresu międzywojennego nie w sposób pominąć faktów związanych z kształtującymi się podstawami międzynarodowej współpracy krajów europejskich w zakresie organizowania systemu opieki nad dzieckiem, ochrony jego praw oraz wymiany poglądów i doświadczeń związanych z problemami opiekuńczymi i wychowawczymi. W najwyższym stopniu służyły tym celom konferencje i kongresy, w których znaczący udział mieli przedstawiciele Polski. Dla instytucjonalnych form opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa ważnym wydarzeniem był Międzynarodowy Kongres Opieki nad Dzieckiem (Paryż, 1928 r.), na którym podejmowano między innymi zagadnienia opieki nad matką i dzieckiem, opieki w żłobku i naturalnego karmienia dziecka. Referentami w tych tematach byli: Prof.dr E.Trillat z Lionu oraz dr M.Gromski (Balcerek M., 1988).

Etap trzeci - przypisany okresowi Polski Ludowej, charakteryzujący się dynamicznym rozwojem ilościowym żłobków, systematycznym przyrostem liczby rodzin korzystających z ich usług oraz traktowania żłobka jako jednej z szczególnie pożądanych form pomocy socjalnej dla rodzin i działania na rzecz równouprawnienia kobiet. Powstające w tym okresie żłobki jako zakłady opieki zdrowotnej funkcjonowały w oparciu o szczegółową instrukcję (67/57) Ministra Zdrowia z 7 grudnia 1957 roku w sprawie regulaminów organizacyjnych i wytycznych obsady kadrowej w żłobkach dzielnicowych i zakładowych. Zgodnie z instrukcją żłobki winny sprawować nad dziećmi opiekę lekarsko-pielęgniarską i wychowawczą. Zostały one uznane za zakłady służby zdrowia, do obowiązków których należało: ochrona przed chorobami i zwalczanie śmiertelności wśród dzieci, zapewnienie dzieciom opieki w czasie trwania pracy ich rodziców, propagowanie zasad prawidłowego pielęgnowania, odżywiania i wychowania. W słownikowym określeniu żłobka jako formy opieki nad dzieckiem przyjęto, że „Żłobek to zakład opiekuńczo-wychowawczy dla dzieci w wieku od 6 tygodni do 3 lat, których rodzice lub opiekunowie pracują poza domem. Żłobek zapewnia dzieciom żywienie, zabiegi pielęgnacyjno-zdrowotne i opiekę wychowawczą” (Okoń W., 1974). Główny wpływ na taki sposób definiowania żłobków miała ich wieloletnia przynależność do placówek bezpośrednio funkcjonujących w resorcie zdrowia, organizacja pracy wzorowana na procedurach obowiązujących w służbie zdrowia oraz szczególna preferencja dla zadań żłobka związanych z profilaktyką ochrony zdrowia dzieci i koncentracja na zabiegach pielęgnacyjnych. Do początku lat siedemdziesiątych w Polsce funkcjonowało dwa podstawowe typy żłobków:

·    miejskie, dzielnicowe i zakładowe żłobki jedno-, dwu-, trzyzmianowe, czynne średnio od 10-14 godzin dziennie,

·    żłobki tygodniowe - w których przebywały przez cały tydzień (oprócz niedziel i dni wolnych od pracy) dzieci matek pracujących w systemie wielozmianowym, mieszkających daleko od miejsca pracy, uczących się wieczorowo lub studiujących oraz kobiet w trudnej sytuacji społeczno-materialnej (głównie samotnych matek).

Oprócz tych dwóch podstawowych rodzajów żłobków funkcjonowały w Polsce w latach 50-60. żłobki sezonowe organizowane na wsi podczas intensywnych prac polowych (dla dzieci powyżej jednego roku życia) oraz żłobki specjalistyczne, które powstały w wyniku potrzeby otoczenia dzieci specjalną troską z powodu złego stanu zdrowia dziecka lub członków jego najbliższej rodziny. Głównym zadaniem żłobków specjalistycznych było stworzenie właściwszych i korzystniejszych warunków leczenia, lepszej opieki nad dziećmi niż w domu rodzinnym. Różnorodność przyczyn umieszczenia dzieci w żłobkach specjalistycznych spowodowała ich podział na cztery rodzaje: Żłobki- prewentoria- dla dzieci z gruźlicą, z niedoborem wagi, krzywicą oraz dzieci w okresie rekonwalescencji po przebytych ciężkich chorobach; Żłobki fakultatywne- przeznaczone dla dzieci z kontaktu gruźliczego po szczepieniu BCG (okres pobytu wynosił około 6 tygodni); Żłobki kokluszowe- dla dzieci chorych na krztusiec; Żłobki-izolatoria - dla dzieci, które zachorowały na takie schorzenia jak: choroby górnych dróg oddechowych, uszu, nie zakaźne choroby skóry itp. (Golde Z., 1956). Żłobki specjalistyczne zapisały się w historii opieki żłobkowej jako ingerujące w najwyższym stopniu w potrzebę indywidualnej opieki matki nad dzieckiem w okresie choroby i rekonwalescencji oraz placówki najbardziej zbliżone swym reżimem sanitarnym do warunków opieki na oddziale szpitalnym.

Do zasadniczych zadań wszystkich wymienionych wyżej rodzajów żłobków należało zapewnienie dziecku opieki pielęgniarskiej i lekarskiej, opieki wychowawczej, wyżywienia, bielizny i odzieży oraz leków w postępowaniu profilaktycznym i udzielanie pierwszej pomocy. Szczegółowo zdefiniowane zadania obejmowały cztery zasadnicze sfery: społeczną, zdrowotną wychowawczą i oświatową. Stąd wyróżnienie następujących zadań żłobków:

·    Zadania społeczne odnosiły się głównie do stworzenia warunków umożliwiających kobietom kontynuowanie bądź rozpoczęcie pracy zawodowej, nauki i nieprzerwanego macierzyństwem udziału w życiu społeczno - zawodowym i politycznym.

·    Zadania zdrowotne polegały na stworzeniu dzieciom jak najkorzystniejszych warunków do prawidłowego rozwoju somatycznego i psychoruchowego, którego wyrazem był zgodny z normami przyrost wagi, długości ciała, sprawności lokomocyjnych i manualnych oraz zapobieganie chorobom, stanom niedożywienia czy zaniedbań pielęgnacyjnych poprzez właściwe żywienie, troskę o bezpieczeństwo dzieci, bezwzględne przestrzeganie zasad higieny otoczenia i racjonalnego trybu życia dziecka.

·    Zadania wychowawcze miały na celu zapewnienie dzieciom optymalnych warunków rozwoju intelektualnego, społecznego, emocjonalnego i fizycznego oraz umożliwienie prawidłowego przebiegu procesu wychowania i nabywania orientacji w rzeczywistości od najwcześniejszego okresu rozwoju.

·    Zadania oświatowe wynikały z potrzeby systematycznego współdziałania ze środowiskiem rodzinnym dziecka, pracy sanitarno-oświatowej i popularyzowaniu wśród rodziców zasad racjonalnej opieki i wychowania małego dziecka (por. Jabłońska M., 1983).

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych katalog zadań żłobków znacznie się rozszerzył. Wyrósł on na bazie krytyki dotychczasowej pracy żłobków oraz społecznego ruchu psychologów i pedagogów, którzy postulowali powstanie przy Instytucie Matki i Dziecka Centralnego Ośrodka Metodycznego ds. Rozwoju i Wychowania Małego Dziecka oraz opracowali nowe wytyczne do pracy żłobków. Efektem ich działań były bardzo istotne zmiany w urządzeniu i wyposażeniu żłobków w meble, zabawki, pomoce do zajęć, kolorową i przyjazną dzieciom przestrzeń oraz wprowadzenie przygotowanej do pracy w poszczególnych grupach wiekowych kadry dyplomowanych opiekunek dziecięcych (Kurcz A., 1997). Modyfikacja i rozszerzanie zakresu zadań żłobków związana była z pojawieniem się nowych - znacznie większych - wymagań w stosunku do tego typu instytucji, które spowodowane były m.in. spopularyzowaniem wyników badań wskazujących na konieczność zaspokajania w warunkach żłobka znacznie szerszego zakresu potrzeb rozwojowych dziecka, tworzenia bardziej sprzyjającej atmosfery opiekuńczej, indywidualizacji oddziaływań opiekuńczych i wychowawczego stymulowania dziecka we wszystkich sferach jego rozwoju psychoruchowego.

Etap czwarty - to okres transformacji ustrojowej, który przyniósł znaczące zmiany w zarządzaniu, organizacji i finansowaniu opieki nad małym dzieckiem w żłobkach oraz ich dostępności. W okresie tym prowadzenie żłobków stało się jednym z zadań własnych władz lokalnych i samorządowych (Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie o terytorialnym /Dz.U. nr 16 poz. 95, rozdz.2, Art.7 pkt. 5,6,8). Spowodowało to bardzo zróżnicowane podejście do zagadnienia zabezpieczenia warunków ich funkcjonowania, finansowania, zarządzania oraz rozumienia dotychczas realizowanych funkcji społecznych i opiekuńczo-wychowawczych. W wielu przypadkach trudna sytuacja ekonomiczna społeczności lokalnych ograniczyła w znacznym stopniu środki na utrzymanie (w opinii wielu działaczy samorządowych) "kosztownych i będących pozostałością po okresie budowania socjalizmu instytucji opiekuńczych". Nastąpił proces systematycznej likwidacji placówek, który ułatwiło zmniejszenie ilości dzieci w placówkach spowodowane rozwijającym się zjawiskiem bezrobocia, niżu demograficznego i rosnącymi kosztami utrzymania dziecka w żłobku. W wielu regionach wprowadzono zróżnicowaną pod względem wysokości stałą opłatę za miejsce w placówce oraz deklarowaną przez rodziców opłatę na potrzeby Rady Rodziców. W całym kraju obowiązywała również (oparta na bieżącej kalkulacji cen) opłata za wyżywienie dziecka. Przeciętna kwota obciążenia rodziców kosztami pobytu dziecka w żłobku wynosiła około 25%-30% najniższego wynagrodzenia. Było to dla niektórych rodzin tak duże obciążenie, że rachunek kosztów pobytu dziecka w placówce i dochodów matki z tytułu świadczonej pracy powodował, że matki, mające możliwość skorzystania z zasiłku wychowawczego lub z zasiłku dla bezrobotnych, rezygnowały z opieki żłobkowej. Likwidacja placówek była zazwyczaj pełna, co oznaczało, że obiekty zmieniły zupełnie przeznaczenie i ponowne ich uruchomienie byłoby trudne do zrealizowania. Tylko na przestrzeni lat 1990-1993 zlikwidowano 694. żłobki dysponujące blisko 43 tys. miejsc a liczba dzieci objętych tą formą opieki zmniejszyła się z 137 449. do 87 023., czyli spadła o 36,7% (Mały Rocznik Statystyczny 1993, Tabela. 8/117, Żłobki  - obliczenia własne).

Cechą charakterystyczną pierwszych lat okresu transformacji były nasilone działania na rzecz pomniejszania znaczenia potrzeby funkcjonowania placówek opiekuńczych dla dzieci najmłodszych. Podkreślano ich negatywny wpływ na rozwój dziecka, a jednocześnie działano na rzecz pogorszenia warunków ich pracy przez redukcję ilości personelu, oszczędności na zakupach sprzętu zabawowego i środków pielęgnacyjno-higienicznych oraz ukierunkowaniu pracy na osiąganie efektów pracy opiekuńczej przy minimalizacji jej kosztów. Tej niekorzystnej tendencji sprzeciwiały się żłobki, które mimo wielokrotnie niesprzyjających warunków nastawione były na osiąganie wysokich standardów usług pielęgnacyjnych i opiekuńczych np. poprzez zatrudnianie w bezpośredniej pracy w grupach dziecięcych absolwentek Liceum Medycznego dla Opiekunek Dziecięcych i Policealnego Studium dla Opiekunek Dziecięcych oraz absolwentów studiów pedagogicznych (na uwagę zasługuje fakt, że około 30% opiekunek dziecięcych zatrudnionych w żłobkach uzupełniło wykształcenie studiując pedagogikę opiekuńczo-wychowawczą, wychowanie przedszkolne, psychologię). Wiodące żłobki podejmowały w przeszłości i realizują aktualnie profesjonalne działania stymulujące rozwój dzieci a także pozyskują do konstruktywnego współdziałania z placówką rodziców podopiecznych.

Etap piąty - okres dostosowywania formuły funkcjonowania instytucji opieki nad małym dzieckiem do standardów europejskich zapoczątkowany wejściem Polski do Unii Europejskiej. Standardy te, dotyczą głównie dostępności do instytucji opieki i wychowania małego dziecka, a także wychodzenia naprzeciw programom równości szans zawodowych kobiet oraz zweryfikowania dotychczasowego modelu sprawowania opieki nad dzieckiem w placówkach społecznej służby zdrowia i stworzenia warunków do powstawania różnorodnych form instytucji niepublicznych świadczących usługi opiekuńcze rodzicom i ich małym dzieciom. Z przekazów medialnych, komunikatów osób odpowiedzialnych za kreowanie i realizowanie polityki rodzinnej oraz już podjętych kroków organizacyjnych i legislacyjnych wynika, że wobec wchodzenia wyżu demograficznego w okres prokreacyjny należy w sposób niezwłoczny i zgodny z oczekiwanymi standardami jakości oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych podjąć działania zabezpieczające dostępność do różnych form opieki żłobkowej. W opinii kierowników placówek opiekuńczo-wychowawczych systematycznie wzrasta zainteresowanie usługami żłobków i coraz częściej zdarzają się sytuacje odmowy przyjęcia dziecka do żłobka z powodu braku wolnych miejsc, a nawet zapisy na listy oczekujących na miejsce w żłobku dzieci jeszcze nienarodzonych.

Sieć żłobków w Polsce odzwierciedla dynamikę rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów. W województwach o dobrych wskaźnikach gospodarczych funkcjonuje większa ilość żłobków. Z danych statystycznych wynika, że w Polsce opieką żłobkową objęta jest nieliczna grupa dzieci. Na koniec 2006 roku dzieci uczęszczające do żłobków stanowiły 2,2% wszystkich dzieci w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym. Wśród podopiecznych żłobków najwięcej dzieci ukończyło drugi rok życia (62.7%), dzieci w wieku od 13 do 24. miesiąca życia było 30%, a te które nie miały jeszcze roku stanowiły 6%. Dzieci, które ukończyły trzeci rok życia tylko sporadycznie pozostawały pod opieką żłobków (1,3%). Dane statystyczne (GUS, 2007) informują, że na każde 1000 dzieci w wieku do lat trzech przypada 41 miejsc w placówkach opieki żłobkowej. W ciągu roku 2006 - na ogólną ilość 25,8 tys. miejsc - w żłobkach przebywało 50,8 tys. dzieci. Analiza danych Głównego Urzędu Statystycznego z ostatnich kilkunastu lat pokazuje również, że zasygnalizowany już wyżej, bardzo wysoki spadek liczby placówek i miejsc jakimi dysponowały publiczne żłobki ulega od 2004 roku zahamowaniu, a liczba nowych publicznych form typu „żłobko-przedszkole” nie wykazuje tendencji wzrostowych. W dostępnych opracowaniach statystycznych brakuje informacji o żłobkach niepublicznych i innych formach opieki nad dzieckiem np. miejscach opieki nad dziećmi w firmach lub inicjatywach opiekunek dziecięcych polegających na tworzeniu punktów opieki nad dzieckiem we własnych domach i mieszkaniach.

 

Prawne podstawy funkcjonowania żłobków

Do końca 1991 roku prawną podstawą funkcjonowania żłobków jako "zakładów służby zdrowia sprawujących opiekę zdrowotną i udzielających niektórych świadczeń z dziedziny opieki społecznej" było rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 maja 1982 r. Mocą tego rozporządzenia żłobki zostały zdefiniowane jako "jednostki organizacyjne tworzone przez terenowe organy administracji państwowej o właściwości ogólnej na podstawie uchwał właściwych rad narodowych i im podlegają" (§ 2, ust.2.).
W cytowanym rozporządzeniu zadania żłobka określono jednym zdaniem, które zawiera § 57 w brzmieniu: "Zadaniem żłobków jest zapewnienie świadczeń opiekuńczo-wychowawczych dzieciom do lat 3". W chwili przejęcia prowadzenia publicznych zakładów opieki zdrowotnej przez gminy całokształt zasad funkcjonowania i finansowania żłobków regulują ich statuty.

Aktualnie żłobki traktowane są jako instytucje opieki okresowej, dziennej wspierającej rodziców w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, a podstawą prawną ich funkcjonowania jest cytowana wcześniej ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej - Dz.U. nr 91, poz. 408 z późniejszymi zmianami. Wśród tych zmian najistotniejsza dla prawnych podstaw pracy żłobków jest zmiana ujęta w art. 32b, w którym określa się żłobek jako zakład zdrowotny, który obejmuje swoim zakresem działania profilaktyczne i opiekę nad dzieckiem w wieku do 3 lat oraz art. 34b (poz. 1 i 2) regulujący opłaty za pobyt dziecka w żłobku (Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 20 czerwca 1997 o zmianie ustawy o zakładach opieki zdrowotnej oraz o zmianie niektórych innych ustaw obowiązujących od dnia 5 grudnia 1997 r.) Artykuł 34b stanowi, iż opłaty za pobyt dziecka w żłobku są ustalane według cen umownych i ustala je podmiot, który utworzył żłobek oraz, że opłaty te nie obejmują świadczeń zdrowotnych.

Przywołane powyżej przepisy uznają, że żłobki są publicznymi zakładami opieki zdrowotnej; jednostkami organizacyjnymi podległymi gminie; placówkami działającymi na zasadach przewidzianych dla zakładów budżetowych, nie posiadających osobowości prawnej. Organem założycielskim dla żłobka może być tylko podmiot wymieniony w art. 8 ust. 1 Ustawy o Zakładach Opieki Zdrowotnej czyli: minister lub centralny organ administracji rządowej; wojewoda; jednostka samorządu terytorialnego; publiczna uczelnia medyczna lub publiczna uczelnia prowadząca działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk społecznych; kościół lub związek wyznaniowy; pracodawca; fundacja, związek zawodowy, samorząd zawodowy lub stowarzyszenie; spółka nie posiadająca osobowości prawnej.
W myśl art. 12 i art. 13 Ustawy zakład opieki zdrowotnej może rozpocząć działalność po uzyskaniu wpisu do rejestru zakładów opieki zdrowotnej. Podstawą wpisu jest stwierdzenie przez organ prowadzący rejestr, że pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej są zgodne z wymaganiami określonymi w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 10 listopada 2006 roku w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej (Dz. U. z 2006 r., Nr 213, poz. 1568) oraz, że w zakładzie opieki zdrowotnej świadczenia zdrowotne udzielane będą wyłącznie przez osoby wykonujące zawód medyczny oraz spełniające wymagania zdrowotne określone w odrębnych przepisach.

