Filozofia Przyrody

Cel wykładu:

1. koncepcja fil.przyrody w dziejach.

2. Relacjamiędzy filozofią a naukami przyrodniczymi

3. Historyczno-systematyczna analiza dziejów fil.przyrody.

Treść wykładu:

1. koncepcje nauk i fil.przyrody w tradycji europejskiej

2. aspekt genetyczny i strukturalnycentralnych kategorii fil.przyrody

nazwy:

1. filozofia przyrody (kosmologia filozoficzna) - ujecie polskie

2. w językach europejskich: filosofia naturalis, natural fylosofy, cosmologia (K. Wolf).

3. Dawniejsza nazwa: scientia naturalia

4. Nazwy typu „fenomenologia” to odwołanie się do pewnych stronnictw

5. Nazwa „ filozofia przyrody” mówi, że zajmuje się tym, gdzie kończą się możliwości badawcze nauk przyrodniczych.

Plan:

Koncepcje nauk i fil.przyrody w tradycji europejskiej.

1. źródła nauk, geneza filozofii przyrody w cywilizacjach Wschodu i śródziemnomorza.- filozofia zaczęła się jako filozofia przyrody.

2. W świecie hellenistycznym filozofia rozwija się niezależnie od nauk przyrodniczych

3. Transfer nauki grecko-arabskiej a recepcja filozofii przyrody na uniwersytetach Europy.- w XII - XIII ww. - przeobrażenie filozofii przyrody.

4. Renesansowa filozofia przyrody a odrodenie nauk przyrodniczych.

5. Matematyczne przyrodoznawstwo a nowożytna filozofii przyrody

6. Sukcesy poznawcze nauk przyrodniczych przyrodniczych kryzys idealistycznej i matematycznej filozofii przyrody (XIX w.)

7. filozofia przyrody jako nauka, a nauka jako filozofia przyrody (filozofia przyrody jako nauka w nauce).

Aspekt genetyczny i strukturalny centralnych kategorii fil.przyrody

1. źródła koncecji materii

2. filozofia a przyrodnicze koncepcje materii (materializm)

3. historyczno-filozoficzne ugruntowanie koncepcji przestrzeni i czasu

4. metodologiczne koncepcje i geneza czasoprzestrzeni

5. koncepcje determinizmu

6. filozoficzne koncepcje ruchu, koncepcja życia

7. filozoficzne doktryny mikro- i makrokosmosu

8. filozoficzne doktryny kosmo- i biogenezy

Nazwa:

Filozofia Przyrody -> Kosmologia Filozoficzna

Łac. Philosophia naturalis, cosmologia naturalis - Seneka Młodszy (ok. 3 przed CH.)

Ang. Philosophy of nature, natural philosophy - Tomas Reid

Używanie tych nazw podkreśla ciągłość tradycji filozoficznych I stabilizuje język filozoficzny. Dawniej filozofia przyrody była również nazywana fizyką.

Uwagi:

1. termin Filozofia Przyrody wiąże się z akceptacją określonych założeń filozoficznych, choć nie determinuje sposobu uprawiania tej dyscypliny, np. do tradycji arystotelesowsko - tomistycznej.

2. W nazwie są uwzględniane genetyczne i metodologiczne związki z filozofią (metafizyka, antropologia).

Geneza filozofii przyrody w Europie

Historycy filozofii w większości są zgodni, że filozofia przyrody jest tworem greckim, śródziemnomorskim. Hegel: religia przyszła ze Wschodu, a nauka z Grecji. Wschód raczej był nastawiony na techniczno-praktyczne wykorzystywanie wiedzy. Krombi: w Babilonii brak nauki; naukę przyrodniczą zawdzięczamy Grekom. Idea wyjaśniania naukowego, dowodu naukowego ma źródło w Grecji.

Niektórzy historycy (już w starożytności) twierdzą jednak, że nie Grecja dała początek nauce (Numenios z Aponei), a Egipt czy Mezopotamia. Ta teza szczególnie była popularna w Renesansie (orientaliści).

Niemiecki filozof Gladisch wywodzi ze Wschodu 5 filozoficznych systemów presokratyków:

1. pitagorejski - z filozofii chińskiej

2. eleacki - z hinduskiej

3. heraklityzm - z perskiej

4. empedoklesa - z Egiptu

5. Anaksogarasa - od żydów

Swoja tezę autor potwierdza:

1. świadectwem starożytnych historyków;

2. analiza doktryn ukazuje wewnętrzne zbieżności, nieprzypadkowe, będące wynikiem zapożyczeń

Tezę Gladisch'a skrytykował G. Reale podając następne argumenty:

1. świadectwa starożytnych historyków i filozofów (Herodot, Platon, Arystoteles) nie wspominają o pochodzeniu filozofii ze Wschodu, więc teza ta musiała pojawić się później. Natomiast wiemy, na przykład, że Herodot pisze o pochodzeniu Orfizmu z Egiptu, Arystoteles mówi o Egipskim pochodzeniu matematyki (nie filozofii), Pitagoras pochodzenie archaizmu przypisywał Egiptu; Platon podziwiał praktyczne osiągnięcia Egiptu i przeciwstawiał to teoretycznemu ukierunkowaniu greków.

2. Świadectwa neoplatończyków, którzy bronili tezy o pochodzeniu filozofii ze wschodu, nie zasługują na uznanie, gdyż była w tedy szerzona inna koncepcja filozofii - mistyczna, ascetyczna, a nie klasyczna.

3. Egipcjanie i Żydzi w okresie hellenistycznym mogli dopatrzyć się jedynie zbieżności swej religii z grecką filozofią dzięki arbitralnym interpretacjom alegorycznym (nadinterpretacjom)

4. Przeszkodą do zaadoptowania była różnica języków (rzadka znajomość języków, tłumacze jedynie spraw handlowych)

5. Nie ma wiarygodnych informacji o tłumaczeniu obcojęzycznych tekstów wschodnich na grekę;

6. Dopiero Aleksander W. odkrył drogę na Wschód, wcześniej brak przetartych szlaków

7. Przekonanie o zapożyczeniu pochodzi raczej z tego, że: używa się pojęć używanych na zachodzie i doktrynom wschodnim nadają one zabarwienie orientalne (to sprawa tłumaczenia jednych i drugich tekstów za pomocą podobnej terminologii)

8. filozofia grecka nadaje się na porównywanie

9. pierwszymi obrońcami tych tez byli przedstawiciele tych kultur, więc nie byli obiektywni (kierowani pobudkami nacjonalistycznymi) - wschodni kapłani;

10. filozofia u greków stała nową formą duchowej wizji świata.. Możliwe jest jedynie dalekie zapożyczenie niektórych elementów, które przekształcono na właściwy ówczesnej filozofii sposób, na tyle, że można mówić o zupełnie nowej jakości.

Podsumowanie:

Filozofia w sensie etymologicznym i merytorycznym jest tworem specyficznie greckim, bowiem grecy byli w stanie wydobyć aspekt istotnie teoretyczny, przekształcić ówczesne koncepcje powodując powstanie filozofii.

Idea jedności wszystkiego jest dziełem Greków, którzy na tyle przekształcili zapożyczone koncepcje, że nabrały nowego znaczenia, czegoś co nazywamy filozofią. Przyjęcie elementów i bodźców kulturowych ze wschodu nie osłabiają oryginalności myśli greckiej (zaczerpnięte aspekty praktyczne - geometria, arytmetyka).

Według Real'ego w Grecji odbył się proces przejścia od techniki i mitu do filozofii jako bezinteresownego poznania prawdy. Specyfiką było:

Przedmiot filozofii pojmowali uniwersalnie (poznanie obejmujące całość rzeczywistości).

Metodą takiego poznania jest czysto racjonalne poznanie i wyjaśnienie całości rzeczywistości (rozumowość, logiczne wyjaśnianie, poszukiwanie: racji, przyczyn, zasad).

Cel: kontenplacja prawdy, prawo.

W przeciwieństwie wiedza Wschodu bazowała na mitach, a umiejętności techniczne i nauka nie miały elementu teoretyczno-spekulatywnego.

POJĘCIA:

Grecka filozofia przyrody ma trzy osiowe pojęcia:

1-e: całość (jako kosmos, ład, i to jest 2-gie pojęcie) i 3-cie: „arche” (początek, władza)

Bernan (filozof francuski) określa „arche” i wszechświat jako hierarchię sił, które są projekcją relacji w społeczeństwie ludzkim. Aspekty przestrzenne mówią tu o wartości. Ład nie wyłonił się z gry elementów składowych, a był ustanowiony przez wojnę, potęgę, pewien czynnik, który był gwarantem ładu. Ten czynnik jest władcą kosmosu, on jest „arche”, zapewnia stabilność, a także wyznacza każdej mocy miejsce w tej kosmicznej hierarchii.

1. Koncepcje nauki i filozofii przyrody w europejskiej tradycji filozoficznej

1. Źródła nauki i filozofii przyrody w wielkich cywilizacjach Wschodu, a koncepcja natury (przyrody).

Pojęcie natury.

„Natura” (gr. „physis”).

Homer.

Wg niego natura - to własność lekarstwa, dzięki której ono działa. Później tym słowem określano całość tego, co zewnętrzne, ale niezmienne w swych prawidłowościach. To, co jest stałe w rzeczach i poznawczo uchwytne na tle zmiennego.

Demokryt.

Po raz pierwszy to słowo użyto w znaczeniu filozoficznym. U niego natura - to coś niezależnego od ludzkiego działania. Porządek, który wypływa z kosmosu (totalnego porządku).

Etymologia pojęcia natura.

W języku łacińskim od „nasci” - rodzi się, przychodzi na świat.

Podstawowe znaczenia pojęcia natury:

1. od sokratyków (Demokryt): pierwotny układ wszechświata, niezależny od człowieka i niezmieniony człowiekiem.

2. To charakterystyczne cechy zjawiska (natura zjawiska), procesu, jego istota.

Od sokratyków poprzez Arystotelesa - wiele znaczeń tego terminu.

- Boecjusz: według jego definicji osoby „natura” - to istota człowieka.

