Higiena psychiczna

Higiena psychiczna jest nauką o zdrowiu psychicznym jednostki i grupy społecznej, o zachowaniu tego zdrowia w różnych warunkach oraz o zapobieganiu zaburzeniom psychicznym.

Do podstawowych zasad higieny psychicznej należą unormowany tryb życia, właściwy rytm pracy i wypoczynku. Odpowiednio opracowany rozkład dnia wzmacnia układ nerwowy dzieci i młodzieży nawet w przypadkach wrodzonej jego słabości.

Racjonalne wychowanie może uodpornić dziecko przeciw czynnikom wywołującym nerwice.

Regulamin dobowy ucznia powinien:

• zapewnić dostateczną liczbę godzin snu;

• unormować czas przyjmowania posiłków, jak również ich skład ilościowy i jakościowy;

• zorganizować racjonalnie pracę szkolną i domową;

• przewidzieć wystarczający, odpowiednio zorganizowany wypoczynek dzienny, połączony z przebywaniem na świeżym powietrzu;

• stworzyć warunki do zachowania spokoju i ładu.

Zaburzenia psychiczne to ogół zaburzeń czynności psychicznych i zachowania, które dzieli się zazwyczaj na :

1. zaburzenia psychotyczne (psychozy) - stany chorobowe, w których występują zaburzenia myślenia (urojenia), spostrzegania (omamy), afektu (stan maniakalny, depresyjny, euforyczny, ekstatyczny), świadomości i aktywności złożonej,

2. nerwice i inne zaburzenia typu nerwicowego (np. reakcje adaptacyjne),

3. zaburzenia psychosomatyczne,

4. upośledzenia umysłowe,

5. zespoły organiczne,

6. zaburzenia osobowości,

7. uzależnienia od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych,

DEPRESJE

Czynniki mogące mieć wpływ na pojawienie się depresji:

• Czynniki dziedziczne,

• Płeć,

• Cechy osobowości,

• Stres wywołany wyjątkowymi wydarzeniami, które wystąpiły w określonym przedziale czasu (stres przewlekły).

• Stresujące wydarzenia z dzieciństwa mogą być przyczyną zaburzeń lękowych w dorosłym życiu.

Stres w okresie dzieciństwa może doprowadzić do trwałych zmian w systemie neuronalnym. Zmiany te zależą od aktywności kortykoliberyny - hormonu powodującego wydzielanie kortykotropiny, który integruje odpowiedź endokrynologiczną, behawioralną i autonomiczną na stres.

Odpowiedź endokrynologiczna jest regulowana za pośrednictwem kortykoliberyny wydzielanej z podwzgórza, która aktywuje oś przysadkowo-nadnerczową i powoduje zwiększenie podstawowego poziomu kortyzolu.

Nadmierna ekspozycja na działanie glikokortykoidów przyczynia się do zwiększonej podatności neuronów na uszkodzenie i prowadzi do zmniejszenia liczby neuronów w strukturach mózgu, zawierających receptory glikokortykoidowe, np. w hipokampie. Wielu badaczy stwierdziło zmniejszoną objętość lewego hipokampa u dorosłych ofiar w dzieciństwie.

Objawy osiowe depresji:

• Obniżenie podstawowego nastroju,

• Osłabienie tempa procesów psychicznych i ruchowych

• Objawy somatyczne i zaburzenia rytmów biologicznych

• Lęk

OBJAWY WTÓRNE DEPRESJI

• Depresyjna ocena siebie i swojego życia,

• Myśli i tendencje samobójcze,

• Urojenia winy, grzeszności,

• Natręctwa,

• Zaburzenia funkcjonowania zawodowego i życiowego.

DEPRESJA PORONNA (MASKOWANA)

Zespół depresyjny z mało nasilonymi objawami podstawowymi i wtórnymi lub depresja jako objaw nie występuje, a jej miejsce zajmują objawy somatyczne (zaburzenia snu, bóle głowy, bóle brzucha, serca, nudności, wymioty, lęk, natręctwa).