Aktualny status prawny żłobków funkcjonujących na zasadzie zakładów opieki zdrowotnej (mimo teoretycznie szerokiego spektrum podmiotów, które mogą prowadzić żłobki) ogranicza i utrudnia tworzenie nowych placówek opieki nad małym dzieckiem. Wynika to przede wszystkim z bardzo rygorystycznych przepisów dotyczących uruchomienia i prowadzenia żłobków oraz trudnych do przyjęcia i spełnienia przez osoby prywatne lub inne podmioty zainteresowane jego prowadzeniem bardzo szczegółowych i bezwzględnych do spełnienia zaleceń dotyczących warunków materialnych, sanitarno-higienicznych i kadrowych. Jednocześnie w wyniku zwiększającego się zapotrzebowania na usługi żłobków, przygotowywanych i już wdrażanych zmian w polityce rodzinnej, zdefiniowanych oczekiwań rodziców oraz gotowości wielu firm zatrudniających kobiety w wieku prokreacyjnym do tworzenia kameralnych form opieki dla małych dzieci przy zakładzie pracy (MOD - Adrian K., Sulińska M., 2008) sugeruje się opracowanie nowych rozwiązań prawnych likwidujących formalne przeszkody dla powstawania alternatywnych, niepublicznych form opieki żłobkowej.

Zapowiedzą zmian w prawnych podstawach funkcjonowania żłobków jest złożony w  Sejmie przez Klub Parlamentarny Platformy Obywatelskiej projekt Ustawy z zakresu ochrony zdrowia (druk nr 294). Istotą proponowanych zmian jest umieszczenie żłobków w systemie oświaty i przedstawienie dalszych kroków prawnych regulujących to przekształcenie (np. określenia do dnia 30 czerwca 2009 roku przepisów dotyczących zmiany statusu zawodowego i konieczności posiadania określonych formalnie kompetencji zawodowych osób kierujących żłobkiem i pełniących w nim funkcje opiekunów-wychowawców, zakresu świadczeń zdrowotnych w żłobku, opłat za pobyt w placówce oraz wymagań dla pomieszczeń i urządzenia żłobka celem zapewnienia właściwych warunków opieki). Proponowane zmiany spotkały się z bardzo różnym odbiorem. Stanowisko zdecydowanie przeciwne przeniesieniu żłobków do systemu oświaty wyraziło m. in. Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych i Rada Krajowa Federacji Związków Zawodowych Pracowników Ochrony Zdrowia i Pomocy Społecznej (marzec 2008 r.). Związki zawodowe wyraziły opinię, iż żłobki winny pozostać w służbie zdrowia na zasadzie zakładów opieki zdrowotnej o szczególnej regulacji. Oficjalne stanowisko rządu RP, cyt. „ Rząd popiera inicjatywę poselską dotyczącą przeniesienia żłobków z systemu ochrony zdrowia, jednakże w ocenie Rządu żłobki powinny być umiejscowione w dziale „sprawy rodziny” nie w dziale „edukacja”. Zaproponowane w projekcie regulacje dotyczące żłobków są niewystarczające, projekt należałoby rozszerzyć o regulacje dotyczące m.in. określenia formy organizacyjno-prawnej żłobków, ich finansowania w nowym systemie, a także umożliwiające sprawowanie opieki nad dziećmi w żłobku przez opiekunki dziecięce oraz inne niż pielęgniarka osoby wykonujące pozostałe zawody medyczne. Mając powyższe na uwadze, niezbędne jest wypracowanie kompleksowych rozwiązań systemowych odnoszących się do funkcjonowania i finansowania żłobków. Stąd też Rząd proponuje dokonanie odpowiedniej zmiany ustawy o świadczeniach rodzinnych, przy jednoczesnym funkcjonowaniu żłobków w dotychczasowej formie jeszcze przez okres dwóch lat” (Stanowisko Rady Ministrów wobec poselskiego projektu ustawy z zakresu ochrony zdrowia - druk nr 294 - złożone do Marszałka Sejmu RP dnia 5 września 2008 roku).

Powołując się na planowane zmiany prawnych podstaw funkcjonowania żłobków, oraz odmienne stanowiska wobec ich resortowej przynależności wskazuję nie tylko na kierunki ewentualnych reform, ale również na fakt, że odsunięcie w czasie reform spowalnia w znaczącym stopniu wypracowywanie i wdrażanie standardów jakości pracy opiekuńczo-wychowawczej tych placówek oraz ogranicza możliwość powstawania różnorodnych - alternatywnych dla publicznej placówki służby zdrowia form opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa.

 

Organizacja i funkcjonowanie żłobka

 

Specyfika żłobka jako placówki opieki częściowej, wspomagającej rodzinę w wypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych polega na tym, że podejmuje opiekę nad dzieckiem w okresie jego największej psychosomatycznej zależności od matki, bardzo dużego tempa rozwoju fizycznego i psychicznego, niskiego poziomu zaradności i samodzielności oraz dużej częstotliwości i intensywności zabiegów pielęgnacyjno-opiekuńczych. Tym samym zakres funkcji żłobka w zdecydowany sposób odbiega od funkcji pełnionych przez inne placówki opiekuńcze (Kurcz A., 2005). Przypomnienie tego elementarnego aspektu dla jakości i efektów działań opiekuńczych uznaliśmy za bardzo ważne z kilku powodów, a mianowicie:

a) placówka opieki nad dzieckiem w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym jest tylko niedoskonałym substytutem opieki rodzinnej w czasie pobytu dziecka poza domem rodzinnym;

b) oddziaływania opiekuńcze żłobka muszą być traktowane jako uzupełnienie opieki rodzicielskiej. W żadnym stopniu nie są w stanie ich całkowicie zastąpić - mogą natomiast w znacznym zakresie oddziaływać na jakość wypełniania wobec dziecka funkcji opiekuńczo-wychowawczych;

c) warunki opieki nad dzieckiem w żłobku winny być zorganizowane tak, aby stały się one swoistym rozszerzeniem środowiska naturalnego dziecka i stanowiły dla niego teren stymulujący rozwój psychoruchowy.

 

Jak już sygnalizowano główne cele oddziaływań wobec dziecka wychowywanego żłobku skoncentrowane są na stworzeniu w placówce zespołu warunków i sytuacji opiekuńczych zaspokajających potrzeby podopiecznych i sprzyjających rozwojowi dziecka we wszystkich sferach. Jednym z podstawowych elementów struktury organizacyjnej żłobka są warunki materialne, które tworzą i w których funkcjonują. Przygotowanie bazy żłobka w postaci jego obiektu odbywa się drogą nowego budownictwa lub adaptacji dla potrzeb placówki obiektów już istniejących. Przy projektowaniu tych inwestycji bierze się pod uwagę wielkość placówki (najczęściej na 50, 75 lub 80 miejsc w tzw. "typówkach"), odpowiednią ich lokalizację uwarunkowaną zapotrzebowaniem na usługi opiekuńcze i względami natury sanitarno-epidemiologicznej tj. oddalenie od źródeł hałasu, zanieczyszczeń powietrza i gleby, pełnego uzbrojenia terenu oraz atrakcyjność położenia np. ze względu na sposób nasłonecznienia oraz możliwości zagospodarowania najbliższego otoczenia pod kątem terenów zielonych i ogrodu dla dzieci. W modelowych placówkach na bazę lokalową składają się pomieszczenia gospodarczo-socjalne (kuchnia ogólna, mleczna, pralnie, suszarnie, magazyny oraz pomieszczenia socjalne dla personelu placówki) oraz pozostające do dyspozycji podopiecznych pomieszczenia poszczególnych grup dziecięcych. W postulowanym modelu bazy materialnej żłobka przyjęto, że każda grupa dziecięca powinna dysponować zespołem sal i pomieszczeń, tak aby była zupełnie samowystarczalna, a jej "blok" stanowił wyodrębnioną całość i był komunikacyjnie połączony z pozostałymi częściami obiektu za pomocą łączników dostępnych dla personelu placówki. W skład tego bloku wchodzą: przedsionki, wózkarnie, rozdzielnia posiłków i kuchnia podręczna, pomieszczenia porządkowe, izolatka, poczekalnia, filtr, szatnia, łazienka oraz przestrzenne sale dziecięce - sypialnia, jadalnia, sale zabaw (ruchowych, tematycznych), których wielkość winna zapewniać każdemu dziecku przynajmniej 3m2 powierzchni oraz  pełną komunikację wewnętrzną i wyjście na taras lub do ogrodu. W ostatnich latach zaobserwowano tendencję do zmiany ilości wyznaczonych normatywem pomieszczeń typowych, a więc stałej sypialni, wydzielonej i przeznaczonej tylko na posiłki jadalni, izolatek i ich adaptacji do potrzeb dzieci. W wielu żłobkach przesunięto szatnie i filtry do pomieszczeń zaplanowanych jako wózkarnie, w filtrach zorganizowano pokoje grup dziecięcych, które w zależności od ich powierzchni wykorzystuje się na zabawy plastyczne, ruchowe, konstrukcyjne itp., zwiększając w ten sposób możliwości organizacji pracy z małymi zespołami dziecięcymi i unikając sytuacji przebywania wszystkich dzieci w jednej sali w czasie tzw. "okresów czuwania". W niektórych placówkach znajdują się także sale wielofunkcyjne, tj. sale zabaw o rozbudowanych kącikach tematycznych, sale zabaw ruchowych (z kompletem urządzeń i przyborów gimnastycznych), z których korzystają poszczególne grupy według wcześniej zaplanowanego grafiku. Zmiany w obowiązującej normatywem organizacji pomieszczeń przeprowadzane są zgodne z przepisami higieniczno-sanitarnymi i wymaganiami szczegółowymi jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia żłobka (Załącznik nr 5 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 10 listopada 2006 r.) i mają na celu pełniejsze wykorzystanie bazy żłobka i stworzenie warunków do realizacji zasady indywidualizacji oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych przez sam fakt odchodzenia od pracy z całą grupą.

Ważną kwestią związaną z warunkami materialnymi żłobków jest wyposażenie pomieszczeń grupowych w meble i sprzęty. Realizuje się to zgodnie ze standardami ich dostosowania do wieku dzieci i ilości dzieci w grupie, zachowania warunków bezpieczeństwa użytkowania, komfortu wykonywania czynności pielęgnacyjno-wychowawczych oraz funkcjonalnego i estetycznego urządzenia. Znaczący wpływ na ocenę warunków materialnych żłobka ma wyposażenie grup dziecięcych w odpowiednią liczbę i asortyment zabawek oraz pomocy do zajęć rozwijających. Punktem wyjścia w analizie wyposażenia żłobków w zabawki i pomoce do zajęć jest inwentarz zabawek zalecany jako obowiązkowe wyposażenie przewidziane dla poszczególnych grup wiekowych. Właściwe wyposażenie otoczenia małego dziecka w zabawki jest zadaniem z wielu względów trudnym. Wynika to głównie z roli jaką się zabawce przypisuje i oczekiwania, że w naturalny sposób będzie stymulowała rozwój dziecka, służyła twórczej zabawie, spełniała walory zabawki bezpiecznej i łatwej do utrzymania w czystości i dostosowanej do wieku dziecka (por. Janowska I., Smoleńska J, 1982; Stoppard M.,1992, Leach P., 1992, Woolfson R.,C.,2002) .

Omawiając warunki materialne żłobków należy wspomnieć także o ważnym dla jego funkcjonowania wyposażeniu w środki w postaci różnego rodzaju sprzętu i niezbędnych urządzeń w pomieszczeniach administracyjnych i gospodarczych.

Opiekę nad podopiecznymi w żłobku w sposób bezpośredni i pośredni realizuje zespół pracowników żłobka, który tworzy personel pedagogiczno-opiekuńczy, lekarsko-pielęgniarski i administracyjno-gospodarczy (intendentka, personel kuchni, pralni, konserwator). Liczba etatów w żłobkach zależy od planowanej liczby miejsc w żłobku i wielkości obiektu. Poszczególnym stanowiskom osób bezpośrednio pracującym z dziećmi przypisany jest ścisłe określony zakres zadań/obowiązków. Ze względu na encyklopedyczny charakter niniejszego opracowania przybliżamy w formie tabelarycznej tylko obowiązki i zakres czynności kadry kierowniczej żłobka i personelu medyczno-pedagogicznego.

Tabela 1.

Stanowisko	Podstawowe obowiązki i zakres zadań
Kierownik placówki (wybierany w drodze konkursu)	przyjmowanie dzieci do żłobka i prowadzenie ich ewidencji,      nadzór nad stanem sanitarno-higienicznym placówki i bezpieczeństwem dzieci,      nadzór nad żywieniem dzieci i kontrola produktów żywnościowych,     czuwanie nad realizacją planów pracy poszczególnych grup rozwojowych, doborem form pracy i metodyczną ich poprawnością oraz działania w kierunku podnoszenia jakości pracy opiekuńczo-wychowawczej,     koordynacja realizacji zadań żłobka w zakresie współdziałania z rodzicami podopiecznych,     prowadzenie sprawozdawczości i statystyki żłobka i spraw związanych z odpłatnością za żłobek,     opracowanie planu gospodarczego, preliminarza budżetowego oraz nadzór nad wykonaniem zatwierdzonego planu budżetu,      załatwianie spraw osobowych, a w szczególności: zwalnianie, zatrudnianie, awansowanie i udzielanie urlopów pracownikom oraz ustalanie zastępstw w razie nieobecności pracownika, czuwanie nad dyscypliną pracy. Prowadzenie spraw socjalnych pracowników,      kształtowanie właściwej atmosfery i współdziałania kadry żłobka w realizacji jego zadań oraz stwarzanie warunków do doskonalenia zawodowego personelu żłobka.
Pielęgniarka ogólna podlega służbowo kierownikowi placówki, a w sprawach opieki zdrowotnej - lekarzowi.	czuwanie nad i odpowiedzialność za właściwą pielęgnację dzieci, stan sanitarny żłobka, sposób przyrządzania i podawania posiłków, prania bielizny, jakość sprzątania placówki itp.,     kontrola i pomoc opiekunkom w codziennym rozpoznawaniu stanu zdrowia dzieci przy przyjęciu do żłobka, wykonywanie zaleceń lekarza, prowadzenie dokumentacji zdrowotnej dzieci,     udzielanie pierwszej pomocy w nagłych przypadkach i informowanie rodziców o stanie zdrowia dzieci,     prowadzenie pracy sanitarno-oświatowej i współpraca z rodzicami.
Dyplomowane opiekunki dziecięce  (podlegają kierownikowi i pielęgniarce ogólnej żłobka i są odpowiedzialne za całokształt pracy pielęgnacyjno-wychowawczej w przypisanych im grupach dziecięcych. ( w realizacji zadań wspomagane są przez piastunki dziecięce i salowe).	·  organizacja warunków i czynności mające na celu realizację zadań z zakresu opieki zdrowotnej, wychowawczej i współdziałania ze środowiskiem rodzinnym dziecka.(szczególne miejsce zajmują tu działania pielęgnacyjne i działania mające na celu stworzenie korzystnych warunków rozwoju psychoruchowego i zaspokajania potrzeb dzieci oraz indywidualizacji oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych). ·  bieżąca obserwacja zachowania dziecka, diagnozowanie rytmu i tempa jego rozwoju i dostosowywanie zabiegów pielęgnacyjnych i wychowawczych do jego specyficznych potrzeb i sytuacji społecznej (prowadzenie kart obserwacji dziecka) ·  opracowywanie grupowych i indywidualnych planów pracy z dzieckiem, ·  tworzenie korzystnej atmosfery opiekuńczej, dobrego samopoczucia dzieci w warunkach wychowania zbiorowego, ·   przygotowywanie pomocy do zabaw i zajęć oraz troski o właściwe i estetyczne urządzenie i wyposażenie pomieszczeń grup, które prowadzą. ·  wypracowanie i realizacja zasad umiejętnego współdziałanie zespołu opiekunek w realizacji planu pracy opiekuńczej i wychowawczej (szczególna rola w tym względzie przypisana jest opiekunkom oddziałowym) ·  systematyczne doskonalenie warsztatu pracy, aktywny udział w szkoleniach i praca nad doskonaleniem swych kompetencji zawodowych.
Lekarz żłobka ( w wielu placówkach zrezygnowano z systematycznej współpracy z pediatrą)	· cykliczne badania lekarskie i ogólna diagnoza przebiegu rozwoju psychoruchowego podopiecznych, ·   współdziałanie z kadrą żłobka w zakresie profilaktyki i zdrowia dzieci, ·   orientacja w przestrzeganiu przez rodziców kalendarza szczepień dziecka oraz  specjalistycznej , opieki nad dziećmi zakwalifikowanymi do grup dyspanseryjnych.
Psycholog (tylko w nielicznych placówkach w niepełnym wymiarze etatu)	·  ogólna diagnoza przebiegu rozwoju psychoruchowego podopiecznych, ·  nawiązanie współpracy z kierownikiem żłobka i opiekunkami dziecięcymi w zakresie optymalizacji warunków realizacji zadań opiekuńczo-wychowawczych, ·  instruowanie personelu i doskonalenie ich umiejętności w optymalnym zaspakajaniu potrzeb podopiecznych i  stymulowania ich rozwoju, ·   indywidualna praca z dziećmi o zaburzonym rozwoju psychoruchowym ·   poradnictwo dla rodziców.

 

 

Omawiając zakres podejmowanych czynności zawodowych przez personel żłobków należy zasygnalizować fakt, że opiekunkami grupowymi są głównie absolwentki szkół medycznych kształcących w specjalności opieka nad dzieckiem. Szkoły te dają szeroki zakres wiedzy i umiejętności praktycznych z dziedziny pielęgnowania dziecka, jego wychowania i stymulowania rozwoju, organizacji i prowadzenia różnych form zajęć artystycznych - muzycznych, plastycznych a także pełnej orientacji w podstawach prawa i ekonomiki w ochronie zdrowia (por. Podstawa programowa kształcenia w zawodzie opiekunka dziecięca - Symbol cyfrowy 513[01]). Niestety, geneza kształcenia opiekunek dziecięcych i społeczno-zawodowe problemy funkcjonowania tej grupy zawodowej, jej aspiracje zawodowe i prestiż społeczny zawodu, poziom satysfakcji z pełnionej roli zawodowej oraz potrzeby w zakresie doskonalenia zawodowego nie są jak dotychczas w wystarczającym stopniu przedmiotem rozpoznania i naukowej refleksji.