- Eligena: naturą jest swoista ontologiczna jedność świata z rozumem. Wprowadził podział między światem a rozumem; nad wszystkim jest Umysł, a rozum przekazuje to boskie rozumowanie. Ten autor rozróżnił:

1) natura stwarzająca (nie stworzona, czyli bóg)

2) natura stworzona i stwarzająca (logos, syn boga)

3) natura stworzona niestwarzająca (przyroda, świat materialny)

4) natura niestworzona i stwarzająca (bóg jako cel ostateczny, do którego wszystko powraca).

Na początku XIX w. Shening: właściwym przedmiotem badań fil. Przyrody jest „natura naturans” (stwarzająca niestworzona), której przypisuje cechy podmiotu. Rozróżnił filoz. Przyrody: natura naturans, a natura naturale (przedmiot badań nauk nad przyrodą).

Dzisiaj:

3 pojęcia natury w filozofii:

1) obiektywna (rzeczywistość materialna, przyroda)

2) podstawa zachowań i same zachowania bytów ujmowane w prawa.

3) zespół cech charakterystycznych.

Opozycje:

1. przeciwstawianie natury i kultury (techniki).

2. Natura a konwencja (zachowanie tego co naturalne, a tego co zepsute).

3. Opozycja tego, co pierwotne, a co cywilizowane.

4. Opozycja tego, co wewnętrzne (naturalne), a co zewnętrzne.

Koncepcje przyrody:

Przyroda choć jest przedmiotem nauk przyrodniczych, ale ich nie interesuje, czym jest przyroda, zostawiają to filozofii. Jeżeli przyjmiemy, że przyroda jest, co odsłania się samo z siebie, to uczeni nie wahają się badać ją z apomocą wyrafinowanych urządzeń techniki.

Z drugie strony przyroda jest całością, dlatego jako przedmiot jest zaszeroka dla nauk przyrodniczych, natomiast pasuje jako przedmiot dla kosmologii (fil. Przyrody).

Przyroda jest przedmiotem fil. Przyrody, ktora dysponuje poznawczymi możliwościami przekraczającymi nauki przyrodnicze. Często pojawiająca sie w filozofii teza „czym jest przyroda?” jest kontrowersyjna, bo:1) naukowe pojęcie nie jest normatywne; 2) przyroda kategorialnie różni się od innych przedmiotów badań, np. Człowieka.

Dwa zasadnicze typy pojmowania kosmosu:

1. Biblijna przyroda rozumiana jako przestrzeń życiowa, w której zostal umieszczony człowiek, by ją posiadać. Przyroda jest częścią dziejów zbawienia (od aktu stworzenia do zjednoczenia z Bogiem). Przyroda jako przemijająca.

2. Fil. Grecka widzi przyrode jako wieczną, bez początku i końca. Ona podlega ponadczasowym prawidłowościom, jest niezmienna. Heraklit: natura nie była stworzona ani bogami, ani ludźmi.

Relacje człowiek a przyroda.

3 sposoby relacji:

1) poznawcza (teoretyczna)

2) techniczno-praktyczna (przekształcanie przyrody, dysponowanie)

3) refleksyjno-religijna (kontemplatywno-estetyczna)

Naistarsza jest relacja religijna. Techniczna powstała w formie magii. Teoretyczna pojawiła się naipóźniej, od filozofii i teoretycznym zainteresowaniem nauki.

Koncepcje fil. przyrody w klasycznej kulturze greckiej

Akademia Platońska. W czasach Kseokratesa: systematyka wiedzy naukowej, wydzielono jako naukę fil. Przyrody. Kseokrates zaproponował podział nauki:

1. fizyka (nauka o całości świata naturalnego, który rozwija się na wzór świata organicznego),

2. logika

3. etyka.

Ten podział później modyfikowano.

W wyniku rozwoju fil. Przyrody rozpada się na:

1) fizyka w sensie węższym (właściwa fil. Przyrody, badanie kosmosu)

2) fizyka w sensie szerszym (metafizyka).

Arystoteles był najbardziej zainteresowany przyrodoznawstwem. Dowartościował problematykę przyrody (fizyki).

• Rozróżniał fizykę i metafizykę, ponieważ odróżnił typy bytów, różniące się strukturalnie:

1. substancja zmysłowa (przyroda)

2. substancja ponadnaturalna (supranaturale) (czynnik boski).

• Klasyfikował nauki: filozofia (teologia i metafizyka) jako pierwsza, bo za przedmiot ma byty ponadnaturalne (oddzielone i nieruchome). Wyróżnił 3 nauki badawcze: matematyka, fizyka i teologia (jako metafizyka). Gdyby nie było w przyrodzie nic ponadnaturalnego, to nie byłoby miejsca na filozofię pierwszą, a jej miejsce przejęłaby fizyka.

• Fizykę przeciwstawił jako nauke teoretyczną naukom przyrodniczym i wytwórczym.

• Na gruncie historyzmu (indukcja doksograficzna) zawęża znaczenie fizyki.

• Abstrakcja fizyczna. Fizyka ma szukać ogólników w naturze, bo jej przedmiotem jest natura, a aspektem badania - ruch.

• Fil. Przyrody jako nauka pierwsza, bo jest najbardziej abstrakcyjna.

• Fizyka nie jest wyabstrahowaną matematyką, ale matematyka jest wyabstrahowaną (oddzieloną) fizyką.

• Hierarchia wewnątrz nauk. Nauki matematyczne układano w zależności od przedmiotu badań (np. Geometria, mechanika, harmonika, stereometria, optyka i td.).

Interpretacja fizyki Arystotelesa niejednoznaczna:

- Aleksander Koyer (+1962): fizyka Arystotelesa nie jest zgodna z rzeczywistością, szczególnie gdy chodzi o mechanikę, ale logicznie spójna. To teoria zbudowana na spekulacji, a nie na faktach.

- G. Owen: fizyka Aryst. Jest aprioryczną spekulacją, ale nie korzysta z empiryki.

- Ingemar During (+1982): należy zerwać z negatywną interpretacją, a rozpatrzeć naukę Aryst. Wg 4 przyczyn. Fizyka Aryst. Nie jest całością, ona bada naturalne procesy rozumiane w aspekcie ruchu. Zasady nie są autonomicznym celem, lecz pomocniczym środkiem do wyjaśniania przyrody. Różnice między fizyką Aryst.a współczesną:

a) te same cele: poznawcze

b) materiał doświadczalny uboższy

c) nie prowadzono eksperymentów

d) twierdzenia budowano za pomocą formalizmu matematycznego (budował matematyczny model świata).

1. Natura i filozofia przyrody w świecie hellenistycznym.

Epoka Hellenistyczna uważana dziś jest za ważniejszą od epoki klasycznej.

• Separacja filozofii i nauki (poznanie transcendentalne a poznanie przyrodnicze)

• Aleksandria centrum nauki

• Nowa koncepcja nauki, wzmożona potrzeba badań przyrody, niezgodność abstrakcji i empiryki (np. Heliocentryzm)

• Budowle Aleksandrii (w odróżnieniu od piramid miały służyć żywym):

- Latarnia morska na w. Faros (autor Sosotratos z Knidos): 3 kondygnacje, nagórze posąg Posejdonosa (boga morza). Prztrwała 1,5 tys. Lat. Zawalila sie przez trzęsienie ziemi.

- Biblioteka Aleksandryjska: (Muzeon (zbiór muz) z II w.p.Chr.) instytut naukowy i biblioteka (500 tys. Zwojów). Wspólny język „koine”.

Obszar badań naukowych: matematyka, fizyka, mechanika, medycyna.

Prowadzono jedynie badania (nie nauczanie).

Zasady katologowania ksiąg; działy naukowe; podstawy naukoznawstwa.

W 47 r. p.Chr. Inwazja Rzymu (Juliusz Cezar), a w 642 r. Kalif Omar kazal spalić bibliotekę niewiernych.

I) Okoliczności i motywy wprowadzenia terminu „hellenistyczny”

Gustaw Droysen (+1908) historyk niemiecki, pierwszy użył terminu „kultura hellenistyczna”. Termin „archaiczny” wprowadzono jako analogię do tego terminu.

• Osłabiebie oryginału. Kultura hellinistyczna ukazana jako osłabiona, zdegenerowana kultura helleńska.

• Wartościowanie terminu. Współcześnie nie uważa się kulturę hellenistyczną za gorszą, to jest okres powstania matematycznego przyrodoznawstwa. Do XIX w. Ten okres nie pociągał historyków filozofii. Zmieniło się nastawienie dopiero przez pozytywizm i scientyzm. Scientyści uważali, że był to okres szczególnie intensywnych badań.

II) Nauka Hellenistyczna.

A) Koncepcja teorii empirycznej.

• twierdzenia teorii nie dotyczą przedmiotów konkretnych, ale abstrakcyjnych;

• ściśle dedukcyjna struktura teorii;

• istnieją reguły odpowiedniości między przedmiotem teorii a obiektem konkretnym;

• wzbogacono teorię o teorię metrologiczną (analiza błędu pomiarowego).

B) Przedstawiciele główni:

1) Euklides z Aleksandrii (+290 pne) filozof, matematyk, nauczał w Aleksandrii. Późniejszy od innych uczniów Platona. Napisał:

- „Stoicheia” (Elementy), 13 ksiąg. Te księgi wyparły poprzednie ( np. Hipokratesa z Chios) wydania matematyczne i byli używane jako podręczniki tej nauki do XIX w.

- „Optika” - pierwowzór przyszłych prac z zakresu fizyki matematycznej. Wyjaśniał tu wzrokowe (subiektywne) dane fizyczne.

- „Fainomena” (Zjawiska) - zastosowanie matematyki w astronomii sferycznej; dowodzi sferyczność świata; rozwija koncepcję Eudoksosa.

- „Piąty aksjomat” - sformułowanie, przez które powstała geometria nieeuklidesowa.

2) Erasistratos z Keos (+245 p.n.e.) - lekarz, anatom (twórca anatomii patalogicznej); pochodzil z Aleksandrii. Opisywał organizm ludzki; odkrył odejście nerwów od mózgu.

3) Herofilos (+300 p.n.e.) lekarz, anatom, filozof z Aleksandrii. Opisał mózg, odróżnił żyły od tętnic; jednym z pierwszych dokonał sekcji zwłok dla celów badawczych.