Uzależnienia

Podstawowe pojęcia:

Rozróżnia się dwa rodzaje uzależnień:

• psychiczne,

• fizyczne.

Uzależnienie psychiczne (napady lęku, niepokój, stany dysforyczne, apatia, agresja) jest trudnym do przezwyciężenia dążeniem do przyjmowania środka uzależniającego (np. leku).

Zbliżonym pojęciem jest przyzwyczajenie (nawyk). Jest to stan powodujący pragnienie, ale nie przymus, zażywania danego środka. Charakteryzuje się on ograniczoną tendencją do zwiększania dawki, ograniczoną zależnością psychiczną, brakiem uzależnienia fizycznego i objawów abstynencji.

Uzależnienie fizyczne (zależność fizyczna) charakteryzuje się przymusem przyjmowania środka uzależniającego (leku), aby zapobiec pojawieniu się gwałtownych i groźnych objawów zespołu abstynencyjnego (zespołu odstawienia, głodu narkotycznego), spowodowanego odstawianiem tego środka.

Zbliżone znaczenie ma pojęcie nałogu - stanu powodującego przymus zażywania danego środka, wywołującego uzależnienie psychiczne i fizyczne, z wyraźną tendencją do stałego zwiększania dawki.

Uzależnieniu fizycznemu często towarzyszy zjawisko tolerancji, polegające na osłabieniu działania środka uzależniającego, będącego wynikiem jego wielokrotnego przyjmowania. O tolerancji krzyżowej mówimy w przypadku słabszej reakcji na leki o podobnym mechanizmie działania do podanych poprzednio. Po wystąpieniu tolerancji, dla uzyskania „normalnej” reakcji staje się konieczne zwiększenie dawek środka.

Uzależnienie lekowe jest stanem, w którym utrzymanie stałego działania leku (substancji uzależniającej) jest niezbędne do „dobrego” - w odczuciu osoby uzależnionej - samopoczucia. Inaczej mówiąc charakteryzuje się on przeżywaniem stanów psychicznych i zachowaniem, których elementem jest przyjmowanie leku lub substancji odurzającej w celu doświadczenia jego działania lub uniknięcia przykrych odczuć związanych z brakiem tego działania.

Toksykomania jest pojęciem zbliżonym do uzależnienia lekowego, wprowadzonym w 1974 r. przez Komitet Ekspertów WHO dla określenia nadmiernego, okresowego lub systematycznego przyjmowania środków o szkodliwym działaniu na organizm.

Wyróżnia się 8 podstawowych typów toksykomanii:

1. morfinowy,

2. barbituranowo-alkoholowy,

3. kokainowy,

4. cannabis (alkaloidy konopi),

5. amfetaminowy,

6. khat (katyna pochodna efedryny),

7. substancji halucynogennych,

8. lotnych rozpuszczalników (wziewna).

Narkomania to pojęcie używane przede wszystkim do określenia uzależnień typu morfinowego, a w dalszej kolejności typu kokainowego, cannabis, amfetaminowego i khat. Mianem narkomanii określa się zjawisko zażywania (systematyczne, jak i okresowe) - w celu odurzania się - środków uzależniających (odurzających, psychotropowych lub zastępczych).

Nadużywanie leków to stałe albo nadmierne ich przyjmowanie, nie związane z potrzebami leczniczymi bądź wyraźnie przekraczające te potrzeby. Prowadzi do zmian zachowania, upośledzenia funkcjonowania społecznego lub zawodowego, zmniejszenia kontroli sytuacji zewnętrznych i własnego działania. Dotyczy głównie tych substancji, które redukują lęk, niepokój wewnętrzny, wzmożoną pobudliwość nerwową i inne przykre stany, występujące zwykle w zaburzeniach nerwicowych albo w zaburzeniach snu. Do uzależnień jatrogennych (spowodowanych nadużywaniem leków) mogą prowadzić:

• pochodne benzodiazepiny np. lorazepam (Lorafen), diazepam (Relanium), klonazepam (Clonazepamum), alprazolam (Afobam)