Podstawą organizacji pracy opiekuńczo-wychowawczej żłobka jest podział podopiecznych na grupy wiekowe - grupę dzieci w wieku niemowlęcym, dzieci dwuletnich ("raczków") oraz grupę dzieci w trzecim roku życia ("dzieciniec"). Podział na grupy wynika z ogólnej liczby podopiecznych danego żłobka, ilości pomieszczeń ich rozplanowania i układu funkcjonalnego. Do podziału na grupy dziecięce nie podchodzi się w sposób schematyczny. Dopuszczalne są odstępstwa od norm w przypadkach wynikających z indywidualnego tempa rozwoju dziecka lub jego specyficznych potrzeb pielęgnacyjnych. Zasadą jest podział na grupy liczące od 12-20 dzieci, a w przypadku większej ilości podopiecznych o zbliżonych potrzebach opiekuńczo-wychowawczych, tworzenie grup liczniejszych i zastosowanie ich podziału na mniejsze zespoły wychowawcze liczące nie więcej niż sześcioro dzieci. W związku z większym zainteresowaniem umieszczaniem w żłobku dzieci, które ukończyły pierwszy rok życia w wielu placówkach tworzy się grupy "niemowlako-raków" lub żłobki, które nie prowadzą grupy dla niemowląt i pracują w oparciu o dwa, trzy oddziały dzieci w wieku poniemowlęcym. Grupy dziecięce otoczone są opieką stałego zespołu opiekuńczego, w skład którego wchodzą: opiekunki grupowe, piastunki dziecięce, salowe oraz nadzorująca pracę pielęgnacyjno-wychowawczą pielęgniarka ogólna. Regulaminy/Statuty żłobków przewidują, że na jedną dyplomowaną pielęgniarkę oddziałową lub opiekunkę dziecięcą grupową przypada 15. dzieci w wieku od 4 do 12 miesiąca życia i 20. dzieci w wieku od 1 roku życia do 3 lat.

W opiece nad małym dzieckiem bardzo istotne jest przestrzeganie zasad racjonalnego układu dnia. Analiza obowiązujących w żłobkach rozkładów dnia pozwala na stwierdzenie, że zdecydowana większość placówek funkcjonuje według ściśle określonego rytmu dnia charakterystycznego dla właściwości podopiecznych poszczególnych grup wiekowych. Rozkład dnia każdej grupy dziecięcej powinien uwzględniać: liczbę godzin snu dziennego, liczbę posiłków i przerw między nimi oraz stopień samodzielności dzieci w jedzeniu, stałe pory (godziny) przeznaczone na pobyt na świeżym powietrzu, liczbę i czas trwania okresów czuwania przeznaczonych na zabawę, pory wykonywania poszczególnych zabiegów pielęgnacyjnych oraz ich zakres (przewijanie, przebieranie, wysadzanie na nocniki, korzystanie z ubikacji, poziom samodzielnego ubierania, mycia itp.). Zmiany w planach dnia, jakie występują w niektórych placówkach wynikają najczęściej z wydłużonego dnia pracy żłobka, z przesunięcia terminu spożywania zasadniczego posiłku, jakim jest obiad lub z różnic w standardzie materialnym placówek (np. brak stałej sypialni i wynikająca z tego potrzeba czasu na rozkładanie leżaków).

Tabela 2. Przykładowy rozkład dnia w żłobku

Godzina	Czynności pielęgnacyjne, opiekuńcze i wychowawcze
6.00 - 8.00	przyjmowanie dzieci do żłobka, filtr, toaleta oraz indywidualne zabawy
8.00 - 8.30	karmienie (śniadanie)
8.30 - 9.00	zabiegi pielęgnacyjne (kształtowanie umiejętności sygnalizowania i zaspokajania potrzeb fizjologicznych, umiejętności samoobsługowych)
9.00 - 9.30	zabawy w salach dziecięcych lub w ogrodzie, na tarasie (organizacja indywidualnych i zespołowych form aktywności zabawowej)
9.30 - 11.30	sen na sali lub na tarasie
11.30 - 12.00	zabiegi pielęgnacyjne, przygotowanie do obiadu
12.00 - 12.30	Obiad - karmienie i kształtowanie umiejętności samodzielnego spożywania posiłku
12.30 - 13.30	zabawy dzieci w salach lub na świeżym powietrzu
13.30 - 14.30	sen na sali lub na tarasie
14.30 - 15.00	podwieczorek
15.00  - 17.00	zabawy w salach dziecięcych w miejscach do tego przeznaczonych (np. kojce, sala z kącikami tematycznymi, ogród itp.), przejmowanie opieki nad dziećmi przez rodziców

 

Rozkłady dnia żłobków mieszczą się w powtarzalnym schemacie "sen-karmienie-czuwanie". Obowiązują one we wszystkich grupach wiekowych, także tych, których podopiecznymi są dzieci w różnym wieku, a więc dzieci ze zróżnicowanym zapotrzebowaniem na sen i z niejednakowym poziomem rozwoju samodzielności w zaspokajaniu swoich potrzeb (Jacuńska M., 1986). Opieka nad dziećmi o różnym poziomie rozwoju stwarza określone problemy natury organizacyjnej (inne jest bowiem zapotrzebowanie dziecka w różnym wieku na sen, ilość i czas zabiegów pielęgnacyjnych, sposób spożywania posiłków, inne możliwości organizacji pobytu i aktywności na świeżym powietrzu, a przede wszystkim inny sposób spędzania okresów czuwania, czyli aktywności zabawowej dzieci). Mimo metodycznych wskazań, aby pracę opiekuńczą z małymi dziećmi organizować w możliwie jednorodnych podgrupach dziecięcych (Trawińska H., 1988) - tylko nielicznej grupie opiekunek dziecięcych udaje się je w pełni zrealizować w codziennej praktyce.

Realizacja racjonalnego trybu życia dziecka w placówce wymaga przestrzegania wielu zasad pracy opiekuńczo-wychowawczej. W warunkach opieki żłobkowej nabierają one szczególnego znaczenia. Sposób ich zdefiniowania (przyjęty i upowszechniony wśród dyplomowanych opiekunek dziecięcych) przez warszawskich psychologów i pedagogów opiekuńczych (Poznańska J., Wierzejska Z., Zygmunciak E., 1988) ma charakter praktycznych wskazań, co do norm postępowania i metod pracy z małym dzieckiem podlegającym opiece instytucjonalnej i wyraża się w następujących zasadach:

1. Zasada bezpieczeństwa -  wskazuje na konieczność ochrony dziecka przed urazami fizycznymi poprzez właściwe zorganizowanie otoczenia, dobór zabawek oraz przedmiotów pozostających na wyposażeniu pomieszczeń grupowych, a także nadmiernymi przeciążeniami psychicznymi tj. nadmierny hałas, nadmiar bodźców, stresy związane z rozłąką i przebiegiem procesu adaptacji do nowych warunków.

2. Zasada indywidualizacji - której podstawą jest rozpoznanie przez opiekunki indywidualnych cech i możliwości podopiecznych oraz dostosowanie do nich oddziaływań opiekuńczych. Realizacja tej zasady wymaga od personelu opiekuńczego stosowania właściwych dla poszczególnych grup wiekowych metod pracy z dzieckiem spośród, których najważniejsze to:

·       metoda stopniowania trudności - polegająca  na umiejętności i stosowaniu w praktyce dostosowania wymagań w stosunku do dziecka w zależności od indywidualnego tempa i rytmu rozwoju i nie pomijania żadnego ogniwa w opanowywaniu sprawności i umiejętności,

·       b/ metoda dobrowolnego udziału dziecka w różnych proponowanych formach aktywności, pozostawienia mu inicjatywy w podejmowaniu określonej formy zabawy, zabawki i  towarzysza zabawy,

·       c/ metoda "rozgromadzania" - polegająca na takim organizowaniu aktywności dzieci, aby dawała dzieciom możliwość samodzielnej zabawy w odpowiedniej dla niej przestrzeni i przy udziale ograniczonej ilości rówieśników.

 

3. Zasada akceptacji i dobrego kontaktu z dzieckiem - wyrażająca się takimi zachowaniami, które ukierunkowane jest stworzenie u dziecka poczucia, że jest akceptowane i stanowi dla osób opiekujących się bardzo znacząca wartość. Metodami pozwalającymi to osiągnąć jest metoda tzw. zabaw kontaktowych, metoda aprobaty i pochwały oraz metoda zapobiegania, unikania i sprawiedliwego rozwiązywania konfliktów między podopiecznymi, a także dostrzegania każdego sukcesu dziecka.

4. Zasada  konsekwentnego postępowania - nie może być traktowana jako wyraz przymusu lecz wyraz jednolitości i ciągłości linii postępowania wobec dziecka.

5. Zasada aktywizacji - oparta o stosowanie takich metod postępowania z dzieckiem, które oparte są na metodach budzenia i rozwijania aktywności dziecka, zmienności jej form np. przemienności zabaw, dynamiki zmian w otoczeniu dziecka dostosowanym do jego możliwości poznawczych oraz unikania nudy i monotonii bodźców.

 

Podstawowymi formami pracy opiekuńczej w ramach zorganizowanych okresów czuwania są indywidualne kontakty opiekunek z dziećmi, zabawy i zajęcia rozwijające organizowane przez opiekunki dziecięce oraz swobodna aktywność podopiecznych. Pełen zestaw, możliwych i wskazanych do wykorzystania w warunkach wychowania żłobkowego, zabaw i zajęć jest bardzo obszerny (Trawińska H., 1988, Mazur H., Przybylska L., Rudyk A., Telka L., Wolska B., 2005). Wybór najbardziej atrakcyjnych dla dzieci zabaw i zajęć podyktowany jest celami, jakie stawia sobie opiekunka dziecięca towarzysząc dziecku w rozwoju i realizując poszczególne zadania planu pracy opiekuńczo-wychowawczej swojej grupy wiekowej. Zróżnicowanie form, zakres realizacji, atrakcyjność zabaw i zajęć jest uzależniona od zawodowego przygotowania opiekunek, a także od ich osobistego stosunku do osiąganych efektów wychowawczych. Najczęściej prowadzonymi zabawami w żłobkach są zabawy ruchowe, rytmiczno-muzyczne oraz tematyczne (nazywane zabawami w role) oraz zabawy dydaktyczne i formy pracy oparte o indywidualny kontakt z dzieckiem i zabawą z nimi „obok” innych dzieci. Wśród planowanych zajęć rozwijających opiekunki najchętniej realizują zajęcia ze sfery mowy i rozumienia oraz z zakresu manipulacji i koordynacji wzrokowo-ruchowej (zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne i plastyczne), a mniej są zainteresowane inicjowaniem zajęć ze sfery zaradności i samodzielności oraz kontaktów społecznych. Różnorodność form pracy z dzieckiem oraz różny stopień ich zorganizowania (pomoce, potrzeba określonej przestrzeni, ilość dzieci biorących udział, czas trwania, stopień swobody dziecka i jego wpływ na przebieg zabawy) to tylko niektóre z powodów większej lub mniejszej popularności określonych typów zabaw i zajęć, zarówno w wśród dzieci jak i personelu żłobków.

Ważnym zadaniem w pracy żłobków jest planowanie oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych. Opracowany i przyjęty przez kierownika placówki i poszczególne grupy plan pracy opiekuńczo-wychowawczej jest jednym z bardzo istotnych elementów dających w perspektywie szansę osiągnięcia założonych celów oraz tego, że w trakcie jego realizacji uniknie się napięć i trudności organizacyjnych. W żłobkach przygotowuje się plany pracy poszczególnych grup rozwojowych opracowane przez opiekunki grupowe, plany miesięczne, tygodniowe oraz konspekty zabaw i zajęć z dziećmi. Zdaniem opiekunek plany pozwalają zachować ciągłość pracy z dzieckiem, wyznaczają konkretne zadania oraz wskazują osoby odpowiedzialne za ich realizację. Za najbardziej przydatne w pracy z małymi dziećmi opiekunki dziecięce uznają plany miesięczne, które mają ramowy układ, obejmują wszystkie sfery rozwoju dziecka, są opracowane zgodnie z wskaźnikami rozwoju podopiecznych i dostosowane do potrzeb grupy wiekowej, dla której są przygotowane. Mniejszym zainteresowaniem personelu żłobków cieszą się plany tygodniowe oraz przygotowywanie konspektów do zajęć. Wynika to głównie z faktu cyklicznego powtarzania wariantów wcześniej opracowanych form zabaw i zajęć oraz posiadaniem w dokumentacji grupy wielu przykładów i scenariuszy pracy z dzieckiem w różnym wieku. Odzwierciedleniem faktycznie realizowanych w poszczególnych grupach dziecięcych form zabaw i zajęć są dzienne plany pracy (zamieszczane w dziennikach danej grupy rozwojowej). Forma ich zapisu jest bardzo zróżnicowana ale w każdym przypadku treść zajęć i zabaw z dziećmi winna być dostosowana do możliwości i potrzeb rozwojowych dzieci.

Jedną ze sfer pracy żłobka, która w ciągu ostatnich lat ulegała największym przemianom jest współdziałanie z rodzicami. Przemiany te wynikają ze zmiany oczekiwań rodziców wobec placówki oraz coraz częstszych, bezpośrednich kontaktów opiekunek z rodzicami i pozyskiwania ich jako partnerów realizacji programu pedagogicznego żłobka. Służą temu „zajęcia otwarte”, w których rodzice czynnie uczestniczą, konsultowane z rodzicami indywidualne plany adaptacji dziecka do warunków opieki żłobkowej, cykliczne spotkania i informowanie rodziców o zachowaniu dziecka w grupie, jego predyspozycjach i osiągnięciach rozwojowych, kondycji fizycznej i zmianach samopoczucia. Współdziałanie żłobka z rodzicami dotyczy także kształtowania pozytywnych postaw rodzicielskich i umiejętności pokonywania trudności wychowawczych oraz pomocy jakiej placówka jest w stanie udzielić rodzinie dziecka i jemu osobiście w sytuacji kryzysowej, sytuacji wymagającej wsparcia lub interwencji socjalnej.

Reasumując należy stwierdzić, że żłobki jako instytucje opieki i wychowania dziecka zajmują istotne miejsce w strukturze systemu opieki nad dzieckiem, mają swoją historię, zdefiniowaną misję, cele, formy i metody pracy pielęgnacyjnej i opiekuńczo-wychowawczej. Dysponują specjalistyczną kadrą, spełniają określone standardy bazy materialnej i stwarzają warunki do podejmowania działań zmierzających do zaspokajania potrzeb zdrowotnych i rozwojowych małego dziecka, do nawiązywania przez nie pozytywnych kontaktów społecznych i relacji z rówieśnikami oraz warunki do współdziałania ze środowiskiem rodzinnym. Można przyjąć, że dobrze wywiązująca się ze swych zadań placówka opieki żłobkowej jest dla dziecka „szansą dobrego startu”, wykorzystuje wszystkie sytuacje do zbudowania przyjaznej przestrzeni dzieciom i dorosłym towarzyszącym im w rozwoju. Pamiętać jednak należy, że w źle zorganizowanych żłobkach, żłobkach o dominacji zabiegów pielęgnacyjnych i o utrwalonych złych nawykach przedmiotowego traktowania dziecka i schematycznego podchodzenia do form jego aktywności kryje się potencjalne zagrożenie dla jego prawidłowego rozwoju. Dlatego też należy zintensyfikować działania nie tylko w kierunku rozbudowywania bazy żłobków (publicznych, niepublicznych, komercyjnych, specjalistycznych) ale przede wszystkim na rozwijaniu takich inicjatyw, które otworzą się na trudną formułę pracy polegającą na indywidualnej pomocy i towarzyszenia dziecku w rozwoju w warunkach wychowania zbiorowego, współdziałania z rodzicami i zmiany dotychczasowego stereotypu postrzegania tego typu instytucji, jako „zła koniecznego”.

Podnoszenie jakości opieki żłobkowej jako formy przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania potrzeb małego dziecka

Wprowadzenie

Rodzicielstwo i wynikające z niego role zobowiązują rodziców do podejmowania działań i dokonywania wielu wyborów związanych bezpośrednio z zapewnieniem dziecku jak najkorzystniejszych warunków rozwoju i wychowania oraz jednoczesnego ich pogodzenia z konkretnymi społecznymi i materialnymi płaszczyznami funkcjonowania rodziny. Wybory te są szczególnie trudne dla rodziców dzieci najmłodszych, ponieważ są oni w coraz większym stopniu zorientowani w uwarunkowaniach pełnej zależności opiekuńczej małego dziecka od opiekunów i konieczności osobistego zaangażowania rodzica w zaspokajanie - w bezpośredniej i bardzo absorbującej opiece - całego katalogu jego potrzeb biologicznych i psychospołecznych. Realna konieczność powrotu rodzica na rynek pracy zawodowej lub jej inicjacja, kontynuowanie nauki lub inne okoliczności ograniczające możliwość pełnego zakresu rodzicielskiej opieki nad dzieckiem to najczęstsze przyczyny podjęcia decyzji o tym kto i na jakich warunkach podejmie opiekę nad dzieckiem w przestrzeni rodzinnego domu lub określonej instytucji wspierającej rodziców w opiece nad dzieckiem. Aktualny - katalog rodzajów tych instytucji obejmuje takie placówki jak: publiczne lub niepubliczne żłobki, kluby dziecięce, opiekunowie dzienni, nianie (Ustawia z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dzieckiem do lat 3 (Dz. U. nr 45, poz. 235)) oraz wielofunkcyjne placówki łączących opiekę żłobkową z przedszkolną. Decyzje o umieszczeniu dziecka w placówce opieki żłobkowej wiążą się z często z obawami rodziców o jakość pracy pielęgnacyjnej i opiekuńczo-wychowawczej wyżej wymienionych form opieki i w wielu przypadkach należą do kategorii wyboru „mniejszego zła”. Wynika to przede wszystkim ze zróżnicowanych oczekiwań rodziców wobec tych placówek, odmiennych doświadczeń z opieką żłobkową, ich dostępności, kosztów oraz z utrwalonych stereotypów ich postrzegania, w których występuje bardzo często wątek zaniedbywania dziecka.

Podjęte w Polsce działania reformujące funkcjonowanie placówek opieki na dziećmi do lat trzech przebiegają w wielu kierunkach. Jednym z nich jest wypracowanie i upowszechnianie standardów jakości opieki żłobkowej. Ich treść zostanie najogólniej przedstawiona jako materiał stanowiący podstawę wielowymiarowego określenia płaszczyzn pracy opiekuńczej żłobków i alternatywnych do żłobków form opieki oraz znaczenia wprowadzania i przestrzegania standardów jakości opieki jako skutecznego instrumentu upowszechniania dobrych praktyk opieki nad małym dzieckiem i form przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania dziecka powierzonego opiece instytucjonalnej.