4) Ktesibios z Aleksandrii (o nim pisze Witruwiusz w „O architekturze”). Pierwszy dyrektór Muzeum w Aleksandrii. Napisał „Pneumatyka” (teoria działania sprężowego w powietrzu). Przygotował teorię heliocentryczną; wynalazł maszynę napędzania ciśnieniem powietrza; ustalił zasady zegarów wodnych („Klepsydra” - zegar wodny). Opracował metodę regularnego wypływu wody z naczynia.

5) Eratostenes z Cyreny (+195 p.n.e.) filozof, geograf, filolog, matematyk. Kierownik Biblioteki Aleksandryjskiej. Nazywano go „pięcioboista” (szerokość wiedzy posiadanej), „beta” (nie był pierwszy w odkryciach). Dzieła zginęli, znana „Geografia” (wylicza długość i szerokość). Ułożył mapę ówczesnego świata greckiego (Grecja w centrum; dużo nieścisłości). Zmierzył długość południka (dzieło „O pomiarze ziemi”). Siebie nazywał „filologos” (szukał nie mądrości, a wiedzy). Znany jest „mesalabon” (narzędzie konstrukcyjnego zadania podwojenia sześciościanu; metoda wyznaczania liczb pierwszych („sito Eratostenesa”)). Zmierzył pomiar nachylenia ekliptyki. Zaproponowal teorię, że przez Hibraltar można dopłynąć do Indii.

6) Archimedes (+212) żył w Syrakuzach (Sycylia). Pochodził z rodziny naukowców (jego ojciec Fidias wyliczył wymiar średnicy kątowej księżyca i słońca), był uczniem Eratostenesa.

Metoda naukowa: realizowanie w rzeczywistości empirycznej abstrakcyjnych modeli teoretycznych i formułowanie twierdzeń przekraczające dane bezpośredniego doświadczenia zmysłowego.

Twórca: czerpadło ślimakowe („śruba Archimedesa”), zegar i organy wodne, planetarium, układ zwierciadeł kulistych. Napisał „Fizykę” (ocenia teorię w sposób dedukcyjny). W matematyce: metoda wyczerpywania i aksjomat Archimedesa.

7) Hipparch (120) z Nikei, astronom, geometr, geograf. Pracował na wyspie Rodos (znany Kolos). Odkrył zjawisko precesji, położenie gwiazd stałych, odległość Księżyca do Ziemi, sprecyzowal podział nieba na gwiazdozbiory, wprowadził podział na 360°, 60° i td. Teorie astronomiczne interpretował instrumentalistycznie.

8) Heron z Aleksandrii (I w.) matematyk, wykładał w Muzeum, pozostawił komentarz do „Elementów”. Interesował się rozwiązaniami przybliżonymi, nie dowodził reguły obliczeń.

Dzieła: Pneumatyka, Automatopoietika, Mechanika, Metrika, Katoptrika.

Znane urządzenia: Bania Herona (maszyna parowa), Hodometr (wersja taksometru), Dioptra (pomiar kątów w geodezji), Chierobalista (broń), Katapulta, automatyczne otwieranie drzwi w świątyni, pompa strażacka, termoskop (termometr).

C) Hellenistyczna Filozofia przyrody.

W tradycji perypatetyckiej modyfikowano arystotelesowską koncepcję za pomocą mechaniki, empiryki. Zaczeto szerzej rozumieć fil. Przyrody.

Teofrast rozróżnił pomiędzy metafizyką a naukami szczegółowymi (nauki szczeg.: od zasad do rzeczy, a metafizyka: od rzeczy do zasad). Zasady rozumiano mechanicznie. Problematyka bytu i substancji stała problematyką fizyki i kosmologii. Poszukiwano przyczyn wszechświata, by wytłumaczyć świat fizyczny. Teofrast ograniczył zasadę finalizmu (nie da się znaleźć cel).

Stratos z Lampsaku odrzucił teorie Arystotelesa, wprowadzał presokratyjski fizycyzm, był skłonny ku materializmu (odrzucił konieczność odwoływania się do transcendentnych zasad i Poruszyciela). Twierdził, że natura wystarczy sama w sobie.

1. Transfer nauki grecko - arabskiej, a recepcja filozofii przyrody na średniowiecznych uniwersytetach.

I)UWAGI TERMINOLOGICZNE

Humaniści wyznaczając jako kryterium periodyzacji zjawiska z dziedziny kultury, przede wszystkim zaś twórczości literackiej, wyodrębnili oprócz okresu starożytności klasycznej oraz Odrodzenia rozdzielający je okres upadku kultury.

Według renesansowych humanistów język łaciński tych czasów cechowała daleko posunięta barbaryzacja formy.

Dla odróżnienia wiec łaciny poprawnej czasów antycznych i Odrodzenia od skażonej okresu upadku, zaczęto nazywać tę ostatnią łaciną pośrednią (media latinitas ).

Termin <śreniowiecze>

Z czasem nazwa < średniości> została przeniesiona na okres, w którym język ten był w użyciu. Termin (media aetas, medium aevum - średniowiecze) pojawił się po raz pierwszy w środowisku humanistów włoskich już w XV wieku. Użył go po raz pierwszy w 1469 roku znany humanista i bibliotekarz papieski - Giovanni Andrea; Od początku termin ten miał zdecydowanie pejoratywne zabarwienie emocjonalne;

„Pozostałe wieki” - inna nazwa średniowiecza

Średniowiecze to epoka mierna, nijaka, okres przejściowy miedzy starożytnością a czasami nowożytnymi, bez jednoznacznie określonej charakterystyki. W wieku XVII termin ten był już w powszechnym użyciu. Znaczył tyle co „pozostałe wieki”, w których dominowała barbarzyńska (tzn. gotycka) sztuka i architektura, zepsuta łacina (latinitas media) oraz uboga w nowe idee, szkolna filozofia (scholastyka).

CELLARIUS

Spopularyzowanie terminu średniowiecze medii aevi zawdzięczamy profesorowi uniwersytetu w Halle - Krzysztofowi Cellariusowi (Keller), który w 1688 roku opublikował podręcznik pod tytułem „Historia universalis breviter ac perspicue exposita in antiquam et medii aevi ac novam divisa”. Mianem średniowiecza Cellarius oznaczył w swym dziele okres od wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego (306) do zdobycia Konstantynopola przez Turków (1453).

W użytym przezeń znaczeniu termin <średniowiecze> rozszedł się po całej Europie i został przyjęty przez wszystkie języki świata.

Ten sztuczny podział dziejów mimo ostrych dyskusji, jakie wywołał i po dziś dzień wywołuje wśród historyków, nie został wyparty przez żaden inny.

Neotomiści

Biorąc rewanż za taką ocenę średniowiecznej filozofii neoscholastycy /neotomisci/ głosili, iż to właśnie w czasach współczesnych, począwszy od Renesansu nie było żadnej wielkiej filozofii (wielka problematyka metafizyczna kończy się, ich zdaniem na początku XIV wieku / Duns Szkot/),

SARTON

Ale i pozytywistycznej proweniencji historycy nauki tacy, jak G. Sarton twierdzili, że humaniści cofnęli się wstecz zarówno w dziedzinie filozofii, jak i nauki.

Zdaniem Sartona w porównaniu ze średniowieczną scholastyką, która była ograniczona, ale uczciwa, reprezentatywna filozofia odrodzenia, jaką był florencki neoplatonizm, była tylko zlepkiem ogólnikowych pojęć, bez jakiejkolwiek merytorycznej wartości,

WCZESNOŚREDNIOWIECZNE DETERMINACJE WIEDZY O ŚWIECIE

Poznanie przyrody w okresie wczesnego średniowiecza uważano za rzecz mniejszej wagi. Fakty przyrodnicze budziły zainteresowanie głównie wtedy, gdy mogły stanowić ilustrację do znanych prawd moralnych i religijnych. Badanie przyrody nie miało na celu formułowania hipotez i uogólnień, ale dostarczanie trafnych symboli dla dziedziny moralności.

Latinorum penuria - uczeni wczesnośredniowiecznej Europy mieli świadomość tego, iż ich wiedza zawiera tylko szczątki dziedzictwa kulturowego świata śródziemnomorskiego (ubóstwo łacinników),

Bernard z Chartres (zm. 1125) - „jesteśmy podobni karłom, co stoją na ramionach olbrzymów; ale być może w ten sposób widzimy więcej i dalej niż oni”.

Symboliczna wizja świata

• Główne koncepcje filozofii przyrody w tym okresie nawiązywały przede wszystkim do wątków platońskich i neoplatońskich. Do platońskiej koncepcji filozofii przyrody nawiązywali jednak przede wszystkim ci reprezentanci symbolicznych wizji świata, którzy byli przekonani o wyższości wiedzy integumentalnej (dla wtajemniczonych) znajdowanej w pismach Platona nad wiedzą empiryczną.

• Tego typu orientacja doktrynalna znajdowała oparcie w upodobaniu ówczesnych ludzi do szerokiego stosowania myślenia symbolicznego w interpretacji świata przyrody.

• Wczesnośredniowieczne obrazy świata były głęboko osadzone w ramach świata duchowego, transcendującego świat przyrody.

• Dla myśliciela owego czasu zrozumienie i wyjaśnienie czegokolwiek polegało na wykazaniu, że rzecz ta nie jest tym, czym się wydaje być, ale że jest symbolem jakiejś głębiej ukrytej rzeczywistości, transcendującej przyrodę.

ŚW. AUGUSTYN AURELIUSZ (354 - 430)

Według świętego Augustyna jedynym zadaniem natury jest wskazywanie na porządek pozadoczesny (supranaturalny).

„Augustynus Epistolae” : „nie wypowiadamy się o słońcu ani o księżycu, lecz o religijnych symbolach, które one przedstawiają”.

• Zgodnie z myślą św. Augustyna zgłębianie tajników przyrody dla niej samej jest „czczą próżnością. Natura została ustanowiona bowiem po to, by umożliwić człowiekowi dotarcie poprzez to, co widzialne do tego, co niewidzialne.

PETRUS DAMIANI (1007 - 1072)

„De bono religiosi status”

Cała natura jest sakramentem zbawiennej alegorii („ tota creatura est sacramentusalutaris allegoriae”) - „nikt nie zapala świeczki przy słońcu”

W okresie wczesnego średniowiecza nie ma zatem racjonalnej filozofii przyrody, ale jedynie alegoryczna i moralna egzegeza „księgi natury” na wzór egzegezy Pisma Świętego.