• leki nasenne, głównie barbiturany

Klasyfikacja środków uzależniających

Aktualnie najbardziej znany i najczęściej przytaczany jest podział środków uzależniających (substancji chemicznych zmieniających świadomość) wg III wyd. w USA „The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disordes” (DSM-III-R) - na :

• środki depresyjne - m.in. alkohol etylowy, większość środków nasennych, leki pochodne benzodwuazepiny, marihuana, haszysz,

• stymulanty - m.in. amfetamina, kokaina, kofeina, nikotyna,

• środki działające lokalnie na poszczególne ośrodki mózgu: depresanty ośrodka afektywnego - m.in. leki przeciwpsychotyczne, silne środki uspokajające, przeciwdepresyjne oraz lit, środki halucynogenne (psychodeliczne) wywołujące stany psychozopodobne często z omamami wzrokowymi (np. LSD), narkotyki, wśród których najliczniejszą grupę stanowią opiaty (morfina, kodeina, heroina).

Narkomanie i uzależnienia lekowe

Motywami używania środków odurzających (szczególnie wśród młodzieży) są najczęściej :

• wpływ grupy rówieśniczej, często przynależność do niedostosowanej społecznie grupy młodzieżowej lub zawodowej,

• chęć odurzenia się, przeżywania przyjemnych wrażeń,

• ciekawość (naturalna cecha dzieciństwa i młodości), poszukiwanie przygód, podniet, nowych doświadczeń,

• nuda, sposób na wypełnienie wolnego czasu, ucieczka od obowiązkowych zadań,

• ucieczka od problemów zewnętrznych (obowiązku szkolnego, zawyżonych wymagań rodziców),

• ucieczka od problemów wewnętrznych (niemiłych i trudnych przeżyć i stresów emocjonalnych) dążenie do uzyskania odprężenia lub odpoczynku, wyrażenie swej niezależności, osiągnięcie wyższego poziomu swej twórczości artystycznej.

Wystąpieniu nałogu sprzyjają nieprawidłowe środowiska:

• rodzinne (brak prawidłowych kontaktów w rodzinie, brak oparcia moralnego i psychicznego, nie zaspokojone potrzeby psychiczne, w tym emocjonalne, brak kontroli wychowawczej),

• szkolne (niepowodzenia szkolne),

• zawodowe,

• złe stosunki interpersonalne.

Alkoholizm

Alkoholizm (uzależnienie alkoholowe) jest nałogiem charakteryzującym się bardzo dużą zależnością psychiczną i fizyczną, zubożeniem myślenia abstrakcyjnego, ostrymi objawami abstynencji, zmniejszeniem tolerancji na alkohol, utratą kontroli nad piciem, potrzebą stałego używania alkoholu, traktowanego jako uniwersalne lekarstwo na wszystkie dolegliwości.

Działanie alkoholu

Alkohol etylowy może być wprowadzony do ustroju drogą doustną, parenteralną i przez skórę.

Stosowany u niemowląt i małych dzieci na skórę w postaci kompresów rozgrzewających na szyję może doprowadzić do poważnych zatruć; zdarzały się nawet przypadki śmiertelne.

30-50 ml alkoholu może spowodować śmiertelne zatrucie u kilkumiesięcznych dzieci.

U człowieka dorosłego śmierć może nastąpić po wypiciu 300-500 ml alkoholu 90% lub napoju, który zawiera tę ilość w rozcieńczeniu. Stężenie 0,5% alkoholu we krwi powoduje śmiertelne zatrucie.

.

Alkohol przyjęty drogą doustną wchłania się tym szybciej, im większe jest jego stężenie w danym napoju. Szybkość wchłaniania jest wyraźnie zależna od ilości i rodzaju pokarmu aktualnie wypełniającego żołądek. Najszybciej alkohol wchłania się na czczo, osiągając maksymalne stężenie w krwi po ok. 30 - 60 min. Pokarmy, szczególnie tłuste i w dużych ilościach, wydatnie opóźniają resorpcję alkoholu, wskutek czego faza wchłaniania może ulegać wydłużeniu do ok. 3 godz.