Uwarunkowania przemian modelu instytucjonalnej opieki dziennej dla małych dzieci

Dokonujące się w ostatnich kilku latach zmiany podstaw organizacyjno-prawnych funkcjonowania instytucjonalnych form opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa wynikają ze zobowiązań Polski do realizacji celów Strategii Lizbońskiej, która jest dokumentem wyznaczającym kierunki działania Unii Europejskiej w obszarze rozwoju ekonomicznego postulującym m.in. wdrażanie różnorodnych rozwiązań ułatwiających osobom aktywnym na runku pracy godzenie obowiązków rodzinnych z zawodowymi poprzez umożliwienie dostępu do tanich i spełniających wysokie standardy opieki placówek opieki nad małymi dziećmi (Wóycicka I., 2005, nr 19, s. 9-11). W dokumentach unijnych dotyczących opieki nad małymi dziećmi podkreśla się, że rozwój sieci instytucji opiekuńczych nie powinien być tylko instrumentem wspierania zatrudnienia kobiet, pomocy rodzinom w godzeniu pracy zawodowej z opieką, rozwiązywania problemów bezrobocia ale przede wszystkim zapewnienia dzieciom wczesnej edukacji. Z tych względów Państwa członkowskie UE zostały zobowiązane do objęcia do roku 2010 r. instytucjonalną opieką pozarodzinną 33% dzieci w wieku do trzech lat i przynajmniej 90% dzieci w wieku przedszkolnym (Głogosz D., 2007, s. 33-50). W efekcie realizacji przyjętych zobowiązań powstało więcej placówek zapewniających wysoką jakość opieki zgodnie z dyrektywą, że nie wystarczy stworzyć więcej miejsc dla dzieci - trzeba jeszcze zapewnić fachowy poziom opieki i kształcenia według zasad, które powinny wychodzić poza doraźne potrzeby rynkowe i uwzględniać obecne i przyszłe warunki życia dzieci i ich rodzin (Pokorny A., 2011, nr 21, s. 26-27). Za podstawę funkcjonowania instytucji opiekuńczych dla małych dzieci przyjęto promowanie różnorodności form i usług z zachowaniem pewnej spójności systemu i łączenia opieki z edukacją, co jest wyrazem zrozumienia potrzeby uwzględniania elementu edukacyjnego w usługach na rzecz dzieci poniżej trzeciego roku życia i zmian w dotychczasowym, preferencyjnym nastawieniu na cele związane z rozwojem fizycznym i bezpieczeństwem socjalnym. Aktualny nurt poszukiwań jakości pracy europejskich placówek opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa związany jest z kwestiami doskonalenia kompetencji kadr opiekuńczych, realizowanych przez tą kadrę programów pracy i ich treści oraz nadzoru nad funkcjonowaniem placówek. Wychodząc z założenia, że pierwsze lata życia dziecka mają decydujące znaczenie dla jego rozwoju podkreśla się wagę odpowiednich bodźców, doboru treści kształcenia i poziomu opieki, metodycznego przygotowania kadry pracującej z dziećmi, współpracy z rodzicami oraz tworzenia inicjatyw lokalnych sprzyjających tworzeniu dzieciom i ich rodzinom sieci wsparcia (Pokorny A., 2011, nr 21, s. 26). Dla wyeliminowania potencjalnych zagrożeń prawidłowego przebiegu procesu opieki postuluje się upowszechnianie „dobrych praktyk” a także szacunku dla podmiotowości dziecka, jego emocjonalnych, poznawczych, społecznych i fizycznych potrzeb.

W ostatnim latach społeczne, opiekuńczo-wychowawcze, edukacyjne, oraz organizacyjno-prawne uwarunkowania funkcjonowania polskich placówek opieki żłobkowej stanowią przedmiot coraz większego zainteresowania polityków, demografów, socjologów pedagogów, psychologów oraz samych rodziców. Wiąże się to z jednej strony z działaniami rządu w kierunku dostosowania dostępności do usług opiekuńczych dla rodzin i ich dzieci wyznaczonych standardami obowiązującymi w Unii Europejskiej ale również z powodu znaczącego poprawienia sieci tych placówek oraz przyjęcia wspierania opieki nad dziećmi jako jednego z głównych priorytetów rządu w sprawach polityki na rzecz rodziny. Rok 2013 określony został rokiem przełomowym w polityce prorodzinnej, ponieważ w zakresie dotyczącym rodzin wychowujących małe dzieci rząd planuje wprowadzenie m.in. rocznych urlopów macierzyńskich, nowe zasady wypłat świadczenia „becikowego”, wprowadzenie wyższych ulg podatkowych na trzecie, czwarte i kolejne dziecko, obniżenie opłat za pobyt dziecka w przedszkolu, a w przypadku opieki żłobkowej uruchomienie dodatkowych 50 mil. zł na budowę nowych żłobków oraz nowe zasady finansowania budowy żłobków z udziałem budżetu państwa do 80% kosztów. Według informacji zamieszczonej na oficjalnej stronie internetowej Premiera RP zmiany jakie wprowadziła „ustawa żłobkowa” spowodowały, iż w porównaniu z rokiem 2011 liczba żłobków wzrosła o 51% (w roku 2011r. funkcjonowało 523 żłobki, a w 2012 było ich 791). Podkreśla się, że ustawa o opiece nad dziećmi do lat 3. wprowadziła wiele ułatwień w zakładaniu żłobków, zdefiniowała podstawy funkcjonowania klubów dziecięcych (w ciągu roku ich liczba wzrosła 48 do 105), umożliwiła rozwój instytucji opiekuna dziennego oraz spowodowała możliwość legalizacji zatrudniania niań (liczba opłacanych przez państwo ubezpieczeń społecznych za zatrudnioną przez rodziców nianię jest wynikiem zawarcia 9.8 tys. umów).

Należy uznać, że podjęte już, w ramach polityki społecznej i demograficznej, działania oraz dynamicznie rozwijająca się sieć żłobków publicznych, prywatnych i alternatywnych do żłobków form opieki systematycznie zmniejsza deficyt zapotrzebowania na miejsca w placówkach tego typu i jest szansą na uruchomienie mechanizmów konkurencji między placówkami o pozyskanie podopiecznych poprzez zaoferowanie wysokiej jakości usług. Musimy jednak pamiętać o tym, że nie zawsze „ilość idzie w parze z jakością” i wciąż mamy wiele placówek, które nie spełniają warunków zapewnienia dzieciom opieki na oczekiwanym poziomie.

O jakości pracy opiekuńczo-wychowawczej żłobków i alternatywnych do nich form opieki dowiadujemy się z wielu źródeł. Jednym z nich są programy i doniesienia środków masowego przekazu informujące opinię społeczną o zdarzeniach i sytuacjach nieprawidłowego funkcjonowania placówek, nagannych postaw opiekunek dziecięcych i braku opanowania przez personel różnego typu żłobków metodycznych podstaw organizacji oraz planowania procesu opieki i wychowania małego dziecka. Ujawniane są drastyczne przykłady przemocy, złego traktowania i krzywdzenia dziecka (krępowanie, przywiązywanie, przymuszanie, kneblowanie ust, straszenie, popychanie, wyśmiewanie, potrząsanie dzieckiem, ignorowanie sygnalizowanych potrzeb), schematycznego i niewłaściwego wykonywania zabiegów pielęgnacyjnych (błędy karmienia, przewijania, ubierania i rozbierania dziecka, układania dziecka do snu i odczytywania symptomów choroby, wydłużanie czasu korzystania z nocników, podawanie leków uspokajających), ograniczania aktywności zabawowej małego dziecka (blokowanie potrzeby indywidualnej zabawy, dostępności do zabawek, monotonia, przeciąganie i wielokrotne powtarzanie tego samego scenariusza realizowanych zabaw i zajęć, eliminowanie dzieci z zabawy, narzucanie grupowych form aktywności), świadomego nieprzekazywania lub nadinterpretowania spostrzeżeń dotyczących zachowania dziecka w grupie, czy wprowadzania rodziców w błąd w relacjach dotyczących form zachowania dziecka w żłobku.

Wszystkie te bulwersujące informacje i doniesienia o już wszczętych postępowaniach dyscyplinarnych i prokuratorskich wobec kadry placówek opiekuńczych oraz ujawniane konkretne przykłady „bardzo złej praktyki opiekuńczej” utrwalają negatywne stereotypy postrzegania żłobków i alternatywnych do nich form opieki jako „zła koniecznego” wymuszonego powrotem matki do pracy zawodowej oraz stanowią podstawę przeżywanych przez większość rodziców dylematów dotyczących wyboru formy opieki nad swoim dzieckiem w sytuacji braku możliwości rozwiązania tego problemu własnymi siłami. W świadomości rodziców pojawia się bowiem uzasadniona obawa nie tylko o to, czy powierzone opiece żłobkowej dziecko zaakceptuje nową dla siebie sytuację opiekuńczą, ale również o to, czy nie stanie się ofiarą krzywdzenia lub zaniedbywania jego potrzeb fizycznych i psychicznych, będzie narażone na sytuacje przekraczające progi poczucia bezpieczeństwa, sytuacje lękowe, zachowania opiekunów nie mieszczące się w przyjętych wzorach i normach postępowania opiekuńczego i czy dziecko doświadczy negatywnych i dalekosiężnych konsekwencji złego traktowania wynikających z braku kompetencji osób sprawujących nad nim opiekę.

Wdrażanie standardów jakości opieki żłobkowej jako forma przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania potrzeb małego dziecka

Podejmowanie zdecydowanych działań w kierunku eliminowania zasygnalizowanych wyżej przykładów krzywdzenia i zaniedbywania dzieci w żłobkach - najczęściej ujawnionych przez samych rodziców, przez nie mogące się pogodzić z stylem pracy żłobka opiekunki dziecięce oraz organy, nadzoru nad ich funkcjonowaniem - pokazują, jak pilnym zadaniem jest spopularyzowanie i wdrożenie w życie standardów jakości opieki żłobkowej.

Bardzo intersującą próbą ich opracowania są Standardy jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat trzech w wersjach dla żłobka, klubu dziecięcego i dziennego opiekuna, które przygotowała Fundacja Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego. Stanowią one przyjętą przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wersję standaryzacji usług tych instytucji, której zadaniem jest pomoc osobom prowadzącym placówki i nadzorującym ich funkcjonowanie w organizowaniu i prowadzeniu dobrej jakości usług dla dzieci i tym samym zapewnienie dzieciom jak najlepszej jakości opieki oraz wspierania rozwoju w ramach obowiązujących obecnie przepisów prawa. Podstawą standardów jest przyjęcie iż okres pierwszych trzech lat życia dziecka ma zasadniczy wpływ na rozwój „…zdrowej i silnej osobowości dziecka oraz w ogromnym stopniu determinuje postawę dziecka wobec otaczającego je świata w całym późniejszym życiu”. (Rościszewska-Woźniak M., /red./, 2012, s. 7). Przyjmują one również, że małemu dziecku należy zapewnić taką jakość opieki, która dostarcza dzieciom pozytywnych doświadczeń z nowymi opiekunami, zapewnia stałą uwagę, wsparcie, pomoc osoby dorosłej i warunki do nawiązania relacji z opiekunką i innymi dziećmi, stwarza warunki do aktywności ruchowej i zabawy jako podstawowych form stymulacji jego rozwoju oraz dobrze zorganizowaną przestrzeń edukacyjną odpowiadającą bieżącym potrzebom dziecka. Zakłada się także, że rodzice, jako osoby najbliższe dzieciom, powinni aktywnie uczestniczyć w procesie opieki i współdziałać z opiekunami.(tamże, s. 7-8).

Przyjęte standardy, określając podstawowe warunki jakości opieki, zostały oparte na paradygmacie, iż opieka nad dziećmi od 6 miesięcy do 3 lat zorganizowana jest w najlepszym interesie dziecka (Standard 0.1.) dlatego ważny jest okres pobytu dziecka pod opieką placówki, wielkość grupy w jakiej dziecko przebywa oraz stosunek liczby opiekunów do liczby dzieci, ich stałość, edukacja i osobiste zaangażowanie w tworzenie dobrych warunków dla dzieci. Wyszczególniono osiem głównych grup twierdzeń standardowych, których bardzo ogólną charakterystykę przedstawię poniżej.

Pierwsza grupa standardów jakości opieki odnosi się do wskazań organizacji przestrzeni dziecka. Standardy od 1.1. do 1.4. regulują kwestie wielkości przestrzeni w żłobku, liczbę i przeznaczenie pomieszczeń i zorganizowania terenu wokół placówki, określają warunki aranżacji przestrzeni, jej zagęszczenie i kolorystykę oraz wyposażenie żłobka z uwzględnieniem potrzeb rozwojowych dzieci w różnym wieku i warunków do stymulacji potrzeby eksperymentowania, ciekawości świata i nawiązywania interakcji między dziećmi.

Kwestie ochrony praw dziecka w placówce reguluje Standard 2.1. i 2.2. (tamże, s. 12-13). Podstawą treści tych standardów jest przyjęcie, że prawa dziecka są przestrzegane przez wszystkich uczestniczących w opiece dorosłych a integracje dziecko-dziecko, dziecko-dorosły, opiekun-rodzic oparte są na działaniach zgodnych z przyjętymi w placówce procedurami, które cechuje otwartość, wrażliwość i szacunek dla potrzeb dziecka. Wszyscy pracownicy dobrze znają Konwencję o Prawach Dziecka a jej treści stanowią podstawę ochrony dziecka w instytucji. Opiekunowie mają świadomość osobistej odpowiedzialności za ochronę praw dzieci a ich zachowania są wolne od przemocy i nie upokarzają dzieci. Szczegółowe treści standardów dotyczących praw dziecka obejmują również procedury interwencji w sytuacji pojawienia się symptomów krzywdzenia dziecka, edukacji pracowników i rodziców w tym obszarze oraz definiują zasady ochrony wizerunku i danych osobowych dziecka a także monitorowania realizowanych praktyk w tym zakresie przynajmniej raz do roku.

Jakość opieki w placówkach przeznaczonych dla małych dzieci w sposób szczególny wyraża troska o zdrowie, higienę i bezpieczeństwo. Do tych zakresów pozyskiwania jakości pracy żłobków odnoszą się standardy profilaktyki zdrowia dzieci i zapobiegania wypadkom (Standard 3.1., 3.2., 3.3.). Ich szczegółowa treść wyznacza nie tylko konieczność zabezpieczenia dzieciom ciągłej opieki, przeszkolenia osób pracujących z dziećmi w zakresie udzielania pierwszej pomocy ale również zapewnienia rozpracowanego w szczegółach bezpiecznego otoczenia (w tym uniemożliwienia opuszczenia przez dziecko terenu placówki), procedur postępowania w nagłych przypadkach, ograniczenia dostępności dzieci do materiałów chemicznych, okien, urządzeń technicznych i pomieszczeń kuchennych. Standardy te obejmują również obowiązek posiadania przez pracowników książeczki badań sanitarno-epidemiologicznych, wiedzę o procedurach zapobiegania chorobom zakaźnym szczepieniach ochronnych, postępowania w czasie choroby, przestrzegania zasad żywienia i higieny małego dziecka oraz jego najbliższego otoczenia (procedury sprzątania i utrzymania czystości w placówkach).

Standardy jakości opieki nad dzieckiem w żłobkach obejmują obszar współpracy z rodzicami (Standard 4.1., 4.2., 4.3.). Uwagi zasadnicze w tym zakresie opierają się na stwierdzeniach, że codzienne relacje z rodzicami opierają się na szacunku, wsparciu i partnerstwie oraz, że opiekunowie i rodzice dążą do dobrego przepływu informacji, a rodzice mają wpływ na funkcjonowanie żłobka. Szczegółowa analiza treści dookreślająca te standardy odnosi się do polityki „otwartych dni”, zapewnienia „prywatności” konsultacji z rodzicami i wymiany spostrzeżeń na temat rozwoju i zachowania dziecka, ewentualnego skierowania do specjalistów, prowadzenia indywidualnej dokumentacji dziecka i warsztatowego doskonalenia umiejętności wychowawczych kadry żłobka i rodziców, a także angażowania rodziców w prace grupy wychowawczej w ramach ich umiejętności, talentów, zainteresowań i wolnego czasu (tamże, s.16-17).

Dla uzyskania powodzenia procesu adaptacji dziecka do warunków opieki żłobkowej i zaoszczędzenia dziecku przykrych doświadczeń związanych z zasadniczą zmianą środowiska opieki i rozłąki z najbliższymi dziecku osobami wypracowano szczegółowe standardy adaptacji dzieci do placówki i ich przechodzenia z grupy do grupy. Wielopunktowe i szczegółowe standardy z tego obszaru pracy opiekuńczo-wychowawczej żłobka (Standard 5.1 oraz 5.2) pokazują jak wiele procedur należy uczynnić i zachować (w tym przypadku 16), aby proces adaptacji dziecka i jego rodziców nie został zakłócony, aby szanowano w nim indywidualne potrzeby dziecka i działano w jego najlepszym interesie.

Na straży jakości opieki umiejscowiono również standardy dotyczące sytuacji określonych mianem codziennych (pożegnanie, powitanie, posiłki, odpoczynek, toaleta). Ich wdrażanie (Standard 6.1.) oparte jest o codzienne indywidualne, spokojne, pogodne witanie dziecka przez znanego mu opiekuna, przez grupę, daje się dziecku możliwość pozostawienia na jak długo chce jego ulubionej zabawki, poduszeczki, przytulanki, a także zapewnia możliwość wyboru formy aktywności, czy pozostania w bliskości z opiekunką.

Standard 6.2. „Żłobek wspiera rozwijanie zdrowych nawyków żywieniowych” (tamże s. 20-24) dookreśla warunki i procedury bardzo ważnego z punktu widzenia zdrowia dziecka elementu opieki nad dzieckiem jakim jest jego prawidłowe żywienie. Wśród szczegółowych wskaźników tego standardu znajdujemy między innymi zbieranie informacji i współpracy z rodzicami w kierunku przestrzegania zasad prawidłowego żywienia dziecka, poznania preferencji żywieniowych dzieci, nawyków i rytuałów w tym zakresie, poziomu zaradności i samodzielności w tym obszarze, profilaktyki otyłości, udostępniania pełnej informacji o jadłospisie i propozycjach zbilansowanej diety małego dziecka. Standard 6.3. określa warunki organizacji posiłków w żłobkach (minimum 4 - pierwsze i drugie śniadanie, obiad i podwieczorek), przestrzeń i wyposażenie żłobka konieczne dla prawidłowego ich przebiegu (stoliki, krzesełka, śliniaczki, naczynia, sztućce) a także proponuje zakresy wykorzystania sytuacji spożywania posiłków do jako sytuacji wychowawczych i edukacyjnych - nawiązywania pozytywnych relacji, wiedzy o produktach i ich właściwościach, kształtowania u dziecka samodzielności jedzenia i prawidłowych nawyków żywieniowych a w przypadku konieczności karmienia dziecka zachowuje się zasadę „jeden na jeden”. Standard ten odnosi się również do sytuacji stwarzanie przez żłobek możliwości kontunuowania karmienia mlekiem matki i swobodnej dostępności dziecka do napojów.