Cały świat jest księgą pisaną palcem Bożym (universus mundus iste sensibilis quasi quidam liber seriptus est digito Dei), a jego znaczenie jest przede wszystkim symboliczne i moralne.

Creatio ex nihilo - doktryna stworzenia z niczego z jednej strony oraz wizja końca dziejów z drugiej tworzą strukturalne ramy wczesnośredniowiecznej filozofii przyrody.

Determinizm - w świecie panuje całkowity determinizm, który jednak swoje źródło ma w woli Bożej, a nie w porządku samej natury. Cuda i zjawiska nadprzyrodzone nie wykraczają poza to, co naturalne, gdyż rządzi nimi wola Boża, która znajduje się poza poznawczymi możliwościami ludzkiego rozumu.

Makrokosmos i mikrokosmos - u innych filozofów tego okresu natura - kosmos (świat) była też rozumiana jako wzorzec i reguła dla człowieka, który jest jej miniaturowym korelatem.

Powszechnie stosowana była metafora zwierciadła - natura była uważana za rodzaj zwierciadła (speculum), w którym odbija się człowiek.

ALANUS Z LILLE (1130 - 1202)

W dziele pt. „De planctu naturae” natura była pojmowana jako ostateczna reguła świata (regula mundi) i twórczyni wszystkich rzeczy (genetrix rerum).

Mapy świata

• Mapy świata z tego okresu (głównie IV - VI w.) służące scholastycznemu nauczaniu wykazywały symboliczny charakter odzwierciedlając sakralną symbolikę przypisywaną całemu światu.

• Świat przedstawiony na nich jest trzyczęściowy ( 3 znane kontynenty rozdzielone są przez wewnętrzne morze w kształcie litery T). Liczbie kontynentów nadawana była symboliczna interpretacja wiążąca ją z pojęciem Trójcy św. Jerozolima na tych mapach przedstawiona jest centralnie, a górna krawędź mapy skierowana jest na wschód (skąd pochodzi termin `orientacja mapy'). Wyspy ograniczające ziemię występują również w symbolicznej liczbie dwunastu (12 apostołów).

IZYDOR Z SEWILLI (ok. 560, zm. w Sewilli, 4 kwietnia 636)

Przykładem tak zorientowanej filozofii przyrody było dzieło Izydora z Sewilli. Izydor znany był jako „nauczyciel wieków średnich”, dzięki stworzonej przez siebie 20-tomowej księdze Etymologii czyli Początków, będącej encyklopedią zawierającą całokształt wiedzy dostępnej w VII w. w Europie.

• Izydor wychodził w swoim dziele z założenia, zgodnie z którym najlepszym źródłem poznania istoty rzeczy są poszukiwania etymologiczne.

• Grecki termin ετυμοζ będący źródłosłowem dla przymiotnika etymologiczny znaczy m. in. prawdziwy, naturalny, a zatem jest bliskoznaczny z terminem realny.

Etymologiarum libri XX seu Origines - uporządkowany zbiór wiadomości z różnych dziedzin wiedzy i życia oraz umiejętności praktycznych zorganizowany podobnie do współczesnych baz danych.

• Św. Izydor uznawany jest za patrona programistów i internautów, gdyż, jak się uważa, stworzył pierwszą bazę danych.

HILDEGARDA Z BINGEN (16 września 1098, zm. 17 września 1179)

• Anachoretka, wizjonerka, mistyczka i uzdrowicielka, współcześnie jest uznawana za prekursorkę homeopatii,

• Pisma Hildegardy - rozwijały przede wszystkim wątek przyrodniczo - medyczny osnuty wokół tematów prawd dogmatycznych i moralnych chrześcijaństwa.

Jej Physica przedstawia całe wczesnośredniowieczne przyrodoznawstwo ukazane w perspektywie lekarskiej. Rozdział o rybach uchodzi za najbardziej udany i zarazem najbardziej oryginalny w tej pracy.

PÓŹNOŚREDNIOWIECZNE FILOZOFIE PRZYRODY

Wraz z powstaniem uniwersytetów w średniowiecznej Europie centralne miejsce w filozofii przyrody zajęły teksty Arystotelesa, często studiowane przy pomocy komentarzy Awerroesa w okresie tym obserwujemy również, większe niż w okresie wczesnego średniowiecza, zróżnicowanie doktrynalne.

Uniwersytety

Najstarszy z nich - Uniwersytet Paryski - powstał na początku XIII w. Dokładniej, statuty otrzymał w 1215r. Od legata papieskiego Roberta de Couręon (1158 - 1219). Utworzono go z kilku szkół istniejących ówcześnie w Paryżu. Z początku uniwersytet był tylko zrzeszeniem studentów i nauczycieli, bez wyraźnej struktury organizacyjnej i bez wyraźnego nadzoru papiestwa.

Z czasem wrósł w zhierarchizowaną strukturę Kościoła i stał się przedmiotem szczególnej uwagi Rzymu. Był też wzorem późniejszych tego typu szkół, licznie powstających w Europie.

Posiadał 4 wydziały:

• teologii (w hierarchii najwyżej)

• prawa

• medycyny

• sztuk (w hierarchii najniżej)

Studiujący i nauczający dzielili się na 4 nacje: francuską, niemiecką, normandzką i pikardyjską.

Rektorem uniwersytetu był dziekan najliczniejszego i reprezentującego cały uniwersytet Wydziału Sztuk.

Greckie teksty naukowe

Około X w. prawie wszystkie greckie teksty naukowe, z którymi później miał się zapoznać świat zachodni, były już dostępne Arabom w ich własnym języku. Stopniowo i w miarę powolnego odradzania się stosunków handlowych pomiędzy światem chrześcijańskim a islamem, wiedza zebrana przez Arabów zaczęła przenikać do zachodniego chrześcijaństwa

Autonomiczna filozofia przyrody

Pisma autorów greckich oraz arabskich wprowadziły na uniwersytety łacińskiej Europy stosunkowo autonomiczną (reglementowaną jedynie postulatami niesprzeczności z podstawowymi dogmatami chrześcijaństwa) przedmiotową refleksję przyrodniczą.

Miało to znaczący wpływ na rozważania metaprzedmiotowe, jakie prowadzono w związku z poszukiwaniem nowej formuły dla filozofii przyrody.

Dojrzała myśl średniowieczna, rozwijająca się w atmosferze asymilacji starożytnych koncepcji filozofii przyrody, podążała zatem nową drogą uzgadniania prawdy gwarantowanej objawieniem i literą Pisma św. z prawdą uzyskaną przez naturalny rozum.

Wiedza zebrana przez Arabów

Stopniowo i w miarę powolnego odradzania się stosunków handlowych pomiędzy światem chrześcijańskim a islamem, wiedza zebrana przez Arabów zaczęła przenikać do zachodniego chrześcijaństwa.

Tzw. Nauka arabska - podobnie jak i filozofia - była dziełem uczonych arabskich, jednak nie tylko Arabów z pochodzenia, lecz również i to w znacznej mierze, przedstawicieli innych grup etnicznych: Persów, Syryjczyków, Greków i Żydów, którzy po przejęciu języka arabskiego i w bardzo wielu wypadkach, religii muzułmańskiej zarabizowali się całkowicie i wspólnie z Arabami pracowali nad stworzeniem kultury arabsko - muzułmańskiej - literatury, filozofii i nauki we wszystkich jej aspektach.

Arabowie przechowywali i przekazywali tę tradycję cywilizacji łacińskiego zachodu jednak zasadniczo zmienili grecki ideał poznania teoretycznego. Cele jakie wytyczyli poznaniu przyrody w sposób radykalny różniły się też od ideałów poznawczych wypracowanych we wczesnym średniowieczu w ramach pierwszych systemów myśli chrześcijańskiej.

Magia i alchemia

Według nowej orientacji (alchemia) celem badań przyrodniczych nie było szukanie w przyrodzie faktów najlepiej ilustrujących prawdy moralne, czy też poszukiwanie naturalnych przyczyn wyjaśniających w sposób racjonalny fakty opisane w Biblii lub dane w doświadczeniu potocznym, ale znalezienie eliksiru życia, kamienia filozoficznego oraz magicznych własności roślin i minerałów

Schyłek tolerancji

W XI i XII wieku myśl arabską cechuje silny nurt nacjonalistyczny, usztywniający jeszcze bardziej sens doktryn greckich, wyciągający z tych doktryn skrajne wnioski.

W tej właśnie formie przejmą spuściznę grecką chrześcijanie, co z jednej strony sprawi kłopoty natury teologicznej, ale z drugiej podziała jako bodziec i okaże się w ostatecznym rozrachunku korzystne dla myśli zachodniej;

EMAN RENAN (1823 - 1892)

„ z jednej strony Bóg wolny, osobowy, mający określające go atrybuty: opatrzność: przyczynowość świata niesiona w Bogu, substancjalna dusza ludzka, rozwój kiełka dzięki utajonej sile, Bóg nieokreślony; prawa, natura, konieczność, rozum; bezosobowość umysłu, pojawienie się i wchłonięcie jednostki”

Główne ośrodki tłumaczeń

Głównymi ośrodkami, z których rozprzestrzeniała się znajomość nauki arabskiej, a tym samym i greckiej, były Sycylia (Salerno) i Hiszpania (Toledo).

Początkowo nie tłumaczono pism bezpośrednio z greki, lecz za pośrednictwem arabskiego lub hebrajskiego. Nie należały do wyjątków bardziej zawiłe drogi tłumaczeń,

np. Dominik Gundissalvi (ok. 1100 - 1160) tłumaczył na łacinę z kastylijskiego teksty, które zostały wcześniej przełożone z arabskiego przez Jana z Sewilli (ok. 1100 - 1180), zwanego Janem Hiszpanem;

1) Toledo

W 1085 Toledo dostało się w ręce Alfonsa VI, a około połowy XII w., pod opieką swego arcybiskupa, stało się hiszpańskim ośrodkiem przekładów z języka arabskiego na łacinę.