Alkohol i produkty jego przemiany (aldehyd octowy) wpływają toksycznie na ośrodkowy układ nerwowy, upośledzając czynność enzymów komórkowych i hamując przewodzenie w synapsach.

Stężenie alkoholu we krwi w granicach 0,3 - 0,5‰ po krótkim, przemijającym okresie pobudzenia powoduje stopniowe hamowanie czynności układu nerwowego, obejmujące kolejno sprawność narządów zmysłu, funkcje intelektualne, zdolności czuwania i funkcje autonomiczne.

Znaczniejsza intoksykacja prowadzi do zaburzeń, a następnie porażenia ośrodków krążenia i oddychania.

Toksyczne działanie alkoholu jest wyraźniejsze u osób po urazach głowy, stanach zapalnych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, przewlekłych zatruciach, u chorych z padaczką.

Alkohol potęguje działanie leków psychotropowych (np. Relanium, Oxazepam, Lorafen, Nitrazepam, Fenactil, amitryptylina), co może być powodem niespodziewanej śmierci.

Alkohol wykazuje także działanie hepatotoksyczne (zmiany degeneracyjne z marskością wątroby włącznie), powoduje zmiany w nerkach oraz zaburzenia czynnościowe i organiczne przewodu pokarmowego np. zapalenie błony śluzowej żołądka.

Czynniki wpływające na rozwój uzależnienia od alkoholu

Czynniki biologiczne

Dziedziczeniu podlega biologiczne (biochemiczne) podłoże, na którym może rozwinąć się uzależnienie. Możliwe jest więc odziedziczenie pewnych predyspozycji do uzależnienia (czego dowodzą badania bliźniąt, rodzeństwa naturalnego i dzieci adoptowanych). U osób, które mają enzymy dehydrogenazy aldehydowej (ALDH) o słabych możliwościach rozkładania - aldehyd nie jest metabolizowany w stopniu wystarczającym i będąc w nadmiarze, łączy się z obecnymi w organizmie aminami biogennymi, w rezultacie czego powstają alkaloidy wywierające silne działanie na mózg (pochodne tetrahydroizochinoliny - TIQ i tetrahydrobetakaboliny - THBC, salsolinol - SAL). Związki te wyzwalają potrzebę picia alkoholu w celu zaspokojenia głodu alkoholowego.

Czynniki społeczne

Picie dla towarzystwa, z uprzejmości, z przyczyn ceremonialnych. Alkohol jest „nośnikiem”, „pomostem towarzyskim”, ułatwiającym kontakty międzyludzkie.

Czynniki psychologiczne

Najistotniejsze uwarunkowania subiektywne (osobowościowe) sięgania po alkohol są następujące:

• Właściwości alkoholu dające doznania oceniane jako przyjemne (właściwości narkotyczne alkoholu powodujące skłonność do picia, a następnie uzależnienie alkoholowe),

• Nieświadomość szkodliwości alkoholu oraz łatwość uzależniania się.

• Defekty osobowości (niedorozwój umysłowy, poczucie tzw. mniejszej wartości, nieumiejętność radzenia sobie w sposób normalny z trudnościami życiowymi).

• Nieumiejętność stawiania sobie właściwych celów życiowych.

• Próby ucieczki od rzeczywistości społecznej.

• Podatność na stresy i frustracje.

• Nastawienie na tzw. użycie życia.

• Poczucie pustki i nudy życiowej.

• Niewłaściwe rozwijanie zainteresowań.

• Braki w zakresie kształtowania potrzeb psychospołecznych.

• Niedojrzałość emocjonalna, intelektualna, społeczna.

NIKOTYNIZM

Dym tytoniowy jest aerozolem, na który składa się faza cząsteczkowa i faza gazowa. Jego skład chemiczny zależy m.in. od rodzaju tytoniu, temperatury żarzenia, typu papierosa, sposobu zaciągania się, wilgotności dodatków chemicznych do tytoniu.

Składniki toksyczne dymu tytoniowego:

Nikotyna - stanowi 97% wszystkich alkaloidów tytoniu.