Z punktu widzenia dotychczasowych „dobrych praktyk” realizowanych w żłobkach wskaźniki jakości pracy opiekuńczo-wychowawczej zdefiniowane w standardzie 6.4. dotyczące różnych form odpoczynku dzieci zgodnie z ich aktualnymi potrzebami dotyczą jednej z najtrudniejszych sfer pracy żłobka, ale też takiej, w której uczyniono w ostatnich latach największy postęp. Dotyczą one pozyskiwania wiedzy o indywidualnych potrzebach dzieci i preferencjach w ich zaspokajaniu oraz stworzenia warunków organizacyjnych do wyboru przez dziecko formy, miejsca i czasu wypoczynku i snu, zaaranżowania przestrzeni dla zajęć relaksacyjnych dla dzieci o mniejszym zapotrzebowaniu na sen, subtelnego podziału przestrzeni oraz eliminowania z niej bodźców, które atmosferę odpoczynku dzieci zakłócają. Definicja standardu 6.5.: „Czynności higieniczne powinny odbywać się z poszanowaniem indywidualnego tempa rozwoju dziecka, w atmosferze szacunku, wyważania między pomaganiem a wspieraniem samodzielności” (tamże, s. 23) staje się bardziej czytelna po zapoznaniu się z wskaźnikami odnoszącymi się do oczekiwanych kompetencji opiekuna w tym zakresie oraz wskazań dotyczących przebiegu czynności higienicznych i ich przestrzeni. Chodzi o to, że opiekunowie posiadają wiedzę o kształtowaniu się procesu odczytywania przez dziecko impulsów ciała, sygnalizacji potrzeby czynności higienicznych, momentu rozpoczęcia przez dziecko treningu czystości i nauki samodzielnego korzystania z toalety, a wiec nie popełniają wcześniej opisywanych błędów pielęgnacyjnych i krzywdzących dziecko zachowań wynikających z przymuszania dziecka do załatwiania potrzeb fizjologicznych, do niewychowawczego stosowania w tym obszarze kar i nagród, do zawstydzania, wyśmiewania dziecka oraz wyrażania swoich negatywnych emocji związanych z koniecznością wykonania kolejnej toalety dziecka. Standardem w tym obszarze pracy pielęgnacyjno-opiekuńczej jest zachowanie intymności w łazience, pełny zakres czynności higienicznych w czystej, przyjaznej przestrzeni z wykorzystaniem oznakowanych osobistych rzeczy dziecka.

Grupa standardów oznaczona cyfrą 7., to szczególnie ważny dla jakości pracy opiekuńczo-wychowawczej i stymulowania rozwoju małego dziecka obszar opieki nad dzieckiem i jego wczesnej edukacji. Dotyczy podstawowej formy aktywności dziecka jaką jest zabawa oraz warunków do zabawy w żłobku, jej planowania i dokumentowania. Standard 7.1. wyznacza zadanie zapewnienia dziecku warunków do różnorodnej i swobodnej aktywności zabawowej, której warunkiem jest uważne towarzyszenie opiekuna zapewniającego dziecku bezpieczeństwo, dostarczanie materiałów do zabawy i odpowiedniej dla niej przestrzeni w pomieszczeniach grupy rozwojowej oraz na wolnym powietrzu. Standard 7.2. „Planowanie pracy opiera się na wiedzy o prawidłowościach rozwoju małych dzieci i znajomości zmieniających się potrzeb rozwojowych konkretnych dzieci” (tamże, s.25) dotyczy wskaźników planu dnia dziecka w żłobku, jego stałości i opanowania przez dzieci powtarzalności jego rytmu (dzieci wiedzą, że po śniadaniu będą się bawić i, że po zabawie należy posprzątać zabawki, że codziennie będą miały okazję uczestniczyć w zabawach ruchowych, muzycznych, plastycznych, dydaktycznych). Informacje wskaźnikowe do realizacji standardów w tej sferze pracy opiekuńczej żłobków mówią między innymi o dobrowolności udziału dzieci w zajęciach edukacyjnych, o ich organizacji w małych grupach dziecięcych z wykorzystaniem atrakcyjnych pomocy, o możliwości udziału dzieci w dodatkowych zajęciach językowych oraz o zwolnieniu kary opiekuńczej z obowiązku miesięcznego planowania zajęć, jako „nieprzystających do zmieniających się potrzeb dziecka i zainteresowań małych dzieci” (tamże, s. 26). Standardem pozyskiwania jakości pracy żłobka jest dokumentowanie pracy grupy, prowadzenie obserwacji indywidualnych postępów dziecka oraz jej przechowywanie i wykorzystywanie i udostępnianie rodzicom (Standard 7.3.)

Ostatnią, aczkolwiek o kapitalnym znaczeniu dla wyznaczania jakości pracy żłobków i przeciwdziałania występowaniu sytuacji skutkujących zaniedbywaniem dziecka, jest grupa standardów dotycząca kompetencji opiekunek i opiekunów. Przyjmuje się w nich, że opiekunowie „…posiadają nie tylko formalne kwalifikacje, ale również umiejętności, wiedzę oraz reprezentują wartości i postawy odpowiednie do ich roli i odpowiedzialności. Od jakości pracy opiekuna oraz jego gotowości do rozwoju zależy jakość pracy z dziećmi” (tamże, s.26)

Standard 8.1. „Opiekunowie mają kompetencje do zajmowania się dzieckiem” (tamże, s. 27) obejmuje je w kontekście rekrutacji, doskonalenia zawodowego, zasad pracy i kompetencji w zakresie wiedzy, umiejętności i dyspozycji a Standard 8.2. stwarzania przez opiekunów „optymalnych warunków dla rozwoju dzieci” (tamże, s. 29). Szczegółowe omówienie tych standardów wykracza poza zakres treściowy opracowania, dlatego posłużę się - podobnie jak w przypadku wyżej prezentowanych standardów - ich ogólną sygnalizacją. Wiemy, że w procesie rekrutacji opiekunów małego dziecka konieczne jest posiadanie przez nich wymaganych prawem kwalifikacji oraz cech osobowych predysponujących do pracy z dzieckiem - życzliwości, pogody i kultury osobistej, a w okresie adaptacji do zawodu udzielenia wsparcia ze strony zewnętrznego mentora lub doświadczonego pracownika. Opiekunowie powinni opanować procedury, zasady i regulaminy obowiązujące w żłobku oraz mieć warunki do osobistego rozwoju zawodowego. Ich kompetencje zawodowe w sferze wiedzy dotyczą znajomości stadiów rozwoju, pedagogiki i metodyki małego dziecka, warunków tworzenia się więzi i pozytywnych relacji społecznych małych dzieci, profilaktyki i ochrony zdrowia, zasad zdrowego żywienia oraz medycyny ratunkowej. Bardzo bogaty jest zakres oczekiwanych umiejętności opiekunów dziecięcych. Obejmują one te, które wskazują na praktyczne opanowanie obserwacji i interpretacji zachowania dziecka, reagowania na sygnalizowane potrzeby, komunikowania się z dzieckiem i stymulowania jego rozwoju w sferze rozwoju językowego, współdziałania z dzieckiem i dorosłymi, organizowania pracy i różnego typu zajęć, rozwiązywania problemów oraz korzystania z profesjonalnej pomocy specjalistów, pracy z dzieckiem o specyficznych potrzebach rozwojowych, dokumentowania pracy opiekuńczo-wychowawczej i udzielania pierwszej pomocy. Standardy opieki żłobkowej wyraźnie definiują dyspozycje osobowe opiekuna, na które składa się bogaty katalog cech. Zakłada się, że opiekun winien być ciekawy świata i mieć w sobie gotowość do zmian, do zabawy, twórczości i potrzeby uczenia się. Powinien być cierpliwy, opanowany, życzliwy, tolerancyjny, elastyczny, empatyczny, refleksyjny, krytyczny, pozytywnie nastawiony do drugiej osoby. W szczegółowych twierdzeniach standardu 8.2. zwracają te, który dotyczą normy wykorzystywania przez opiekunów „wszystkich momentów codziennego życia do wrażliwej i pełnej szacunku interakcji z dzieckiem, dając uwagę, ciepło i wsparcie: rozmawiają, pocieszając, przytulając, żartując, bawiąc się z nimi oraz wykonując czynności opiekuńcze i pielęgnacyjne” oraz stosowania „ …efektywnych kanałów komunikacji z dziećmi, poprzez m. in. słuchanie, nawiązywania kontaktu wzrokowego, rozmowę z dzieckiem (nie obok dziecka) włączanie się do zabaw, podążanie za inicjatywą dziecka, odzwierciedlanie uczuć dziecka, wchodzenie w interakcje tak długo, jak dziecko tego potrzebuje, dostosowywanie komunikacji do poziomu rozwoju dzieci.”, a „ styl komunikacji dorosłego skupiony jest na procesie, a nie na wyniku” (tamże, s. 29).

Zakończenie

Z analizy całości materiału dotyczącego scharakteryzowanych wyżej standardów jakości i wspierania rozwoju dzieci do lat 3 oraz osobistych praktycznych doświadczeń z opieką instytucjonalną nad dzieckiem w żłobku, metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej oraz badacza tej problematyki z perspektywy rzeczywistych i potencjalnych możliwości wypełniania przez żłobki funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz oczekiwań samych rodziców w stosunku do tej placówki uważam, że nigdy w ponad w 150 letniej historii funkcjonowania tych placówek, nie było tak dużej presji na podnoszenie jakości opieki żłobkowej jako formy przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania małego dziecka. Paradoksalnie przykłady „złej praktyki” stają się znaczącą podstawą do uruchomienia działań naprawczych i wyzwalają potrzebę popularyzacji dobrych praktyk i pozyskiwania środków na wdrażanie nowatorskich rozwiązań. Mam przekonanie, że do wyznaczania wyższego poziomu oczekiwanej jakości funkcjonowania placówek opieki nad małym dzieckiem w jednakowym stopniu przyczyniają się zwolennicy i przeciwnicy opieki żłobkowej. Ich odmienne opinie na temat pozytywnych i negatywnych skutków powierzania dziecka w pierwszym, drugim i trzecim roku życia instytucjonalnej opiece wskazują bowiem na wciąż nowe obszary bezwzględnie koniecznych działań w kierunku ograniczania negatywnych aspektów opieki żłobkowej i realizacji wysokich standardów opieki w tych placówkach. Chodzi tu o działania popularyzujące wiedzę o potrzebach małego dziecka, o skutkach wczesnej rozłąki matki z dzieckiem uświadamiające rodzicom potrzebę kompensowania braku wystarczającego kontaktu z dzieckiem spowodowanego jego pobytem w placówce oraz kształtowania u dziecka bezpiecznego stylu przywiązania a także bezwzględnie konieczne zmiany w samych placówkach opieki żłobkowej. Ich istotą powinno być przede wszystkim przemodelowanie dotychczas utrwalonych schematów pracy z całą grupą dzieci (nieuwzględniających na oczekiwanym poziomie indywidualnych potrzeb rozwojowych dziecka) w kierunku pracy indywidualnej i w małych zespołach dziecięcych pod opieką tej samej opiekunki, przekształcanie szeroko rozumianej przestrzeni materialnej i społecznej placówki w kierunku towarzyszenia dziecku w rozwoju oraz pełnego realizowania zasady współdziałania środowiska placówki i rodziny. Osobnym problemem w podnoszeniu jakości już funkcjonujących i nowopowstających żłobków, klubów dziecięcych, opiekunów dziennych jest zadbanie o właściwy proces rekrutacji do zawodu, profesjonalnego kształcenia, metodycznego przygotowania i systematycznego doskonalenia zawodowego czynnych zawodowo opiekunek. Scharakteryzowane standardy jakości pracy żłobków mocno te kwestie akcentują, a obowiązujące regulacje prawne definiują formę, czas, programy kształcenia oraz warunki uzyskania uprawnień do podjęcia pracy z dziećmi w okresie wczesnego dzieciństwa. Wydaje się jednak, że proces ten wymaga szczególnego nadzorowania, monitorowania i doskonalenia oraz podjęcia działań w kierunku podniesienia prestiżu zawodu opiekunek dziecięcych i polepszenia warunków ich pracy. Od ich kompetencji, motywacji do pracy, twórczego zaangażowania i poziomu satysfakcji z wykonywanego zawodu zależy bowiem w bardzo znaczącym stopniu pomyślna realizacja założonych standardów jakości opieki i tym samym systematyczne eliminowanie sytuacji zaniedbywania potrzeb dzieci i przejawów ich krzywdzenia w warunkach opieki instytucjonalnej.

Abstrakt

Podnoszenie jakości opieki żłobkowej jako formy przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania potrzeb małego dziecka

Prezentowany materiał odnosi się do problematyki związanej z opieką nad małym dzieckiem w aktualnie reformowanych placówkach opieki żłobkowej oraz podjętych już działań w kierunku osiągania przez żłobki nowych - wyższych standardów jakości opieki i edukacji. W opracowaniu przyjęto założenie, że systematyczne zwiększanie liczby funkcjonujących placówek i objętych ich opieką dzieci powinno być skoordynowane z troską o indywidualny rozwój dziecka i wysoki poziom jakości usług opiekuńczo-wychowawczych świadczonych przez żłobki. Przyjęto również, że pozyskiwanie wysokiego poziomu jakości tych placówek stanowić powinno skuteczną barierę dla szerzenia się tzw. „złych praktyk opieki żłobkowej”, których istotą jest zaniedbywanie potrzeb małego dziecka, a w skrajnych przypadkach jego krzywdzenie. W prezentowanym materiale scharakteryzowane zostały także opracowane przez Fundację Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego Standardy jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat trzech w wersji dla żłobków, które stanowią podstawę dalszych prac w tym obszarze i już zyskały akceptację oficjalnych władz.

Oczekiwane kompetencje osób sprawujących opiekę nad dziećmi do lat 3.

(w świetle ustawy o opiece nad dziećmi do lat 3)

Ustawa z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 potocznie nazywana jest „ustawą żłobkową”. Określa ona zasady organizowania i funkcjonowania opieki nad dziećmi w wieku do lat 3, warunki świadczonych ustaw, kwalifikacje osób sprawujących opiekę oraz reguluje zasady finansowania i działalności nadzorczej w zakresie przestrzegania warunków i jakości sprawowanej opieki nad najmłodszymi.

Zgodnie z zapisem w ustawie w rozdziale 1 art. 2, w ramach opieki nad dziećmi do lat 3 realizowane są funkcje: opiekuńcza, wychowawcza oraz edukacyjna. Opieka ta może być sprawowana:

w żłobku (-od ukończenia 20 tygodnia życia);

w klubie dziecięcym (-od ukończenia 1 roku życia);

przez dziennego opiekuna (- od ukończenia 20 tygodnia życia);

przez nianię (-od ukończenia 20 tygodnia życia),

do ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia lub w przypadku, gdy niemożliwe lub utrudnione jest objęcie dziecka wychowaniem przedszkolnym - 4 rok życia. W przypadku gdy dziecko, które ukończyło 3 rok życia, umieszczone jest w żłobku lub klubie dziecięcym albo jest objęte opieką sprawowaną przez dziennego opiekuna, rodzice dziecka (w innych sytuacjach odpowiednio: opiekunowie prawni oraz inne osoby, którym sąd powierzył sprawowanie opieki nad dzieckiem) zobowiązani są do złożenia podmiotowi prowadzącemu opiekę oświadczenia o przeszkodach w objęciu dziecka wychowaniem przedszkolnym.

Żłobki i kluby dziecięce

Mianem żłobka i klubu dziecięcego możemy określić każdą jednostkę organizacyjną, której celem jest pomoc rodzicom w godzeniu pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi (opieką nad dziećmi), która wspiera rodziców w opiece i wychowaniu dzieci, ale przede wszystkim zapewnia dziecku możliwość uczenia się poprzez zabawę oraz opiekę w czasie, gdy rodzice nie mogą jej sprawować osobiście np. w czasie gdy są w pracy.

Zarówno żłobek jak i klub dziecięcy zapewnia dzieciom opiekę w warunkach jak najbardziej zbliżonych do warunków domowych, dlatego też dziecko może czuć się bezpiecznie i komfortowo, a odpowiednio przygotowana kadra pomoże mu się szybciej rozwijać - zdobywać nowe umiejętności społeczne, takie jak praca w grupie, nawiązywanie relacji z innymi dziećmi, ale także nauczy się samodzielnej zabawy. W każdej z tych instytucji uwzględnianie są indywidualne potrzeby dziecka (rozdz. 2, art. 10).

Kto może tworzyć i prowadzić żłobki i kluby dziecięce?

Obydwie jednostki mogą być prowadzone przez gminy, przy czym gmina ma obowiązek prowadzić je w formie gminnych jednostek budżetowych, osoby fizyczne jak i osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Podmioty prowadzące żłobki lub kluby dziecięce mogą dla celów organizacyjnych połączyć je w zespół i określić zasady działania zespołu (zgodnie z art. 8 i art. 9, poz. 1).

Zasady funkcjonowania żłobków i klubów dziecięcych.

Żłobek i klub dziecięcy działają w oparciu o statut. Jest on ustalany przez podmiot, który utworzył żłobek lub klub, a określa w szczególności:

nazwę i miejsce prowadzenia żłobka/klubu;

cele i zadania oraz sposób ich realizacji, z uwzględnieniem przewidzianych ustawą czynników;

warunki przyjmowania dzieci;

zasady ustalania opłat za pobyt i wyżywienie w przypadku nieobecności dziecka w żłobku lub klubie dziecięcym (art. 11).

Wewnętrzną organizację żłobka lub klubu dziecięcego określa regulamin organizacyjny nadawany przez dyrektora żłobka lub osobę kierującą pracą klubu dziecięcego. Określa się w nim m.in. godziny pracy żłobka lub klubu, biorąc pod uwagę opinie rodziców. Dyrektor i osoba kierująca nie tylko nadają, ale też odpowiadają za realizację regulaminu (art. 12, poz. 1).

Żłobki i kluby dziecięce są płatne. Art. 12, poz. 2- 4 mówi o zapewnianych wymiarach opieki nad dzieckiem, a mianowicie:

- do 10 godzin dziennie jeżeli chodzi o żłobki (na wniosek rodzica, za dodatkową opłatą, czas sprawowanej opieki może być wydłużony- jednak musi istnieć szczególne uzasadnienie sytuacji);

-oraz do 5 godzin dziennie względem każdego dziecka w klubach dziecięcych.

Kompetencje osób sprawujących opiekę nad dziećmi do lat 3.

Ustawa określa szczegółowe wymagania dotyczące personelu oraz kadry kierowniczej instytucji, a także dopuszcza udział wolontariuszy w zapewnieniu opieki nad dziećmi.

W artykule 13 dowiadujemy się, że pracą żłobka kieruje dyrektor, jednak aby zostać dyrektorem należy posiadać:

wykształcenie wyższe i co najmniej 3 lata doświadczenia w pracy z dziećmi, albo;

co najmniej wykształcenie średnie oraz 5 lat doświadczenia w pracy z dziećmi.

Zaś na czele klubu dziecięcego stoi osoba kierująca jego pracą (art. 14).

Dyrektorem żłobka i osobą kierującą pracą klubu dziecięcego może być wyłącznie osoba, która: daje rękojmię należytego sprawowania opieki nad dziećmi; nie jest i nie była pozbawiona władzy rodzicielskiej; wypełnia obowiązek alimentacyjny, w przypadku gdy taki obowiązek został nałożony na podstawie tytułu wykonawczego pochodzącego lub zatwierdzonego przez sąd; nie została skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne (art. 18).