GERARD Z CREMONY (ok. 1114 - 1187)

Zasłynął przede wszystkim jako tłumacz dzieł Galena, Hipokratesa, Arystotelesa i Awicenny;

przełożył ponownie „Enneady” Euklidesa, tłumaczył też dzieła Archimedesa, m.in. „De ensura circuli”;

2) Salerno

W ośrodku sycylijskim przetłumaczono m. in. „Almagest”, „Optykę” i „Katoptykę” Ptolemeusza, „Zarysy Pirrońskie” Sekstusa Empiryka oraz pisma Proklosa i Diogenesa Laertiosa.

MICHAŁ SZKOT (ok. 1200)

Kierował pracami translatorskimi w ośrodku w Salerno, nadworny astrolog Ferdynanda II.

Przełożył m.in. komentarze do Arystotelesa Awerroesa.

HENRYK ARYSTYP (ok. 1100 - 1162)

Dokonuje przekłady wprost z greki „Meteorologiki” i „O powstaniu i ginięciu” Arystotelesa oraz dialogów Platona „Menon” i „Fedon”

Autorytet pism Arystotelesa

Przemianie uległ również sam stosunek twórców nowej kultury filozoficznej do jej naturalnego dziedzictwa. O ile działalność pierwszych apologetów i ojców Kościoła cechowała niechęć do owoców dojrzałej myśli greckiej, o tyle twórczość późnych scholastyków cechuje uznanie osiągnięć starożytnych.

Przejawia się ono w głębokiej powadze, z jaką traktowano dzieła filozofów greckich. Coraz wyraźniej obok autorytetu Biblii, wyrasta autorytet dzieł odziedziczonych w spadku po starożytnych, a przede wszystkim pism Arystotelesa.

• W szczególności dotyczy to opracowanej przez Arystotelesa teorii nauki, na której założeniach była oparta jego koncepcja filozofii przyrody,

W rezultacie nowe koncepcje filozofii przyrody, tworzone w zasadniczo innych warunkach niż pierwsze ujęcia filozoficznej refleksji nad światem przyrody, musiały zdecydowanie się różnić.

Dwa nurty

Wśród różnych nurtów doktrynalnych jakie ukształtowały się w wyniku procesu recepcji filozofii przyrody Arystotelesa można wyróżnić 2 obozy :

• via antiqua (awerroizm, albertzm, tomizm, egidianizm)

• via moderna (ockhamizm, bradwardynizm, burydanizm).

W ramach tych nurtów dyskutowano nie tylko zagadnienie przedmiotu filozofii przyrody, ale również, a może przede wszystkim (z innego punktu widzenia), problem jej statusu metodologicznego.

W wyniku ożywionej dyskusji, jaka miała miejsce w XIII i XIV wieku, na temat przedmiotu filozofii przyrody ukształtowały się trzy rozwiązania tego problemu:

⇒ ens mobile - przedmiotem filozofii miał być byt ruchomy (zmienny) (ens mobile) według Tomasza z Akwinu;

⇒ corpus mobile - przedmiotem filozofii przyrody jest ciało ruchome (corpus mobile) według Alberta Wielkiego i Idziego Rzymianina;

⇒ substantia corporea - w szkole scholastycznej (Duns Szkot) uważano, że przedmiotem filozofii przyrody jest bądź to

- substancja cielesna (substantia corporea)

- skończona substancja przyrodzona (substantia finita naturalis - Jan

Marbres)

- substancja cielesna o ile jest przyrodzona (substantia corporea inquantum

naturalis - Mikołaj de Orbellis)

OCKHAM (ok. 1300 - 1349), Burydan (ok. 1300 - 1358)

Koncepcja nauki Arystotelesa pozostała w zasadzie nietknięta aż do XIV wieku, kiedy to pojawił się w filozofii silny nurt nominalistyczny.

Pod wpływem tendencji nominalistycznych zakwestionowano przede wszystkim status metodologiczny filozofii przyrody, w szczególności zakwestionowano przyjmowany jeszcze przez zwolenników starej szkoły pogląd, że filozofia przyrody jest nauką wyłącznie teoretyczną.

Uznano, że jest nauką w szerokim tego słowa znaczeniu, a nawet nauką nieabstrakcyjną, w której można odejść od rygorystycznego stosowania dedukcji sylogistycznej i stosować opis oraz luźniejsze formy wiedzotwórczego uzasadniania (probacja dialektyczna).

BENEDYKT HESSE (ok. 1389 - 1456)

Starano się dowodzić, że studia w zakresie nauk przyrodniczych mogą służyć także celom praktycznym, a główny wydział filozofii przyrody (fizyka filozoficzna) jest pod pewnymi względami (zakorzenienie wiedzy w podmiocie, porządek wykładu) bardziej nauką o prawdzie niż metafizyką i przez to jest nauką główną w stosunku do metafizyki i matematyki

degradacja metafizyki - tym samym można mówić o tendencjach do degradacji metafizyki w hierarchii nauk filozoficznych i przypisaniu jej prerogatywy fizyce (filozofii przyrody).

Wszystkie te tendencje miały swe źródło w myśli Ockhama, który odrzucał postulat jednorodności wiedzy (metafizyczno - fizycznej) osłabiając równocześnie rolę wiedzotwórczą przyczyny materialnej i formalnej i zarazem wzmacniając role przyczyny sprawczej i celowej

1. Renesansowa filozofia przyrody, a odrodzenie nauk przyrodniczych.

I) spóźniliśmy się jak zawsze i nie ma slajdów z początku :/

1) Epoka kulturowa

• Pojęcie renesansu upowszechnione w XVI w. przez G. Vasariego przede wszystkim w odniesieniu do sztuki (malarstwo, rzeźba) zostało zmodyfikowane przez J Micheleta i J. Burckhardta. Którzy renesans pojęli szerzej, jako przeciwstawną średniowieczu nową epokę w kulturze.

a) JULES MICHELET (21 VIII 1798 - 9 II 1874)

• Francuski historyk,

• Autor wielotomowego dzieła pt. Histoire de France (19 vols., 1833 - 1867),

• T.7: Renaissance

b) JAKOB BURCKHARDT ( 25 maja 1818 - 8 sierpnia 1897)

• Szwajcarski historyk kultury i sztuki;

• Znany był szerzej publiczności głównie jako autor „ Kultury Odrodzenia we Włoszech”.

2) Stadium kultury europejskiej

• Współcześnie akceptowane jest pojecie renesansu, według którego jest to stadium rozwoju kultury europejskiej, trwające we Włoszech od końca XIII w. do początku XVI w., zaś w krajach zachodniej, północnej i środkowej Europy - od XV w. do końca XVI w.

3) Renesans - średniowiecze

• Renesans był postrzegany przez historyków dziejów i idei bądź jako:

• nowa epoka zrywająca ze średniowieczem i jego ograniczeniami,

• okres zapoczątkowany w średniowieczu, popełniający i zamykający je.

• Michelet i Burckhardt sformułowali i uzasadniali pogląd o przeciwstawności obydwu epok.

a) Wskrzeszenie wartości antycznych

• Głosili, iż w czasach renesansu w literaturze i sztuce, systemie edukacji, instytucjach politycznych oraz w mentalności ówczesnych ludzi nastąpiło wskrzeszenie wzorów i wartości antycznych, a tym samym odrodzenie duchowe ludzkości,

• Wyzwolenie z poprzedzającego je okresu barbarzyństwa i ciemnoty,

• Wzrost znaczenia jednostki,

• Zwycięstwo rozumu nad dogmatem oraz odkrycie autonomii człowieka i świata,

b) Ciągłość rozwoju kultury

• Późniejsze, głównie XX - wieczne, badania nad średniowieczem i renesansem ujawniły daleko idącą schematyczność i jednostronność wcześniejszych interpretacji,

• W nowych ujęciach epoki (m. in. J. Delumeau) akcentowano spotęgowanie się w niej pewnych ważnych cech kultury średniowiecznej, wskazywano na ciągłość rozwoju kultury, odchodząc w ten sposób od koncepcji radykalnych przewrotów religijnych, obyczajowych, intelektualnych.

• J. DELUMEAU (18 VI 1923 - )

• „ w okresie pierwszych wypraw krzyżowych technika i kultura Arabów i Chińczyków dorównywała kulturom ludzi Zachodu, a nawet je wyprzedzała. W roku 1600 było już inaczej” - „Cywilizacja Odrodzenia”

4) humanizm i renesans

• tym, co miało łączyć humanizm i renesans z epoką średniowiecza, kształtowaną przez dwie powiązane ze sobą potęgi: Kościół i cesarstwo, była idea uniwersalizmu, wyrażającą się w dążeniu do przezwyciężenia coraz głębszych podziałów religijnych i politycznych w Europie przez ożywienie ideału cesarstwa rzymskiego.

• Obraz średniowiecza jako monolitycznej, niezdolnej do rozwoju epoki ulegał zasadniczej zmianie. W jej obrębie odkrywano mnogość ruchów religijnych i stały niepokój duchowy.

• „Jesień średniowiecza” - J. Huizing,

• „Gdy świat młodszy był jeszcze o pół tysiąclecia, zewnętrzne formy wszystkich przypadków ludzkiego życia rysowały się o wiele ostrzej niż dzisiaj. Dystans między cierpieniem i radością, miedzy nieszczęściem i szczęściem wydawał się wówczas o wiele większy; wszystkie przeżycia miały wtedy stopień żywiołowości i wyłączności, jaki dziś radość i cierpienie osiągają jeszcze tylko w umyśle dziecka”.

5) E. HUSSERL (8 kwietnia 1859 - 27 kwietnia 1938)

• „ W Odrodzeniu ludzkość europejska przeprowadza w sobie, jak wiadomo, rewolucyjny zwrot. Zwraca się ona przeciw swemu dotychczasowemu, średniowiecznemu sposobi istnienia, odmawia mu wartości, pragnie się w wolności ukształtować na nowo.

a) Ludzie antyku

• Podziwiany przez siebie wzór znajduje w ludziach antyku. Chce odtworzyć w sobie ten sposób myślenia

• Co ujmuje ona jako istotne w ludziach antyku?