• Dostaje się do krwiobiegu przez błonę śluzową jamy ustnej i dróg oddechowych, w mózgu drażni szereg receptorów uwalniając takie hormony jak: adrenalina, noradrenalina, hormony antydiuretyczne.

• W małych dawkach ułatwia przekazywanie impulsów nerwowych (podnosi aktywność układu oddechowego i naczynioruchowego).

• W dużych dawkach blokuje lub nawet paraliżuje przekazywanie impulsów oraz może powodować nudności, wymioty, odruch pocenia się, osłabienie, biegunkę, kołatanie serca, omdlenie.

• Przewlekłe zatrucia nikotyną powodują zaburzenia rytmu serca, zwężenie naczyń tętniczych, zmniejszają łaknienie, zaburzają trawienie i wchłanianie substancji pokarmowych, powodują zaburzenia wzrokowe.

• Ciągła intoksykacja nikotyną powoduje powstawanie uzależnienia fizycznego i psychicznego. Jako czynnik psychoaktywny ma pewne właściwości uspokajające, przeciwlękowe, antydepresyjne.

Tlenek węgla - powoduje blokowanie hemoglobiny poprzez powstawanie karboksyhemoglobiny (około 15%), co prowadzi do niedotlenienia tkanek. Tlenek węgla jest czynnikiem miażdżycy, zwłaszcza aorty, tętnic wieńcowych i kończyn dolnych. Może prowadzić do ataku dusznicy bolesnej.

Cyjanowodór - hamuje układ enzymatyczny oksydazy cytochromowej przez co uniemożliwia wykorzystanie tlenu przez komórki.

Kwasy - octowy, mrówkowy, siarkowodorowy - działają drażniąco na błonę śluzową jamy ustnej, układu oddechowego i pokarmowego, upośledzając ich czynności.

Smoła dymu tytoniowego - jest to faza cząsteczkowa dymu zatrzymywana przez filtry. Zawiera około 2300 substancji, m.in.: węglowodory alifatyczne, fenole i ich estry, kwasy aldehydy, ketony, alkohole, estry alifatyczne, związki azotu i siarki.

W smole występują kancerogeny np. benzopiren, dwubenzoantracen, benzen, dimetylonitrozoamina, nitrozopirolidyna itp.

Pyły dymu tytoniowego - odkładając się w węzłach chłonnych płuc zmniejszają ich funkcję jako bariery ochronnej przed zakażeniami dróg oddechowych.

Olejki eteryczne, alkohol metylowy, tlenki azotu, amoniak - drażnią i uszkadzają błony śluzowe układu oddechowego, szkodliwie oddziałują na mięsień sercowy i nerwy wzrokowe.

Dym tytoniowy - ułatwia przenikanie alergenów oddechowych i zwiększa ryzyko astmy.

Uzależnienia: alkoholizm, nikotynizm, lekomania, toksykomania, narkomania ciągle zbierają obfite żniwo wśród młodocianych. Często są to destrukcyjne sposoby rozładowywania konfliktów i napięć, jakie niesie współczesna cywilizacja. Obserwuje się także wzrost dewiacji seksualnych, przestępczości i samobójstw.

Czesław Cekiera na podstawie badań własnych i innych autorów podaje, że w genezie uzależnień wyodrębnić można liczne uwarunkowania psychologiczne i środowiskowe zwiększające ryzyko uzależnień.

Zaliczyć tu można następujące czynniki:

- osobowościowe: rozchwianie emocjonalne, poczucie pustki i zagrożenia, brak silnego wzorca ojca i matki, lęk, poczucie krzywdy, obniżone poczucie własnej wartości, nieumiejętność rozwiązywania problemów, częsta podatność na frustrację, obniżony system wartości, niski stopień uspołecznienia,

- środowiskowe: rodzina niepełna, rozbita lub zagrożona rozbiciem, brak więzi w rodzinie, częste konflikty, labilność metod wychowawczych, nadopiekuńczość, częsta nieobecność rodziców w domu, wysoka tolerancja rodzinna wobec palenia i picia, środowisko marginesu społecznego, łatwy dostęp do środków uzależniających.

---