W zależności od ilości dzieci uczęszczających do żłobka lub klubu dziecięcego dostosowana jest liczba personelu zatrudnionego. Jeden opiekun może sprawować opiekę maksymalnie nad ośmiorgiem dzieci. Dzieci tych nie może być z kolei więcej niż pięcioro, w przypadku gdy w grupie znajduje się dziecko niepełnosprawne, dziecko wymagające szczególnej opieki, a w przypadku żłobka - także dziecko, które nie ukończyło pierwszego roku życia (art. 15, poz. 1-2).

Artykuł 15, poz. 3 przypomina, że bardzo ważną sprawą, o której należy pamiętać to konieczność zatrudnienia pielęgniarki lub położnej w żłobku, do którego uczęszcza więcej niż dwadzieścioro dzieci.

Osoba posiadająca kwalifikacje: pielęgniarki, położnej, opiekunki dziecięcej, nauczyciela wychowania przedszkolnego, nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej lub pedagoga opiekuńczo-wychowawczego może zostać opiekunem w żłobku lub klubie dziecięcym. Ponadto opiekunem może być osoba, która posiada co najmniej wykształcenie średnie oraz:

co najmniej dwuletnie doświadczenie w pracy z dziećmi do lat 3 (jeżeli nie pracowała z dziećmi do lat 3 przez okres co najmniej 6 miesięcy bezpośrednio przed podjęciem zatrudnienia jako opiekun, zobowiązana jest w ciągu 6 miesięcy od rozpoczęcia pracy na stanowisku opiekuna odbyć 80-godzinne szkolenie w celu uaktualnienia i uzupełnienia wiedzy oraz umiejętności) lub

przed zatrudnieniem jako opiekun w żłobku lub w klubie odbyła 280-godzinne szkolenie, z czego co najmniej 80 godzin w formie zajęć praktycznych, polegających na sprawowaniu opieki nad dzieckiem pod kierunkiem opiekuna (art. 16, poz. 1-3).

Pomiędzy opiekunami a rodzicami dzieci uczęszczających do żłobków i klubów dziecięcych nawiązywana jest współpraca. Prowadzone są konsultacje i porady w zakresie pracy z dziećmi. Dozwolony jest także udział rodziców wraz z dziećmi w zajęciach prowadzonych w klubie dziecięcym.

Zgodnie z artykułem 17 ustawy, przy zapewnianiu opieki nad dziećmi w żłobku lub klubie dziecięcym można także korzystać z pomocy wolontariuszy, którzy przed rozpoczęciem pracy zobowiązani są do odbycia 40- godzinnego szkolenia. Wyjątek stanowią Ci wolontariusze, którzy posiadają kwalifikacje obowiązujące opiekunów żłobków i klubów dziecięcych.

Dzienny opiekun

„Ustawa żłobkowa” wprowadza instytucję dziennego opiekuna. Z rozdziału 4, artykułu 36 możemy dowiedzieć się, że jest to osoba fizyczna zatrudniana przez gminę na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia.

Podobnie jak w przypadku żłobka i klubu dziecięcego także instytucja dziennego opiekuna ma pomóc rodzicom w godzeniu pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi (sprawowaniem opieki nad dziećmi). W czasie, gdy rodzice nie mogą sprawować opieki nad dzieckiem z powodu np. pracy zawodowej, mogą je powierzyć opiece dziennego opiekuna.

Dzienny opiekun sprawuje opiekę nad dziećmi w wieku od ukończenia 20. tygodnia życia (art. 36, poz. 2). Opieka sprawowana jest w warunkach domowych, a czas sprawowania opieki przez dziennego opiekuna efektywniej dopasowany do czasu pracy rodziców. Maksymalna liczba dzieci, jaką może mieć pod opieką, to pięcioro, jednakże gdy w grupie znajduje się dziecko, które nie ukończyło pierwszego roku życia, jest niepełnosprawne lub wymaga szczególnej opieki, dzieci pod opieką nie może być więcej niż troje (art. 38, poz. 1) dzienny opiekun, podobnie jak opiekunowie w żłobkach i klubach dziecięcych, przy sprawowaniu opieki może korzystać z pomocy wolontariuszy reguluje to artykuł 38, pozycja nr 2).

Dzienny opiekun zapewnia dziecku właściwą opiekę pielęgnacyjną i edukacyjną uwzględniając przy tym wiek, indywidualne potrzeby oraz rozwój psychomotoryczny dziecka. Dziecko pozostawione pod opieką posiadającego odpowiednie kwalifikacje dziennego opiekuna, uczy się i rozwija. Dziecko to jest również bezpieczne - dzienny opiekun jest przeszkolony z zakresu pierwszej pomocy i musi posiadać warunki lokalowe zapewniające dziecku bezpieczną opiekę (warunki te sprawdzane są one podczas wywiadu środowiskowego przeprowadzanego przez kierownika ośrodka pomocy społecznej w celu weryfikacji spełnienia warunków wymaganych od osoby chcącej zostać dziennym opiekunem).

Przepisy ustawy z artykułu 39 określają wymagania formalne, które musi spełnić kandydat na dziennego opiekuna. Może nim zostać osoba, która:

nie jest i nie była pozbawiona władzy rodzicielskiej oraz władza rodzicielska nie została jej zawieszona ani ograniczona,

wypełnia obowiązek alimentacyjny,

nie była skazana prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne,

ma warunki lokalowe zapewniające bezpieczną opiekę nad dzieckiem,

daje rękojmię należytego sprawowania opieki nad dziećmi.

Dzienny opiekun musi także odbyć szkolenie trwające 160 godzin lub szkolenie uzupełniające trwające 40 godzin, zawierające głównie elementy udzielania dziecku pierwszej pomocy (osoby, które pracowały co najmniej 12 miesięcy z dzieckiem do 3 lat bezpośrednio przed podjęciem pracy nie mają obowiązku uczestnictwa w szkoleniu).

Dzienny opiekun podlega obowiązkowi ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy sprawowaniu opieki. Do opłacania składek zobowiązany jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta (art. 41, poz. 1-2).

Maksymalną wysokość wynagrodzenia dziennego opiekuna oraz zasady jego ustalania określa, w drodze uchwały, rada gminy (art. 43).

Wójt, burmistrz lub prezydent miasta prowadzi wykaz dziennych opiekunów, z którymi zawarł umowę. Wykaz jest jawny i podlega publikacji w Biuletynie Informacji Publicznej gminy prowadzącej wykaz. W przypadku rozwiązania lub wygaśnięcia umowy z dziennym opiekunem następuje wykreślenie dziennego opiekuna z wykazu regulują to artykuły 46 i 47 tejże ustawy.

Niania

Niania jest jedną z form opieki nad dzieckiem wprowadzoną przez ustawę o opiece nad dziećmi wieku do lat 3. Sprawuje opiekę indywidualną, co oznacza że opiekuje się tylko jednym dzieckiem lub rodzeństwem, w pełni uwzględniając potrzeby każdego z nich. Dzięki temu dzieci są nie tylko bezpieczne, ale również rozwijają się psychofizycznie w warunkach domowych. Według rozdziału 6, artykułu 50, pozycji 2- niania może sprawować opiekę nad dziećmi w różnym wieku (od 20 tygodnia życia do 3 roku życia, wyjątkowo do 4 roku życia) i przez okres czasu dostosowany do potrzeb dziecka i rodzica, co jest określone w umowie zawieranej między nianią a rodzicami.

Umowa uaktywniająca jest zawierana w formie pisemnej między nianią a rodzicami albo rodzicem samotnie wychowującym dziecko. Tak więc nie ma znaczenia, czy chodzi o rodziców pozostających w związku małżeńskim czy rodzica samotnie wychowującego dziecko (art. 50, poz. 3, 6).

Warunkiem zaś jest przede wszystkim to, że rodzice muszą pracować. Umowa powinna zawierać w szczególności: czas pracy, wysokość wynagrodzenia, czas trwania umowy oraz sposób jej zmiany i rozwiązania (art. 50, poz. 4).

Osoba, z którą zawarto umowę będzie musiała zostać zgłoszona do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dokładnie określone jest to w artykule 51.

Jeśli chodzi o kwalifikacje jakie powinna posiadać niania- w całości decydują o tym rodzice dziecka.

Zgodnie z rozdziałem 1, artykułem 4- warunkiem sprawowania opieki nad dziećmi do lat 3, na podstawie ustawy (a więc także dzienni opiekunowie i nianie), podlegają obowiązkowym badaniom sanitarno-epidemiologicznym zgodnie z ustawą z dnia 05.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.

Podsumowanie omawianego materiału w formie tabeli

ŻŁOBEK	KLUB DZIECIĘCY	DZIENNY OPIEKUN	NIANIA
Grupy wiekowe:
W żłobku mogą przebywać dzieci od ukończenia 20 tygodnia życia do ukończenia 3 roku życia. Wyjątkowo, w przypadkach uzasadnionych rozwojem dziecka lub brakiem miejsc przedszkolnych, możliwe jest korzystanie ze żłobka przez dziecko starsze, jednak nie dłużej niż do ukończenia 4 roku życia	W klubie dziecięcym mogą przebywać dzieci w wieku od ukończenia 1 roku życia do ukończenia 3 roku życia. Wyjątkowo, w przypadkach uzasadnionych rozwojem dziecka lub brakiem miejsc przedszkolnych, możliwe jest korzystanie ze żłobka przez dziecko starsze, jednak nie dłużej niż do ukończenia 4 roku życia	Dzienny opiekun sprawuje opiekę nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia do ukończenia 3 roku życia. Wyjątkowo, w przypadkach uzasadnionych rozwojem dziecka lub brakiem miejsc przedszkolnych, możliwe jest korzystanie ze żłobka przez dziecko starsze, jednak nie dłużej niż do ukończenia 4 roku życia	Niania może sprawować opiekę nad dziećmi w różnym wieku (od 20 tygodnia życia do 3 roku życia, wyjątkowo do 4 roku życia) i przez okres czasu dostosowany do potrzeb dziecka i rodzica, co jest określone w umowie zawieranej między nianią a rodzicami.
Jak długo dzieci mogą przebywać w/z …?
W żłobku dziecko może przebywać do 10 godzin dziennie. Czas ten może zostać wydłużony, jeżeli zachodzi ważna i uzasadniona konieczność (np. rodzice muszą zostać dłużej w pracy albo pójść do lekarza po pracy). W takiej sytuacji rodzice dziecka muszą złożyć wniosek i wnieść dodatkową opłatę.	W klubie dziecięcym dziecko może przebywać do 5 godzin dziennie i nie może być on wydłużony na wniosek rodziców	Czas i miejsce sprawowania opieki przez dziennego opiekuna określa umowa o świadczenie usług, na podstawie której jest on zatrudniany przez gminę.	Określa umowa z rodzicami.
Ile kosztuje…?
Rodzice ponoszą opłaty za pobyt i wyżywienie dziecka w żłobku, których wysokość ustalana jest przez podmiot tworzący żłobek. W przypadku żłobków publicznych (tworzonych przez gminy), wysokość tych opłat ustala rada gminy w drodze uchwały	Rodzice ponoszą opłaty za pobyt i wyżywienie dziecka w klubie dziecięcym, których wysokość ustalana jest przez podmiot tworzący klub dziecięcy. W przypadku klubów dziecięcych publicznych (tworzonych przez gminy), wysokość tych opłat ustala rada gminy w drodze uchwały,	Rodzice dziecka ponoszą opłaty za pobyt oraz wyżywienie u dziennego opiekuna. Istnieje jednak możliwość zwolnienia od ponoszenia części lub nawet całości opłat z tytułu korzystania z usług dziennego opiekuna. Warunki takiego zwolnienia może określić rada gminy w drodze uchwały.	Zawarcie umowy uaktywniającej i zgłoszenie jej do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oznacza opłacanie za nianię przez ZUS, składek na ubezpieczenia społeczne (ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe) oraz ubezpieczenie zdrowotne. Wysokość składki naliczana jest od kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę, która od 1 stycznia 2012 roku wynosi 1500 zł brutto. Oznacza to, że ZUS będzie opłacał składki za nianię od wynagrodzenia do wysokości 1500 zł, zaś od nadwyżki tej kwoty, składki będzie płacił rodzic dziecka.
Kto opiekuje się dziećmi w…?
W żłobku może pracować wykwalifikowany opiekun, pielęgniarka i położna. Dodatkowo, pracownikom żłobka mogą pomagać przeszkoleni specjalnie w tym celu wolontariusze.	W klubie dziecięcym, tak samo jak w żłobku, może pracować wykwalifikowany opiekun, pielęgniarka i położna. Dodatkowo, pracownikom klubu dziecięcego mogą pomagać przeszkoleni specjalnie w tym celu wolontariusze.	Dziennym opiekunem jest osoba zatrudniana przez gminę na podstawie umowy o świadczenie usług, sprawująca opiekę nad dzieckiem w jej domu lub mieszkaniu spełniającym warunki zapewniające bezpieczną opiekę nad dziećmi (gmina może udostępnić lub wyposażyć lokal w celu sprawowania opieki przez dziennego opiekuna).	O tym, jakie kwalifikacje powinna posiadać niania decydują rodzice dziecka. Jedynym warunkiem, który musi spełnić niania jest poddanie się obowiązkowym badaniom sanitarno - epidemiologicznym zgodnie z ustawą o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.
Ilu opiekunów powinno sprawować opiekę w …?
W żłobku jeden opiekun może sprawować opiekę nad maksymalnie 8 dzieci, a w przypadku, gdy w grupie znajduje się dziecko niepełnosprawne, dziecko wymagające szczególnej opieki lub dziecko, które nie ukończyło pierwszego roku życia maksymalnie nad 5 dzieci. Ponadto w żłobku, do którego uczęszcza więcej niż dwadzieścioro dzieci, zatrudnia się przynajmniej jedną pielęgniarkę lub położną.	W klubie dziecięcym jeden opiekun może sprawować opiekę nad maksymalnie 8 dzieci, a w przypadku gdy w grupie znajduje się dziecko niepełnosprawne lub dziecko wymagające szczególnej opieki maksymalnie nad 5 dzieci.	Dzienny opiekun może sprawować opiekę nad maksymalnie 5 dzieci, a w przypadku gdy w grupie znajduje się dziecko, które nie ukończyło pierwszego roku życia, jest niepełnosprawne lub wymaga szczególnej opieki, maksymalnie nad 3 dzieci.
Kto ustala warunki przyjmowania dzieci do …?
Warunki przyjmowania dzieci do żłobka szczegółowo określa statut żłobka		Informacje na temat zatrudnionych przez daną gminę dziennych opiekunów można natomiast znaleźć w Biuletynie Informacji Publicznej. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta prowadzi wykaz dziennych opiekunów, z którymi zawarł umowę. Wykaz jest jawny i dostępny w Biuletynie Informacji Publicznej gminy prowadzącej wykaz.	Niania zatrudniana jest przez rodziców dziecka na podstawie umowy uaktywniającej, zawieranej w formie pisemnej. Umowa ta powinna określać m. in. strony umowy, jej cel i przedmiot, czas i miejsce sprawowania opieki, liczbę dzieci powierzonych opiece, obowiązki niani, wysokość wynagrodzenia oraz sposób i termin jego wypłaty, czas, na jaki umowa została zawarta, a także warunki, sposób zmiany oraz rozwiązania umowy.

Standardy ochrony małego dziecka przed zaniedbaniem w środowisku żłobka i ich rola w zapobieganiu krzywdzenia dziecka w rodzinie

Wprowadzenie

Od kilku lat, obserwujemy w Polsce bardzo dynamicznie rozwijającą się sieć publicznych i niepublicznych placówek opiekuńczych dla dzieci do lat trzech. Wynika to głównie z działań polskiego rządu w kierunku dostosowania dostępności do usług opiekuńczych dla rodzin i ich małych dzieci wyznaczonych standardami obowiązującymi w Unii Europejskiej oraz przyjęciem programów wspierania opieki nad dziećmi jako jednego z głównych priorytetów w sprawach polityki na rzecz rodziny, umożliwienia kobietom obecności na rynku pracy, a także uznania placówek opieki żłobkowej jako tych, które obejmują małe dzieci wczesną edukacją i przeciwdziałają wykluczeniu społecznemu (Głogosz 2007, s.33-50).

Za podstawę funkcjonowania europejskich instytucji opiekuńczych dla dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa przyjęto promowanie różnorodności form i usług z zachowaniem zasady łączenia opieki z edukacją i dokonanie zmian w dotychczas preferowanym modelu opieki nastawionym głównie na cele związane z rozwojem fizycznym i bezpieczeństwem socjalnym. W efekcie realizacji przyjętych zobowiązań powstało więcej placówek zapewniających wysoką jakość opieki zgodnie z dyrektywą, że „… nie wystarczy stworzyć więcej miejsc dla dzieci - trzeba jeszcze zapewnić fachowy poziom opieki i kształcenia według zasad, które powinny wychodzić poza doraźne potrzeby rynkowe i uwzględniać obecne i przyszłe warunki życia dzieci i ich rodzin”(Pokorny 2011, s. 26).

Aktualne oczekiwania, związane z pozyskaniem wysokiego poziomu jakości pracy placówek opieki nad małymi dziećmi, dotyczą także kwestii doskonalenia kompetencji kadr opiekuńczych, rozszerzania treści realizowanych przez nią programów pracy oraz nadzoru nad funkcjonowaniem placówek. W dokumentach unijnych podkreśla się, że pierwsze lata życia dziecka mają decydujące znaczenie dla jego rozwoju, dlatego bardzo ważny jest dobór odpowiednich dla dziecka bodźców, treści kształcenia, wysoki poziom opieki i metodycznego przygotowania kadry pracującej z dziećmi a także współpraca z rodzicami oraz tworzenie inicjatyw lokalnych sprzyjających zapewnieniu dzieciom i ich rodzinom sieci wsparcia (Pokorny 2011, s. 27).

Dla eliminowania potencjalnych zagrożeń prawidłowego przebiegu procesu opieki nad małym dzieckiem i przestrzegania jego praw konieczne jest permanentne propagowanie wśród rodziców i opiekunów zawodowych postaw szacunku dla podmiotowości dziecka, jego emocjonalnych, poznawczych, społecznych i fizycznych potrzeb oraz opracowania i doskonalenia procedur chronienia go przed zaniedbaniem i krzywdzeniem. W niniejszym opracowaniu podjęta zostanie problematyka związana z wypracowanymi już standardami ochrony dziecka przed krzywdzeniem w instytucjach dziennej opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3. oraz ich roli w działaniach profilaktycznych oraz interwencyjnych w sytuacji krzywdzenia dziecka w samej placówce i w sytuacji zaobserwowania symptomów złego traktowania małego dziecka w rodzinie. Omawiane treści nawiązują bezpośrednio do wdrażanych do praktyki instytucjonalnych form opieki nad małymi dziećmi zasad polityki rodzinnej, do zaakceptowanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej standardów jakości opieki i wspierania dzieci do lat trzech (Rościszewska-Woźniak 2012). Odnoszą się do działań Fundacji Dzieci Niczyje i realizowanych przez nią programów oraz wkładu Fundacji w budowanie lokalnych programów przeciwdziałania przemocy wobec małych dzieci (Izdebska, Lewandowska 2009, s.1-36). Nawiązują do opracowań opublikowanych przez Biuro Rzecznika Praw Dziecka (Jarosz, Nowak, 2012) oraz sygnalizują coraz powszechniej występującą praktykę zamieszczania na stronach internetowych konkretnych placówek opiekuńczych kodeksów postępowania z dzieckiem, które odnoszą się praktycznie do kwestii polityki ochrony dziecka przed krzywdzeniem i stanowią pomocnicze narzędzia w zabezpieczeniu szeroko pojętego dobra dziecka, a także dozwolonych i niedozwolonych praktyk w pracy z dziećmi najmłodszymi i ich rodzinami.