Po pewnych wahaniach nic innego jak tylko „filozoficzną” formę istnienia:

swobodne podporządkowanie siebie, całego swojego życia jego regułom

wywiedzionym z czystego rozumu, z filozofii.

b) Filozofia teoretyczna

• filozofia teoretyczna jest tym co pierwsze. Osiągnięte powinno zostać wyższe widzenie świata, wolne od więzów mitów i w ogóle tradycji, absolutnie bezzałożeniowa, uniwersalna wiedza dotycząca świata i człowieka, rozpoznająca tkwiący w samym świecie rozum i teleologię oraz najwyższą zasadę świata - Boga.

• Filozofia jako teoria czyni wolnym, a nie jedynie badaczem, każdego, kto jest filozoficznie wykształcony. Autonomia teoretyczna pociąga za sobą autonomie praktyczną. Przewodnim ideałem jest w renesansie człowiek antyczny, który rozumnie kształtuje siebie opierając się na wolnym rozumie.

c) Badania i krytyka

• W odniesieniu do odnowionego „platonizmu” polega to na tym, alby ukształtować etycznie nie tylko siebie samego, lecz także cały ludzki świat, polityczne i społeczne istnienie człowieka, a wszystko to wychodząc od wolnego rozumu, od intuicji uniwersalnej filozofii.

• Zgodnie z tym antycznym wzorem, znajdującym początkowo uznanie tylko w małych, odosobnionych kręgach, filozofia teoretyczna ma zaistnieć na nowo nie jako ślepo przejęta od tradycji, lecz jako odrodzona dzięki samodzielnym badaniom i krytyce”. - „Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna. Wprowadzenie do filozofii fenomenologicznej”.

II) NAUKI PRZYRODNICZE W EPOCE RENESANSU

1) Nauka renesansu

• W nauce doby renesansu dostrzegano kontynuację średniowiecznych teorii naukowych, np. w dorobku Mikołaja Kopernika i Leonarda da Vinci.

• Pod wpływem tych badań ugruntował się pogląd o współwystępowaniu w okresie renesansu zarówno elementów kultury średniowiecza, spośród których zasadnicze znaczenie miała scholastyka, jak i nowych wątków, zrodzonych z odmiennych tradycji filozoficznych (pragmatyzmu, stoicyzmu i epikureizmu), prowadzących do krytycznej postawy wobec filozofii i mentalności scholastycznej.

2) Matematyzacja nauk przyrodniczych

• Przemiany dokonujące się w renesansowej nauce cechowała zarówno zależność od uznanych przez scholastykę autorytetów filozoficznych i naukowych, jak i przełamywanie niektórych ograniczeń z nią związanych.

• Tendencja do matematyzacji nauk przyrodniczych i wzrost znaczenia eksperymentu oddalały stopniowo naukę epoki renesansu od dominujących średniowiecznych standardów.

IIa) główni reprezentanci renesansowych nauk przyrodniczych.

1) MIKOŁAJ KOPERNIK

• ur. 19 II 1473 w Toruniu, zm. 24 V 1543 we Fromborku;

• Kopernik doskonale znał renesansową filozofię przyrody;

• Przestudiował ok. 80 dzieł autorów starożytnych i ponad 90 tekstów autorów średniowiecznych i renesansowych.

a) Autorytet Arystotelesa

• Niewątpliwie najlepiej znał pisma przyrodnicze Arystotelesa (Fizyka, O niebie, O powstaniu i ginięciu, Meteorologika), ale nieobce były mu też Metafizyka i Analityki wtóre.

• Znajomość filozofii przyrody Arystotelesa wiązała się z tym, że to właśnie Arystoteles był największym średniowiecznym autorytetem zaangażowanym w obronę tezy o nieruchomości Ziemi.

b) Źródła

• Obok Arystotelesa studiował m. in.:

• komentarze Awerroesa,

• Platońskiego Timajosa,

• Historię naturalną Pliniusza,

• pisma Plutarcha (De placitis philosophorum),

• Cycerona (Academia priora),

• Hermesa Trismegistosa traktat pt. Poimandres (przełożony na łacinę w 1468r. przez M. Ficcina pt. Liber de potestate et sapientia Dei)

• kompilację Jerzego Valli, De expetendis et fugiendis rebus (Wenecja 1501).

c) Metoda naukowa

• Aczkolwiek Kopernik nie poświęcił osobnego traktatu metodzie naukowej, to jednak zagadnienie to bardzo go zajmowało,

• Szczególnie wyczulony był na zagadnienia logiczno - metodologiczne.

• Uważał, że celem badań naukowych może być jedynie poszukiwanie i głoszenie prawdy (veritatem omnibus in rebus inquirere).

d) Teoria naukowa

• Według niego tylko krytyka w wykonaniu prawdziwych znawców danej dyscypliny naukowej przeprowadzona w sposób sumienny przy gruntownej znajomości rzeczy może prowadzić do wzbogacenia aktualnego stanu wiedzy.

• Teoria naukowa według Kopernika opisuje rzeczywisty stan rzeczy (realizm), a nie jest tylko narzędziem służącym jedynie do prowadzenia obliczeń (instrumentalizm).

e) Wielość światów

• Zgodnie z Platonem i Arystotelesem odrzucał istnienie wielu światów.

• Równocześnie jednak przyjmował , że rozmiary sfery gwiazd stałych, która jest powszechnym miejscem (w arystotelesowskim sensie) wszystkich rzeczy (Summa est stellarum fixarum immobilis et omnia continens et locans) są o wiele większe niż przyjmowała to tradycyjna kosmologia arystotelesowska.

f) Optimus Maximus

• Kopernik był głęboko przekonany, że wszechświat zawdzięcza swe istnienie Bogu (Opifex omnium, Opifex Maximus, Optimus Maximus), który nie tylko stworzył świat oraz jest ontyczną podstawą zachodzących w nim wszelkich regularności, ale i dalej nim opiekuje się i kieruje.

2) LEONARDO DA VINCI

• ur. 15 IV 1452 w Anchiano koło Vinci, zm. 2 V 1519 w Amboise, Cloux (Francja),

a) *prekursor

• był jednym z prekursorów eksperymentalno - matematycznego modelu poznania naukowego.

b) Kontynuacja

• W swoich metanaukowych rozważaniach kontynuował tradycję zainicjowaną w ramach średniowiecznej filozofii przyrody przez nominalistycznych teoretyków poznania naukowego (W. Ockham, M. Oresme, przedstawiciele Merton Collage), ale przede wszystkim starał się rozwijać metanaukowe wątki zawarte w pismach Archimedesa.

c) Historyczna koncepcja wiedzy

• Leonardo był zwolennikiem holistycznej koncepcji wiedzy, co wyrażało się m. in. w akceptacji doktryny, zgodnie z którą istnieją głębokie więzi łączące wszystkie rzeczy i zjawiska oraz szukaniu równowagi pomiędzy nauką, sztuką i techniką.

d) Matematyzacja poznania

• Naukę Leonardo pojmował jako rozumową analizę ostatecznych zasad natury, równocześnie jednak opowiadał się za matematyzacją poznania przyrodniczego, zwłaszcza za matematyzacją mechaniki.

e) Badania empiryczne

• Był zdania, że wartościowa wiedza o przyrodzie może pochodzić jedynie z badań empirycznych prowadzonych z wykorzystywaniem aparatu pojęciowego matematyki.

• Empiryzm Leonarda był z jednej strony stymulowany optymizmem sensualistycznym, przejawiającym się w dążeniu do nieustannego wyostrzenia zmysłów, zwłaszcza zmysłu wzroku, zaś z drugiej strony postawą wytrwałości i gotowości uczenia się na błędach.

f) Doświadczenie

• „Oni nie wiedzą, że to, co mówię, wywodzi się raczej z doświadczenia, aniżeli ze słów innych ludzi, doświadczenie bowiem było mistrzem tych wszystkich, którzy mądrze pisali, dlatego obieram je za nauczyciela”.

• *Był przekonany, iż powtórzony wielokrotnie eksperyment falsyfikujący pewną regułę teoretyczną jest wystarczająca podstawą do jej odrzucenia. Jednakże naukotwórczą rolę eksperymentu ograniczał jedynie do wiedzy, którą można przy pomocy języka matematyki wyrazić ilościowo.

• *Zdaniem Leonarda nie tylko geometria i arytmetyka, ale również mechanika nie zajmują się jakościami.

• *W szczególności Leonardo odrzucał, akceptowane na gruncie arystotelesowskiej filozofii przyrody, traktowanie jakości na równi z ilością.

• Nauka powinna być uprawiana w języku wyłącznie ilościowym.

• Empiryczna orientacja koncepcji nauki Leonarda przejawiała się m. in. w programie systematycznego prowadzenia pomiarów m. in. takich wielkości fizycznych jak ciężar, prędkość, czy droga oraz w budowaniu modeli trudno dostępnych badaniu obiektów i procesów fizycznych (np. przepływ krwi w człowieku), zwłaszcza zaś wykorzystywaniu markerów do wizualizacji zjawiska ruchu obiektów w przeźroczystym środowisku

g) Poglądy metanaukowe

• Leonardo nie tylko głosił określone poglądy metanaukowe, ale również uprawiał metanaukę według opracowanego przez siebie wzorca.

• Empiryczno - eksperymentalna postawa Leonarda wyrażała się m.in. w wykonywanych przez niego licznych obserwacjach w dziedzinie anatomii człowieka oraz przeprowadzanych eksperymentach fizjologicznych.

h) Anatomia i architektura

• Uważał iż geografia, ludzka anatomia, architektura a nawet matematyka są ze sobą bezpośrednio związane, a każda z nich może być postrzegana jako ta, która wywozi się z pozostałych.

• Postrzegał naukę z perspektywy typowej dla artysty, wyobrażał sobie sztukę z punktu widzenia naukowca, a architekturę z punktu widzenia artysty naukowca.

• Projekt idealnego miasta

• Leonardo był również architektem - wykonywał projekt idealnego miasta z wielopoziomowym bezkolizyjnym systemem ulic i kanalizacją, na tyle

utopijnych w warunkach renesansu, że sięgnęli po niego dopiero architekci

z przełomu XIX i XX w.

• Eksperymentator

• Bardzo często łączył ze sobą np. strukturę ciała z proporcjami budynków przyrównywał do harmonijnej struktury muzyki. Przedstawiając swoje interesujące idee zawsze popierał doświadczeniami.