Sytuacje sprzyjające zaniedbywaniu i krzywdzeniu małego dziecka

Wiemy, że krzywdzenie i zaniedbywanie dziecka może przybierać wiele form. Najczęściej kojarzone jest z czynną przemocą fizyczną, psychiczną, seksualną oraz zaniedbywaniem, które najogólniej rozumiane jest jako zaniechanie pewnych działań zmierzających wprost do zaspokajania podstawowych potrzeb dziecka takich jak; wyżywienie, higiena, ubranie, ochrona, opieka, bezpieczeństwo, wychowanie. J. Brągiel omawiając problematykę zaniedbywania i krzywdzenia dziecka przywołuje najbardziej reprezentatywne definicje tego zjawiska, jego uwarunkowania i konsekwencje. Pisze, iż w już latach 60-tych, kiedy podejmowano pierwsze próby ich zdefiniowania wpisywano w nie okoliczności związane z nieodpowiednią opieką fizyczną, brakiem lub niewłaściwą opieką medyczną, okrutnym, krzywdzącym traktowaniem, niewłaściwym nadzorowaniem, wykorzystywaniem w celach zarobkowych, nieprawnym nieposyłaniem dziecka do szkoły, narażaniem go na negatywne wpływy moralne i kryminalne, które powodują, że jego rozwój jest w niebezpieczeństwie (Brągiel 1998, s. 277; Brągiel 1996, s. 65-75)

K. Brown i M. Herbert (1999, s. 26-27) wskazują, iż zaniedbanie ma charakter pasywny, który może przyjmować postać każdej formy przemocy i jest sytuacją, w której nie wydarza się coś, co powinno się wydarzyć i dziecko ponosi w skutek tego szkodę, której konsekwencje nie zawsze są oczywiste, a czasami stają się widoczne dopiero w odległej przyszłości (Jędrzejko, Stańdo 2013). Zaniedbanie dzieci jest efektem zamierzonego lub niezamierzonego działania, najczęściej osób dorosłych, wobec dziecka o zróżnicowanym poziomie zdolności do samodzielnego zaspokajania i regulowania swoich potrzeb i wiąże się potencjalnym lub rzeczywistym zagrożeniem warunków jego prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego. Jego istota polega na niezapewnieniu dziecku „ … odpowiednich warunków rozwoju w sferze zdrowotnej, edukacyjnej i emocjonalnej, odpowiedniego odżywiania, schronienia, bezpieczeństwa, w ramach środków dostępnych rodzicom lub opiekunom, i w następstwie powodujące lub mogące powodować uszczerbek na zdrowiu lub zaburzenie rozwoju psychicznego, moralnego, społecznego (Izdebska, Kornatowska, Kosicka, Krawczyk, Kwaśny, Lewandowska, Mazurczak, Podlewska, Szredzińska, Trąbińska-Haduch 2010).

Uzasadniając potrzebę podejmowania i zaangażowania się w działania mające na celu profilaktykę zaniedbywania i krzywdzenia małych dzieci E. Jarosz (2013) wskazuje, że wynika ona z wielu przesłanek, wśród których należy wymienić: szczególną bezbronność i zależność opiekuńczą małego dziecka, znaczenie wczesnego etapu rozwoju dziecka dla życia człowieka, częstotliwość występowania sytuacji ryzyka i niekorzystnych praktyk w sprawowaniu opieki nad małym dzieckiem w środowisku rodzinnym i na terenie placówek opiekuńczych.

Rozwojowi sieci żłobków i alternatywnych do nich placówek opieki nad małym dzieckiem towarzyszy w Polsce bardzo zróżnicowana percepcja społeczna. Z jednej strony mamy zwolenników tych form opieki, zaangażowanych animatorów wprowadzania do systemu opieki nad najmłodszymi elementów edukacyjnych oraz związanych z polityką społeczną działań wspierających rodziny wychowujące małe dzieci, a także osoby z pozytywnymi doświadczeniami w opiece żłobkowej (w tym zadowoleni z opieki nad dzieckiem/dziećmi rodzice). Z drugiej strony znajdują się osoby umiarkowanie i zdecydowanie niechętne umieszczaniu małych dzieci w instytucjach opiekuńczych. Osoby te charakteryzuje wydawanie opinii o żłobkach jako placówkach „zła koniecznego” oraz pomniejszanie ich roli w procesie stymulacji rozwoju i edukacji podopiecznych. Przeciwnicy opieki żłobkowej wskazują, że jest ona sprawowana przez osoby dziecku obce i, że w tak wczesnym okresie życia dziecka naraża ona małe dziecko na długotrwały stres wynikający z rozłąki z matką/rodzicami, na brak indywidualnej opieki, przedwczesne poddawanie regułom wychowania grupowego i tym samym nie może osiągać założonych celów udzielania rodzinom wsparcia w opiece i wychowaniu najmłodszych (Guzy 2010, Trawińska 2016, Ryś 2011).

Przyczyn zróżnicowanych postaw wobec opieki żłobkowej należy upatrywać również w mocno utrwalonych stereotypach postrzegania żłobków jako ”przechowalni dzieci”, placówek ograniczających swą działalność głównie do czynności pielęgnacyjnych, stanowiących źródło częstych infekcji oraz sytuacji zaniedbywania i krzywdzenia ze strony nieposiadających właściwych kompetencji zawodowych opiekunów. Stereotypy te znajdują - niestety - potwierdzenie w sytuacji opublikowania przez środki masowego przekazu drastycznych przykładów niedopuszczalnych praktyk mających cechy przemocy i rażącego zaniedbywania potrzeb małego dziecka. Wspomnieć tu należy między innymi zdarzenia jakie miały miejsce w niepublicznym żłobku we Wrocławiu, gdzie opiekunki sprawujące opiekę nad dziećmi dopuszczały się, potwierdzonej w postępowaniu prokuratorskim, przemocy i złego traktowania podopiecznych (krępowanie w łóżeczkach, przywiązywanie do sprzętów i wózków, przymuszanie, kneblowanie ust, bicie, krzyk) oraz doniesienia o krzywdzeniu i zaniedbywaniu dzieci w żłobkach innych miast.

W środkach masowego przekazu zdecydowanie rzadziej pojawiają się bulwersujące opinię społeczną informacje o krzywdzących zachowaniach rodziców wobec dzieci będących podopiecznymi żłobków. Nie oznacza to, że zachowania takie nie mają miejsca. Wręcz przeciwnie - kadra żłobków spotyka się z wciąż z przypadkami złego traktowania dzieci i nasilającym się zjawiskiem zaniedbywania polegającym głównie na braku wystarczającej troski o zaspokajanie potrzeb małego dziecka, ograniczaniu bezpośredniego kontaktu z dzieckiem poprzez angażowanie kolejnych opiekunów dla dziecka po powrocie ze żłobka oraz przerzucaniu głównego ciężaru opieki na placówkę np. poprzez pozostawianie dziecka pod jej opieką ponad 10 godzin dziennie.

Badania własne oraz wieloletnie doświadczenia w metodycznym kształceniu kadr dla placówek opieki nad małym dzieckiem pozwalają autorce niniejszego opracowania na sformułowanie katalogu najczęściej popełnianych przez kadrę żłobków i rodziców błędów opiekuńczo-wychowawczych, których konsekwencją są zachowania krzywdzące i naruszające dobro dziecka. Należą do nich:

- błędy pielęgnacyjne przejawiające się schematycznym i niepoprawnym wykonywaniu zabiegów pielęgnacyjnych (błędy karmienia, przewijania, ubierania i rozbierania dziecka, zaniechanie systematycznego wykonywania zabiegów higienicznych, wydłużanie czasu trwania czynności pielęgnacyjnych np. korzystania z nocników, niewłaściwe układanie dziecka do snu oraz odczytywanie symptomów jego choroby, intuicyjne podawanie dziecku leków, w tym leków uspokajających).

- błędy wychowawcze polegające na braku systematycznego przestrzegania racjonalnego układu dnia dziecka i niekonsekwentnego postępowania wobec dziecka oraz zachowania zaburzające poczucie bezpieczeństwa i godności dziecka typu: straszenie, popychanie, zawstydzanie, wyśmiewanie, potrząsanie dzieckiem, ignorowanie sygnalizowanych przez nie potrzeb oraz dyrygowanie dzieckiem, komunikowanie się z nim podniesionym głosem, wymuszanie posłuszeństwa, niedostrzeganie potrzeby bliskości, nowych doświadczeń, osiągnięć rozwojowych i chronienia przed zdarzeniami traumatycznymi np. udziału dziecka w sytuacjach konfliktowych między dorosłymi. Bardzo częstymi błędami osób opiekujących się małymi dziećmi - mającymi cechy zaniedbywania - jest ograniczanie aktywności zabawowej małego dziecka, blokowanie potrzeby indywidualnej zabawy, dostępności do zabawek, monotonia, przeciąganie i wielokrotne powtarzanie tego samego scenariusza zabaw i zajęć, eliminowanie dzieci z zabawy, narzucanie grupowych form aktywności.

- błędy w komunikacji i współdziałania opiekunów zawodowych i rodziców - w praktyce relacji między personelem placówek opieki dla dzieci najmłodszych a rodzicami dzieci korzystających z ich usług pojawiają się coraz częściej zachowania rodziców i opiekunów dziecięcych polegające na wzajemnym manipulowaniu informacjami dotyczącymi aktualnego stanu zdrowia dziecka (np. rodzice z obawy o przyjęcie dziecka do żłobka ukrywają występowanie u dziecka symptomów choroby lub bagatelizują ich objawy a opiekunki dziecięce wyolbrzymiają lub ignorują brak troski rodziców o zdrowie, etykietują dziecko jako zaniedbane, krzywdzone lub dopatrują się w drobnych uchybieniach problemów na miarę koniecznej interwencji w sposób wykonywania przez rodziców władzy rodzicielskiej). Manipulacja i intrygi w relacjach między osobami dzielącymi się opieką nad dzieckiem obejmuje również rozmijające się z prawdą komunikaty dotyczące aktywności dzieci, tego, czy dziecko jest nakarmione, wyspane, czy ładnie się bawiło lub jakie trudności sprawiało a także, czy ma za sobą bieżące i zakodowane w przeszłości sytuacje związane z osobistymi doświadczeniami stresogennymi. „Nadinterpretowanie” spostrzeżeń dotyczących zachowania dziecka oraz wzajemne wprowadzanie się rodziców i opiekunek dziecięcych w błąd skutkuje nasilaniem się kryzysu wzajemnego zaufania, gotowości do współpracy, a przede wszystkim utrwalaniem czynności zaniedbujących, kumulacją niewłaściwych i szkodliwych dla dziecka działań i postaw opiekuńczo-wychowawczych i w konsekwencji może doprowadzić do zastosowania wobec dziecka przemocy fizycznej i psychicznej a przede wszystkim nieadekwatnych do jego konkretnych potrzeb form działania profilaktycznego, interwencyjnego i kompensacyjnego.

Żłobkowe standardy ochrony małego dziecka przez zaniedbaniem i krzywdzeniem

Występowanie któregokolwiek z wyżej zasygnalizowanych praktyk niewłaściwie sprawowanej opieki w instytucjach opiekuńczych i w środowisku rodzinnym nie pozwala na określenie klimatu tych środowisk jako przyjaznych dziecku. Kwalifikuje do bezzwłocznego opracowania programów naprawczych, zastosowania nowych zasad i metod pracy opiekuńczo-wychowawczej oraz zorganizowania bardziej przyjaznej małemu dziecku przestrzeni i ochrony jego dobra. Inicjowaniu takich działań i utrwalaniu „dobrych praktyk” w kapitalny sposób służą opracowane przez Fundację Rozwoju Dzieci im. J. A. Komeńskiego Standardy jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat trzech (w wersjach dla żłobka, klubu dziecięcego i dziennego opiekuna (Raściszewska-Woźniak 2012). W tworzenie standardów usług edukacyjno-opiekuńczych dla małych dzieci zaangażowani byli doświadczeni specjaliści różnych profesji, eksperci akademiccy z zakresu wczesnego rozwoju dzieci, specjaliści wspierający rozwój małych dzieci, przedstawiciele Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, gmin i organizacji pozarządowych działający na rzecz małych dzieci, pracownicy żłobków i rodzice. W zamierzeniu autorów standardów są one „ … optimum, do którego powinny dążyć gminy przy tworzeniu i monitorowaniu działania nowych form wczesnodziecięcej opieki i edukacji” (Sajkowska 2012, s.126).

Podstawowym paradygmatem standardów jakości opieki jest przyjęcie, iż okres pierwszych trzech lat życia dziecka ma zasadniczy wpływ na rozwój „…zdrowej i silnej osobowości dziecka oraz w ogromnym stopniu determinuje postawę dziecka wobec otaczającego je świata w całym późniejszym życiu” (Rościszewska-Woźniak 2012, s.7-8). Opracowując standardy instytucjonalnej opieki nad małym dzieckiem przyjęto, iż opieka nad dziećmi do 3 lat zorganizowana jest w najlepszym interesie dziecka - dlatego ważny jest: okres pobytu dziecka pod opieką placówki, wielkość grupy w jakiej dziecko przebywa, stosunek liczby opiekunów do liczby dzieci, stałość opiekunów, ich edukacja i osobiste zaangażowanie w tworzenie dobrych warunków dla dzieci. Założono, że zapewnienie małemu dziecku wysokiej jakości opieki wymaga dostarczania dziecku pozytywnych doświadczeń z nowymi opiekunami, zapewnienia stałej uwagi, wsparcia i pomocy osoby dorosłej, stwarzania warunków do nawiązania relacji z opiekunką i innymi dziećmi, a przede wszystkim warunków do aktywności ruchowej i zabawy jako podstawowych form stymulacji jego rozwoju. Wysoka jakość opieki wymaga także troski o dobrze zorganizowaną przestrzeń edukacyjną odpowiadającą bieżącym potrzebom dziecka oraz współdziałania z rodzicami, którzy, jako osoby najbliższe dzieciom, powinni aktywnie uczestniczyć w procesie opieki i współdziałać z opiekunami.

Standardy jakości opieki w żłobkach, klubach dziecięcych, opiekuna dziennego opracowane są w 8. głównych grupach twierdzeń standardowych (Kurcz 2014, s. 207-213), a ich rolą jest pomoc osobom prowadzącym placówki i nadzorującym ich funkcjonowanie w uzyskiwaniu wysokiej jakości usług dla dzieci i tym samym zapewnienie dzieciom jak najlepszej opieki oraz wspierania rozwoju w ramach obowiązujących regulacji prawnych. Standardy dotyczą kilku obszarów, takich jak: podstawowe warunki opieki, przestrzeń dla dzieci, jego prawa, profilaktyka zdrowia i zapobieganie wypadkom, współpraca z rodzicami i rodzinami dzieci, adaptacja dzieci do placówki i przechodzenie dziecka z grupy do grupy, sytuacje codzienne w placówce (powitanie dziecka, pożegnanie, posiłki, odpoczynek, toaleta) zabawy dzieci (warunki do zabaw, ich planowanie i dokumentowanie) oraz kompetencji opiekunów (Rościszewska-Woźniak 2012, s.5). Na omówienie wszystkich grup twierdzeń standardowych dotyczących jakości opieki w placówkach umownie zwanych „żłobkowymi” nie pozwalają ramy niniejszego opracowania, dlatego - zgodnie z celem opracowania skoncentruję się na przybliżeniu standardów dotyczących ochrony małego dziecka przed zaniedbaniem i krzywdzeniem.

Wprowadzane do żłobków i innych placówek opieki nad dziećmi do lat 3. procedury postępowania w zakresie ochrony dziecka zostały sformułowane już w drugiej grupie twierdzeń standardowych - Prawa dziecka (Standard 2.1 i 2.2) - wspomnianego wyżej dokumentu dotyczącego standardów jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci w placówkach opiekuńczych. Ich treścią jest przyjęcie, że prawa dziecka są przestrzegane przez wszystkich uczestniczących w opiece dorosłych a integracje dziecko-dziecko, dziecko-dorosły, opiekun-rodzic oparte są na działaniach zgodnych z przyjętymi w placówce procedurami, które cechuje otwartość, wrażliwość i szacunek dla potrzeb dziecka. Wszyscy pracownicy dobrze znają Konwencję o Prawach Dziecka a jej treści stanowią podstawę ochrony dziecka w instytucji. Opiekunowie mają świadomość osobistej odpowiedzialności za ochronę praw dzieci a ich zachowania są wolne od przemocy i nie upokarzają dzieci. Szczegółowe treści standardów dotyczących praw dziecka obejmują również procedury interwencji w sytuacji pojawienia się symptomów krzywdzenia dziecka, edukacji pracowników i rodziców w tym obszarze oraz definiują zasady ochrony wizerunku i danych osobowych dziecka a także monitorowania realizowanych praktyk w tym zakresie przynajmniej raz do roku (Rościszewska-Woźniak 2012, s.12-12).

Konieczność upowszechniania standardów ochrony dzieci, przybliżanie ich treści, interpretacja, a także uszczegółowianie i odnoszenie do praktyki opiekuńczo-wychowawczej placówek opieki nad małym dzieckiem stanowi istotne ogniwo w zapoczątkowanym już kilka lat temu procesie systematycznej eliminacji przykładów negatywnej praktyki opiekuńczej i sytuacji złego traktowania najmłodszych w placówce i domu rodzinnym.

Na tym polu szczególne osiągnięcia należy przypisać działaniom Fundacji Dzieci Niczyje, która zainicjowała w 2010 roku realizację programu „Kompleksowej ochrony dzieci przed krzywdzeniem w placówkach edukacyjnych i opiekuńczych - „Chrońmy dzieci”. Do akcji tej włączyły się placówki opieki żłobkowej miasta Warszawy (pilotażowy program zrealizowano w dzielnicy Praga-Południe) oraz liczne placówki na terenie kraju. W ramach realizacji projektu udało się rozwiązać szereg kwestii związanych z kontrolą niekaralności personelu placówek, ich edukację w obszarze działań profilaktycznych, interwencji i pomocy dzieciom, a także włączyć rodziców w proces nabywania wiedzy i umiejętności eliminujących zachowania przemocowe. Personel żłobków uczestniczących w programie został przygotowany do aktywnego uczestniczenia w realizacji polityki ochrony dzieci, zapoznany z jej standardami, procedurami, monitorowaniem i uzyskał prawo posługiwania się certyfikatem „Chrońmy dzieci”, który świadczy o tym, że placówka kompleksowo zapewnia bezpieczeństwo dzieciom (Sajkowska 2010).