• Był prawdopodobnie pierwszym eksperymentatorem, który zdał sobie sprawę z roli jaką pełni w oku soczewka, chociaż nie do końca zrozumiał sposób jej funkcjonowania

• Studia w dziedzinie anatomii

• W czasie pierwszego pobytu w Mediolanie Leonardo da Vinci podjął systematyczne studia w dziedzinie anatomii, botaniki, matematyki, optyki i mechaniki; powstały wówczas główne części traktatu o malarstwie, architekturze i anatomii, optyce i mechanice.

• Sensocomune

• Przeprowadził przeszło 30 sekcji zwłok i niemal odkrył fakt krążenia krwi, wówczas jeszcze nie znany.

• Szukał w ciele ludzkim ośrodków odpowiedzialnych za sterowanie duszą, intuicją, świadomością (sensocomune), co dziś wydaje się domeną okultystów.

i) Projektowanie machin wojennych

• Projektowaniem machin wojennych zajmował się ze względu na ich praktyczną przydatność (wojny były wówczas częste) i spodziewane dochody.

• Urządzenia techniczne

• Leonardo da Vinci był twórcą kilkuset rysunków ukazujących urządzenia techniczne przydatne w życiu codziennym, takie jak: piły, wielokrążki czy łożyska kulkowe. Były stosowane łącznie lub rozdzielnie przy bardziej wyrafinowanych konstrukcjach technicznych.

• Machiny

• Dla Leonarda istotne było nawiązanie do tradycji myśli technicznej z okresu antyku grecko - rzymskiego, znanego mu dzięki pismom historyków i traktatom budowlano - architektonicznym (głównie Witruwiusza).

• Wozy bojowe - maszyny wojenne

Sporządził wiele projektów wozów bojowych opancerzonych (czołg),

poruszanych zarówno siłą zwierząt pociągowych jak i rąk ludzkich za pomocą

ręcznych korb przymocowanych do poziomych wałków, których ruch

obrotowy przenosił się na koła.

• Maszyna do latania

- Bardzo wiele czasu poświecił pracom nad zbudowaniem maszyny do latania.

- Wierzył, że można zbudować maszynę latającą w powietrzu i podróżować w

niej nad „lądami Europy”.

II b) Wpływ idei naukowych na renesansową filozofię przyrody.

1) MIKOŁAJ KOPERNIK

• Kopernik nie napisał żadnego dzieła z systematycznym wykładem filozofii przyrody, ale I ks. O obrotach zawiera bardzo wiele wątków, w których można odnaleźć zarówno kontynuację tradycyjnej filozofii przyrody Arystotelesa, jak i elementy nowatorskie.

• Te rozwiązania arystotelesowskiej filozofii przyrody, które nie kolidowały z ideą heliocentryzmu zostały przez Kopernika zachowane, natomiast rozwiązania z nią sprzeczne, nawet za cenę pewnych niekonsekwencji w teorii heliocentrycznej, zostały zmienione.

a) Koncepcja ruchu

• Próbując wyjaśnić obserwowane, złożone ruchy planet jako skutek prostego ruchu Ziemi zmuszony był opowiedzieć się za względnością wszelkich ruchów inspirując tym samym rozwój idei relatywistycznych na gruncie nowożytnej filozofii przyrody (Galileusz).

• Przeciwstawił się tym samym koncepcji ruchu absolutnego przyjmowanej przez Arystotelesa.

b) Nieskończoność świata

• Kopernik nie był jednoznacznie przekonany, czy wszechświat jest przestrzennie skończony, czy nieskończony (Sive igitur finitus sit mundus sive infinitus, disputationi physilogorum dimittamus).

• Bardziej jednak skłaniał się do arystotelesowskiej tezy głoszącej, że świat jest skończony.

2) LEONARDO DA VINCI

• Zakwestionował hierarchię nauk opartą na wzrastającej doskonałości ich przedmiotów (zgodnie z tym ujęciem nauka jest tym bardziej doskonała im bardziej doskonały jest jej przedmiot).

a) Mechanika

• Za najbardziej doskonałą z nauk uchodziła metafizyka, ale również nauki takie jak astronomia, astrologia, czy alchemia uchodziły za bardziej doskonałe niż np. mechanika.

b) **wartości wiedzy

• według Leonarda o wartości wiedzy decyduje przede wszystkim stopień jej uzasadnienia, który jest pochodną metody.

• Takie nauki jak astrologia, czy alchemia pomimo tego, że zajmują się najbardziej wzniosłymi zagadnieniami - zdaniem Leonarda - uzyskują poznanie niepewne i tym samym nie zasługują na zaufanie.

• Natomiast nauki, które zajmują się małoznaczącymi wycinkami rzeczywistości, ale uzyskują poznanie dobrze uzasadnione są bardziej wartościowe.

III) OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA RENESANSOWEJ FILOZOFII PRZYRODY.

1) Nowy prąd intelektualny

• Nowy prąd intelektualny znany jest pod nazwą renesansowa filozofia przyrody

• Rozumiany jest on jako jeden z głównych kierunków filozofii odrodzenia, rozwijający się od połowy XV w. poprzez wiek XVI, głównie we Włoszech, głoszący koncepcję Wszechświata opartą na zasadach jednorodności substancji materialnej, identyfikacji Boga z naturą, dynamizmu i dialektycznego rozwoju przyrody.

a) Źródła renesansowej filozofii przyrody

• doktryny starożytnych filozofów, a w szczególności finalizm arystotelesowski, stoicki panteizm, dynamizm jońskiej filozofii przyrody, neoplatońska metafizyka, grecko - arabskie doktryny astrologiczne.

• Tradycja średniowiecza: spekulacje mistyczne i panteistyczne, koncepcje przyrodnicze, których twórcami byli Awerroes, Awicenna i Eriugena oraz mistycyzm Eckharta (1260 - 1327).

• Głównym pośrednikiem między średniowieczem a nową filozofią przyrody był Mikołaj Kuzańczyk.

b) Nowy styl filozofowania

• W ramach nowego stylu filozofowania zainteresowano się przede wszystkim zagadnieniem możliwości oddziaływania człowieka na przyrodę (aktywistyczna koncepcja człowieka) i tworzeniem, w związku z powyższym, całościowych wizji przyrody (monizm ontologiczny, monizm dynamiczny).

c) Nowe ujęcie

• Nie zarzucano jednak także i starych problemów tj. zagadnienie ludzkiej godności, czy bezpośredniego stosunku człowieka do Boga, ale podjęto próbę ich kolejnego ujęcia w ramach nowych koncepcji filozofii przyrody.

• Nowe ujęcie charakteryzowało się kontestowaniem tradycji filozoficznej i to zarówno średniowiecznej, jak i starożytnej.

• Żywiołowy empiryzm

Autorytetom, przede wszystkim Platonowi i Arystotelesowi, oraz wszelkiej

filozofii książkowej z jej metodą lingwistyczną przeciwstawiano żywiołowy

empiryzm (optymizm sensualistyczny) polegający na bezpośrednim badaniu

przyrody przy pomocy szeroko rozumianego doświadczenia ( obejmującego

nie tylko obserwację zmysłową, ale również wszelką wrażliwość zmysłową, a

nawet reakcje emocjonalne i wyobraźnię).

• Sensualizm

Żywiono głębokie przekonanie, że dzięki wrażliwości zmysłowej można

dotrzeć do centralnych zasad leżących u podstaw świata przyrody, ale

równocześnie nie precyzowano zasad doświadczenia, a wszelkie obiekcje

(wysuwne z pozycji sceptycznych) odrzucano i lekceważono.

• Monizm ontologiczny

Monizm ontologiczny (dynamiczny) harmonizowano z optymizmem

sensualistycznym na gruncie sui generis panpsychizmu (wszystko ma duszę).

Uważano bowiem, że wszelka wrażliwość zmysłowa i zdolność percepcji jest

właściwością całej przyrody, gdyż elementy życia psychicznego redukowano

do zmysłowości, a ta, z różną intensywnością, miała występować we

wszystkich zjawiskach przyrodniczych.

d) Koncepcja kosmosu

• W ramach renesansowej filozofii przyrody sformułowano koncepcję wszechświata opartą na wątkach panteistycznych i materialistycznych.

• Celem poznania świata było odkrycie tajemnych sił rządzących przyrodą, które miały umożliwić człowiekowi podporządkowanie przyrody jego interesom.

III a) Typy renesansowej filozofii przyrody

W ramach renesansowej filozofii przyrody możemy wyróżnić 4 zasadnicze typy:

1. intuicjonistyczny (Kuzańczyk);

2. naturalistyczno - magiczny (Paracelsus);

3. panteistyczno - materialistyczny (Bruno);

4. materialistyczny (Telesio).

III b) Główni reprezentanci renesansowej filozofii przyrody

1) MIKOŁAJ Z KUZY ;

• Mikołaj Kuzańczyk; właśc. Nicolaus Krebs (1401 - 64)

• W swym głównym dziele De docta ignorantia (1440) wysunął koncepcję wiedzy ludzkiej jako natury względnej, złożonej i przybliżonej, podczas gdy Prawda jest absolutna, prosta i jedyna.

• Według niego filozofia nie tyle zdobywa wiedzę, co uświadamia naszą niewiedzę (docta ignorantia).

a) Coincidentia oppositorum

• Domagał się odrzucenia arystotelesowskiej zasady sprzeczności;

• Głosił koncepcję szczebli poznania, najwyższą wartość poznawczą przypisując intuicji.

b) Odkrycia naukowe

• Sformułował wiele cennych spostrzeżeń kosmologicznych, astronomicznych i geograficznych.

• Ok. 1450 wykonał mapę środkowej Europy z bogatą treścią dotyczącą ówczesnych ziem polskich;

• Wywarł wpływ na rozwój nauk matematyczno - przyrodniczych.

2) PARACELSUS

• Właśc. Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493 - 1541)

• Jeden z czołowych przedstawicieli renesansowych filozofii przyrody w jej panteistyczno - okultystycznej odmianie.

a) Medycyna

• Głosił zasadę opierania medycyny na obserwacji i doświadczeniu;

• Uważał, że podstawą czynności organizmu są procesy spagiryczne, w których główną rolę odgrywają: rtęć, siarka i sole.