Wdrażane w żłobkach standardy „Chrońmy dzieci” obejmują 6. głównych grup twierdzeń standardowych. Pierwsza z nich (Standard 1.) dotyczy ustanowienia przez placówkę opiekuńczą polityki ochrony dzieci przed krzywdzeniem i zapewnienia mu bezpieczeństwa. Na treść tego standardu składają się - obowiązujące cały personel żłobka - zasady mające zapewnić dzieciom ochronę przed krzywdzeniem oraz wyznaczone polityką procedury interwencji, które określają, jakie należy podjąć działania w sytuacji pojawienia się sygnałów wskazujących na krzywdzenie dziecka lub zagrożenia ze strony osób obcych, członków rodziny lub personelu placówki. W treści standardu określającego politykę ochrony dziecka zamieszczono również bardzo ważne elementy związane z utajnieniem danych osobowych dziecka, ich przechowywaniem i udostępnianiem informacji o dziecku, a także zasady ochrony wizerunku dziecka/dzieci oraz warunki jego utrwalania i udostępniania.

Bardzo istotne dla wdrażana omawianych standardów jest również to, że za politykę ochrony dzieci na terenie każdej placówki odpowiedzialna jest wyznaczona przez dyrekcję placówki osoba (osoby), której rolą i zadaniem jest bieżące monitorowanie realizacji zadań sformułowanych w polityce. Jednym z nich jest zapobieganie sytuacjom krzywdzenia poprzez poszerzenie procesu rekrutacji pracowników (Standard 2.) o pozyskanie przez instytucję zatrudniającą informacji z Krajowego Rejestru Karalności o kandydacie oraz złożenie przez osoby ubiegające się o pracę i osoby już zatrudnione oświadczenia o niekaralności za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę małoletniego lub o toczących się postępowaniach karnych lub dyscyplinarnych w tym zakresie. Standard monitorowania osób zatrudnianych w żłobkach pod względem ich karalności wydaje się dziś oczywisty i naturalny, ale należy zdawać sobie sprawę z faktu, iż jego formalny brak jeszcze w niedalekiej przeszłości umożliwiał powstanie sytuacji powierzenia opieki nad dziećmi osobom karanym.

W profilaktyce zaniedbywania i krzywdzenia dziecka oraz podejmowanych przez placówki opieki nad małym dzieckiem działaniach interwencyjnych i kompensacyjnych szczególnego znaczenia nabiera fakt posiadania przez kadrę tych placówek wiedzy o tym zjawisku. Do kwestii tych odnosi się Standard 3., który definiuje obowiązek placówki opiekuńczej do zapewnienia swoim pracownikom edukacji w dziedzinie ochrony dzieci przed krzywdzeniem i pomocy dzieciom w sytuacjach zagrożenia. Edukacja ta obejmuje zapoznanie wszystkich pracowników z obowiązującą w instytucji polityką ochrony dzieci a także przeszkolenie w zakresie rozpoznawania czynników ryzyka oraz symptomów krzywdzenia dzieci oraz właściwego reagowania na nie. Połowicznym osiągnięciem jest to, że w standardach zapisano możliwość wyboru różnych form dodatkowego szkolenia (wewnętrznego, zewnętrznego, e-learningu, profesjonalnych warsztatów) dla osób odpowiedzialnych za politykę ochrony dziecka w żłobku a nie całego personelu. Być może, że jest to podyktowane tym, że celem szkoleń jest teoretyczne i metodyczne przygotowanie tych osób do prowadzenia edukacji rodziców na temat wychowania bez przemocy z zastosowaniem właściwych dla tego procesu metod i narzędzi.

Gwarancje umożliwienia rodzicom korzystania z edukacji w zakresie wychowania bez przemocy, ochrony dzieci przed przemocą i wykorzystywaniem definiują działania sprecyzowane w Standardzie 4., do których należy przede wszystkim organizowanie dla rodziców spotkań edukacyjnych, udostępnianie rodzicom - na terenie placówki - materiałów edukacyjnych w zakresie wychowania bez przemocy oraz udzielanie informacji o dostępnych możliwościach podnoszenia umiejętności wychowawczych prowadzonych przez inne podmioty.

Bardzo ważne treści w polityce ochrony dziecka jest zawiera Standard 5. Zawarto w nim twierdzenie, że placówka zapewnia dostępność do informacji na temat możliwości uzyskania pomocy w zaistniałych już sytuacjach krzywdzenia dziecka lub zagrożenia dziecka przemocą lub wykorzystywaniem. Założonym wynikiem realizacji tego standardu jest to, że kadra żłobków oraz rodzice mają ułatwiony dostęp do danych kontaktowych placówek i instytucji zajmujących się profesjonalnie ochroną dzieci i zapewniających uzyskanie pomocy w sytuacji krzywdzenia. Obowiązującą praktyką jest między innymi umieszczanie tych informacji na tablicach ogłoszeń dla rodziców oraz w obowiązkowej dokumentacji pracy opiekunów dzieci w poszczególnych grupach, dokumentacji dyrektora placówki i osób na stanowiskach pielęgniarki, psychologa lub pedagoga żłobkowego.

Treścią klamrującą scharakteryzowane wyżej standardy jest Standard 6., który odnosi się do konieczności ciągłego monitorowania i okresowego weryfikowania zgodności prowadzonych działań z zasadami ochrony dzieci. Placówki mają obowiązek opracowywania rocznych sprawozdań z realizacji polityki ochrony dzieci oraz przeprowadzenia konsultacji z rodzicami/opiekunami dzieci w obszarze praktyki, przestrzegania zasad ochrony dzieci i zapobiegania sytuacjom naruszania ich praw.

Rola instytucjonalnych standardów ochrony małego dziecka dla profilaktyki zaniedbywania i krzywdzenia dzieci w rodzinie

Żłobek jako instytucja opieki nad małym dzieckiem i placówka wsparcia dziennego ma do spełnienia wiele funkcji. Wśród nich bardzo ważne miejsce zajmuje funkcja społeczna i socjalna związana bezpośrednio z pomocą w opiece i wychowaniu dzieci rodzicom aktywnym zawodowo i tym, którzy ze względu na specyficzną sytuację życiową nabywają uprawnień do korzystania z usług żłobków, a w niektórych przypadkach świadczeń pomocy społecznej i pracy socjalnej. Szersze spojrzenie na społeczne funkcje żłobków pokazuje, iż zdecydowana większość placówek publicznej i niepublicznej opieki żłobkowej przyjmuje do realizacji zadania związane bezpośrednio z nowymi formami współdziałania z rodzicami w zakresie rozwiazywania wielu problemów opiekuńczo-wychowawczych, nabywania lub przeprogramowania opanowanych już umiejętności pielęgnacyjno-wychowawczych, kształtowania wśród rodziców kultury pedagogicznej oraz krytycznego spojrzenia na stosowane wobec dziecka metody wychowawcze, sposób komunikowania się z dzieckiem, stawiania mu wymagań, konsekwencji w postępowaniu i zaspokajaniu jego potrzeb.

W obszarze tak postrzeganej funkcji społecznej żłobków mieści się również konieczność włączenia się ich kadry i samych rodziców w działania profilaktyczne odnoszące się wprost do zapobiegania krzywdzenia dziecka w rodzinie i podejmowania interwencji, gdy takie zjawisko zostanie zaobserwowane i zdiagnozowane. Wymaga to nie tylko „intuicyjnego” ale profesjonalnego kształtowania wiedzy i szczególnej wrażliwości kadry żłobków oraz samych rodziców na pojawienie się (nie zawsze zamierzonych) sytuacji sprzyjających krzywdzeniu dziecka oraz jego instrumentalnego traktowania. Szeroka płaszczyzna interpretowania informacji wskaźnikowych poszczególnych standardów chronienia małego dziecka w instytucji opiekuńczej i profilaktyki tego zjawiska w rodzinie daje płaszczyznę do wypracowywania przez żłobki i współpracujących z nimi rodziców własnych - autorskich programów takiego działania i atrakcyjnych form jego realizacji.

Z teoretycznych założeń pedagogiki instytucjonalnej wynika, że pracownicy żłobka i rodzice powinni tworzyć społeczną przestrzeń placówki (Telka 2007, s.125-144; Telka 2005) której przedmiotem są procesy wymiany i komunikacji pomiędzy kadrą żłobka a rodzicami. Wzajemne współdziałanie tych podmiotów jest już sankcjonowane określonymi przepisami prawnymi, przyjętymi zadaniami informacyjnymi (np. zawartymi w regulaminie, statucie żłobka) edukacyjnymi (np. wiedzy z zakresu oświaty i profilaktyki zdrowotnej, wychowania dziecka) i konkretnymi działaniami podejmowanymi wspólnie (np. rada rodziców, organizacja uroczystości). Można więc powiedzieć, że rolą wprowadzanych (w zasadzie obowiązujących) standardów ochrony dziecka jest wyjście poza dotychczasowy - tradycyjny zakres form realizacji tych zadań i poszerzenie ich o specyficzny obszar sformułowanych i wyznaczonych do bezwzględnego przestrzegania przez personel żłobka i rodziców norm postępowania eliminujących powstawanie sytuacji złego traktowania dzieci w placówce i rodzinie.

Z punktu widzenia profilaktyki przemocy w rodzinie rolą - standardów „Chrońmy dzieci” jest uświadamianie rodzicom ich treści, wynikających z nich procedur szczegółowych mających zastosowanie w placówce, ale pośrednio stanowiących dla rodzica informację zwrotną, iż w opiece nad swoim dzieckiem są również do tego zobowiązani. Przykładem mogą być działania na rzecz ochrony wizerunku dziecka, ograniczeń w jego wykorzystywaniu, upublicznianiu np. na forach internetowych, czy wręcz traktowaniu jako źródła dochodu i niewyznaczania w tym zakresie właściwych z punktu widzenia dobra dziecka granic. Taka forma postępowania z dzieckiem jak np. udział z dzieckiem w męczących castingach reklamowych, stosowanie szerokiej gamy kosmetyków dla dorosłych, farbowanie włosów, uczenie nienaturalnego dziecku zachowania lub fotografowanie w sytuacjach o zabarwieniu seksualnym nie może pozostać bez reakcji chronienia dziecka przed instrumentalnym traktowaniem przez rodzica/rodziców.

Uświadamianie rodzicom obowiązujących standardów ochrony dziecka w placówce spełnia również rolę uaktywniania rodzica/rodziców w formułowaniu oczekiwań co do ich realizacji nie tylko przez placówkę, ale również samego rodzica. Chodzi tu głównie o to, że rodzic winien poczuć dyskomfort w sytuacji takiej troski o dobrostan swojego dziecka, który jest sprzeczny ze standardami opieki oferowanej dziecku w żłobku, np. w zakresie higieny, kultury spożywania posiłków, dostarczania dziecku przestrzeni do zabawy, zabawek, udziału w zabawie, posiadania małej własności, liczenia się z preferencjami dziecka i reakcji dziecka na odmienny sposób komunikowania się w obu środowiskach.

Oczekuje się, że obowiązujące w żłobkach standardy ochrony dziecka przed krzywdzeniem zmobilizują rodziców nie tylko do doskonalenia własnych umiejętności opiekuńczo-wychowawczych ale również do współdziałania z placówką w rozwiazywaniu różnorodnych problemów natury opiekuńczej, wychowawczej, socjalnej i - jeśli zajdzie taka potrzeba - poddania się krytycznemu osądowi własnego postępowania opiekuńczo-wychowawczego, skorzystania z oferowanego wsparcia i pomocy kadry żłobka, czy wskazanych przez nią profesjonalnych instytucji pomocowych. Przypuszcza się również, że rodzic krzywdzący swoje dziecko wie, że jego poczynania są przedmiotem obserwacji opiekunek i może się spotkać z sytuacją przekroczenia granic integralności swojej rodziny, ingerencją w zakres sprawowanej władzy rodzicielskiej, czy podlegać postępowaniu karnemu.

Rolą standardów ochrony dziecka w żłobku jest również danie rodzicom opartego na czytelnie określonych zasadach uprawnienia do skonkretyzowania zarzutów nieprawidłowego opiekowania się dzieckiem i uruchomienie procedur kontrolnych, interwencyjnych, czy pociągnięcia osób winnych zaniedbania, skrzywdzenia dziecka do odpowiedzialności cywilnej i karnej. Standardy wskazują także, do jakich instytucji interwencyjnych lub nadzoru merytorycznego i pedagogicznego mogą się zwrócić w przypadku zaobserwowania nieprawidłowości w działaniach placówki i jak monitorować proces ich eliminowania.

Zakończenie

Zasygnalizowana w opracowaniu problematyka standaryzacji usług placówek opieki nad małym dzieckiem nie wyczerpuje wielu istotnych obszarów ich funkcjonowania związanych bezpośrednio z ochroną dziecka przed złym traktowaniem i stwarzania dzieciom jak najkorzystniejszych warunków wszechstronnego rozwoju. Nowy kształt organizacyjny tych placówek, różnorodność ich form, dopuszczenie do komercjalizacji usług opiekuńczych a zwłaszcza poszerzenie ich funkcji o zadania edukacyjne (realizowane wobec podopiecznych i ich rodziców i kadrę placówek) wymaga wypracowania skutecznych metod i form ich realizacji oraz permanentnego monitorowania i oceniania. Wypracowane standardy opieki żłobkowej normalizują oczekiwania wobec instytucjonalnych form opieki wszystkich uczestników procesu opieki, wyznaczają procedury postępowania i oceny już dokonanych zmian a także inspirują do poszukiwania jak najskuteczniejszych form podnoszenia jakości opieki nad małym dzieckiem. Zobowiązanie wszystkich instytucji, dziennej opieki dla dzieci do lat trzech, do przestrzegania standardów ochrony małego dziecka i niepozostawianie ich tylko w fazie projektów i pilotażowych programów, daje szansę na realne uczynienie kroku w kierunku skutecznego przeciwdziałania zjawisku zaniedbywania i krzywdzenia dziecka oraz włączena palcówek opieki żłobkowej do tych instytucji, które są do zadań wynikających z wczesnej diagnostyki i profilaktyki przemocy w placówce i w rodzinie podopiecznych dobrze przygotowane. Byłoby jednak naiwnością sądzić, że realizacja tych postulatów możliwa jest tylko dzięki aktywności osób zaangażowanych bezpośrednio w proces opieki. Dla dalszego zabezpieczenia powodzenia w ich wdrażaniu konieczna jest bowiem określona polityka społeczna, prorodzinna i „dobry klimat dla rodziny”, a także szesza niż dotychczas aktywność służb socjalnych w kierunku kierowania do żłobków w większym zakresie niż dotychczas dzieci z rodzin ryzyka społecznego.

METODYKA PRACY OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZEJ

Metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej jest szczegółową dyscypliną w naukach pedagogicznych zajmującą się analizą i organizacją procesu opiekuńczo-wychowawczego oraz doborem metod i technik wykonania zadań.

Metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej to względnie szczegółowa teoria danego układu czynnościowego określająca jego postulowany model, funkcje i zadania opiekuńczo-wychowawcze, a także zasady, formy i metody ich realizacji. (Z. Dąbrowski)

Punktem odniesienia metodyki jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jak działać w opiece nad dzieckiem, aby osiągnąć założone w tym działaniu cele?

Przedmiotem rozważań metodyki jest:

- analiza celów opieki i precyzowanie zadań opiekuńczo-wychowawczych oraz warunków wykonania tych zadań,

- organizacja procesu opiekuńczo-wychowawczego, czyli tworzenie modeli form opieki nad dzieckiem (węzłowa problematyka modelu, kryteria tworzenia modelu, rozwiązania wspólne i alternatywne tak w skali całej formy opieki nad dzieckiem, jak też elementów jej funkcjonowania),

- koncepcja jednostek metodycznych pracy opiekuńczo-wychowawczej i techniki działania wychowawcy,

- kryteria oceny skuteczności wypełniania zadań opiekuńczo-wychowawczych w poszczególnych formach opieki,

- działanie wychowawcy - konieczne i pożądane cechy osobowe oraz przygotowanie do pełnienia obowiązków w opiece nad dzieckiem,

- tworzenie systemu działania w obrębie każdej z form opieki nad dzieckiem z uwzględnieniem elastyczności rozwiązań z uwagi na dynamikę procesu opiekuńczo-wychowawczego,

- współudział wychowanków i wszystkich pracowników w podejmowaniu i wykonywaniu zadań opiekuńczo-wychowawczych,

- doskonalenie pracy opiekuńczo-wychowawczej w formach opieki nad dzieckiem.

Metodyka wiąże teorię z praktyką, spożytkowując:

podstawy teoretyczne

podstawy normatywne (zawarte w dokumentach normatywnych określających funkcjonowanie form opieki nad dzieckiem i pracę kadry w opiece),

doświadczenia i tradycje funkcjonowania form opieki nad dzieckiem oraz dorobek metodyczny wybitnych polskich i zagranicznych wychowawców-opiekunów,

możliwości wymiany doświadczeń tak w skali regionalnej, krajowy jak też międzynarodowej.

Możliwe są różne układy doboru treści programowych metodyki pracy opiekuńczo-wychowawczej:

a) według typu środowiska opieki i wychowania, to jest według form opieki nad dzieckiem,

b) według zadań, jakie powinny być podjęte w procesie opiekuńczym, -wychowawczym, by zostały osiągnięte cele opieki.

Najwięcej trudności w metodyce pracy opiekuńczo-wychowawczej sprawia wyodrębnienie metod (technik) działania. Trudności te wynikają z faktu niepowtarzalności jednostki ludzkiej, która kształtuje się pod wpływem wielu czynników. Stąd niezmiernie trudno jest wyodrębnić powtarzalne elementy w doborze środków i czynności postępowania badawczego.

Pedagogiczne działanie, w ramach którego są podejmowane czynności opiekuńcze wobec dziecka, ma swoją specyfikę. Liczą się w tym działaniu nie tylko elementy powtarzalne, dające się, choć z trudem, uogólnić w struktury formalne, lecz i wiele elementów niepowtarzalnych (gest, słowo, uśmiech, spojrzenie), które też mają swój obiektywny wpływ w kontaktach międzyludzkich i muszą być brane pod uwagę w opiece nad dzieckiem.

Prekursor pedagogiki opiekuńczej Józef Babicki pisał: „Postawa opiekuńcza względem dziecka to jest stała jednolita linia postępowania opiekuńczego względem dziecka, wynikające z zamiłowania do opiekowania się dzieckiem, stale podtrzymywanego w napięciu przez ukochanie dziecko przy czym jednolitość tej linii postępowania opiekuńczego warunkuje ustaloną zasadę wypośrodkowaną ze znajomości i rozumienia dziecka, że ze znajomości celu, do jakiego zmierza opieka nad nimi.

---