• Jatrochemia

• Choroby są wynikiem zaburzeń proporcji tych pierwiastków, a leczenie powinno polegać na podawaniu odpowiednich związków chemicznych, przywracających równowagę;

• Koncepcje te stały się podstawą jatrochemii.

3) GIORDANO BRUNO (1548 - 1600)

• W swoich poglądach łączył rozmaite doktryny filozoficzne, astrologiczne oraz hermetyzm i magię;

• Głosił nieskończoność wszechświata, który uważał za byt jeden i jednorodny, obdarzony życiem.

• Zdecydowanie opowiadał się za teorią Kopernika.

4) BERNARDINO TELESIO (1509 - 1588)

• Czołowy reprezentant empirystyczno - materialistycznej odmiany filozofii przyrody;

• Zadanie filozofii widział w formułowaniu praw przyrody w języku matematycznym w celu opanowania przyrody przez człowieka;

a) Prekursor metodologii

• Uznany za prekursora nowożytnej metodologii nauk - naturalizm metodologiczny;

• De rerum natura iuxta propria principia... (O naturze rzeczy według jej własnych zasad)

b) Kontynuator i kontestator

• Telesio z jednej strony stał się kontynuatorem pewnych nurtów (Empedokles) presokratejskiej filozofii przyrody, zaś z drugiej prekursorem romantycznej filozofii przyrody (Schelling).

• Telesio zdecydowanie przeciwstawiał się także tradycyjnej wersji atomizmu (dyskontynualizmu) wysuwając koncepcję nieskończonego plenum, z którego wyłaniają się zróżnicowane zjawiska.

• Odrzucił też tradycyjny pogląd o stworzeniu świata w swobodnym akcie woli boskiej, podważyłoby to jego zdaniem fundamentalną zasadę permanentnej samozgodności (jedności i stałości) natury.

1. Matematyczne przyrodoznawstwo versus nowożytna filozofia przyrody.

I) Źródła w XVII wieku

1) Praksizm i utylitaryzm

• W ramach renesansowej filozofii przyrody nastąpił silny atak na wiedzę czysto teoretyczną, zwłaszcza zaś na spekulatywną scholastykę, dowartościowane zostały natomiast sztuki mechaniczne i umiejętności praktyczne.

2) Hermetyzm

a) Główne cechy hermetyzmu:

• Hermetyzm jest odmianą filozofii ezoterycznej ( dla wtajemniczonych, zamkniętą / ezoteryczną/), doktryn filozofii hermetycznej nie przekazuje się wykorzystując do tego celu argumentacji logicznej (racjonalnej), ale za pośrednictwem sui generis inicjacji mistycznej.

b) HERMES TRISMEGISTOS

• τρισμεγιστοζ

Hermesa Trismegistosa (τρισμεγιστοζ: po trzykroć największy), którego pismami

inspirowała się cała literatura ezoteryczna, w starożytności utożsamiano z egipskim

bogiem Totem, który odpowiadał w greckiej mitologii Hermesowi, a w rzymskiej

mitologii Merkuremu.

• Według wierzeń egipskich był to Bóg, który wynalazł wiele sztuk, w szczególności zaś pismo, dlatego uważany był za boga pisarzy oraz przekaziciela, interpretatora i proroka objawiającego boską mądrość i boski logos.

• W czasach średniowiecza i renesansu, a także w początkowym okresie oświecenia za tradycją sięgającą Tertuliana (160 - 220 po Chr.), Hermesa uważano za rodzaj proroka pogańskiego, działającego mniej więcej w tym samym czasie, co Mojżesz, tzn. w pierwszej poł. XIII w. przed Chr.

c) Objawienie

• „jeden rys [...] jest wspólny i wiąże się tu i tam [mianowicie w dwóch grupach pism] z samym faktem objawienia; to, że zarówno dla zrozumienia i uporządkowania zjawisk, jak i dla poznania oraz zbliżenia się do Boga odwołuje się w nich nie do samych zabiegów poznawczych tylko do wysiłku i osobistej refleksji, lecz także do przekazu boskiego, do objawienia, którego się oczekuje i które się otrzymuje od bóstwa. (Głęboka przemiana) Jednym słowem to, że zarówno na terenie nauki, jak i na terenie życia duchowego nastąpiło przejście z płaszczyzny rozumu na płaszczyznę wierzenia, wiary , jest wielkim znakiem głębokiej przemiany, jaka się dokonała w duszach i umysłach pod koniec epoki hellenistycznej”. - A. J. Festugiere „La revelation d'Hermes Trismegiste”.

d) Pseudoepirafy

• Pisma te, jak wykazały późniejsze badania francuskiego filologa i teologa - Isaaca Causabona (1559 - 1614) okazały się falsyfikatami

• [pseudoepirafy napisane przez różnych autorów pochodzące najprawdopodobniej z epoki cesarstwa, szczególnie z II i III w. po Chr.], w których połączono wątki platońskie, pitagorejskie, formy gnozy magiczno - pogańskiej i pewne elementy zaczerpnięte z teologii chrześcijańskiej.

e) Teoretyczno - kontemplacyjny wymiar nauki

• Dzieła dotyczące tak zwanych nauk tajemnych (astrologia, alchemia, magia) -tzw. „hermetyzm ludowy”, negowały zarówno, typowy dla nauki greckiej, teoretyczno - kontemplacyjny wymiar nauki, jak i wymiar spekulatywno - racjonalny.

• Nauki tajemne interesowały się tym co partykularne, jednostkowe i cudowne zaniedbując to, co uniwersalne i ogólne.

f) Nauka arystotelesowska

• Nauka arystotelesowska zaniedbywała to co szczegółowe na rzecz ogółu (non est scientia de ipsis singularibus); to, co jednostkowe na rzecz tego, co, powszechne.

• Natomiast nowego mędrca pociągała osobliwa właściwość każdego bytu natury, a szczególnie właściwości pojedyncze, zadziwiające, to co cudowne.

g) Nowa nauka

• Skoro ta nowa nauka zamierza oddziaływać na naturę, to usiłuje ona przede wszystkim poznać ukryte siły bytów, owe tajemne moce, które sprawiają, że pewne byty przyciągają do siebie inne (magnes i żelazo) albo przeciwnie, odpychają je od siebie, że taka roślina lub taka część jakiegoś zwierzęcia zawiera moce terapeutyczne albo przeciwnie, moce szkodliwe, krótko mówiąc, to wszystko, co autorzy cudowności i jeszcze Pliniusz nazywają prawami sympatii i antypatii między bytami.

h)* Koncepcja wiedzy

• Koncepcja wiedzy (nauki) w ujęciu filozofii hermetycznej była pochodną nowego obrazu świata i człowieka bronionego przez przedstawicieli tej filozofii.

i) Visio beatifica

• Według filozofii hermetycznej, celem człowieka nie jest kontemplacja kosmosu (visio beatifica), ale aktywne przekształcenie świata przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych mu środków.

j) Scire propter uti

• Przeorientowanie nauki na cele praktyczne było też uwarunkowane wyzwaniami jakie stanęły przed europejskimi kolonizatorami nowoodkrytych ziem Ameryki.

3) Kryzys

• Na początku XVII wieku we francuskim życiu umysłowym nastąpił kryzys.

• Przypada on na lata 1619 - 1625, ponieważ w tym właśnie okresie Vanini został spalony na stosie.

GIULIO CESARE VANINI (1585 - 1619)

• Przedstawiciel renesansowej filozofii przyrody,

• Vanini zdobył doktorat obojga praw na Uniwersytecie Neapolitańskim, w Padwie studiował teologię, zajmował się również studiami fizycznymi i praktyczną medycyną.

• Niezmienne prawa - uprawiał arystotelizm w duchu materializmu, kontynuując dorobek Pomponazziego.

• Był jednym z pierwszych, którzy postrzegali naturę jako rządzoną przez niezmienne prawa.

a) Początek czasów nowożytnych

• <<Kryzys>> lat 1619 - 1625 jest symptomem znacznie ogólniejszego kryzysu, jaki przechodzi właśnie wówczas życie intelektualne; jest to przemiana, która oznacza początek czasów nowożytnych.

b) Średniowieczne nauczanie

• Załamanie się średniowiecznego nauczania staje się oczywiste. Ma ono jeszcze przez następne 100 lat panować na uczelniach, ale poza salami wykładowymi jest już zdyskredytowane.

c) Nauka renesansu

• Nauka renesansu, nauka astrologów i alchemików, uległa załamaniu, podobnie ja miało to miejsce wcześniej ze scholastyką, a nowa nauka, nauka czasów nowożytnych, przeżywa dopiero swoje początki.

d) Tradycyjny obraz świata

• Tradycyjny obraz świata przedstawiający Ziemię w punkcie centralnym, a niebiosa w koncentrycznych sferach wokół niej, tkwi wciąż mocno w umysłach większości ludzi, w tym również uczonych i astrologów, i ma zniknąć dopiero w połowie stulecia.

e) Nowa fizyka

• Nowa fizyka Kopernika, Tycho Brahe'a, Keplera i Galileusza znana jest jedynie grupce specjalistów z zakresu mechaniki i astronomii, ale i oni powstrzymują się roztropnie od publicznego wyrażania swoich poglądów.

4) CREMONINI I POMPONAZZI

• Zapełnić powstałą lukę na razie ma zrewidowana wersja Arystotelesa, którą na uniwersytecie w Padwie wykładali Pomponazzi i Cremonini, oraz kilka tematów z zakresu hilozoistycznego i panpsychistycznego naturalizmu.

PIETRO POMPONAZZI (1462 - 1525)

• Filozof przyrody w Padwie i Bolonii

• „Tractus de immortalitate animae” - 1515;

• “Naturalium effectuum causis sive de incantationibus liber” - 1520

• prawa przyrody

znaczenie Pomponazziego polegało na tym, że po raz pierwszy przez tego filozofa przyrody zostały radykalnie wyodrębnione i przeciwstawione z jednej strony neoplatońskiej proweniencji wiara w demony, jako podstawa i uzasadnienie technik mantycznych, zaś z drugiej idea bezwyjątkowej regularności zjawisk astralnych.

CESARE CREMONINI (ok. 1550 - 1631)

• Wykładał filozofię przyrody i medycynę na uniwersytecie w Padwie.

• Wspólnie z Galileuszem prowadził wykłady na temat pism Arystotelesa.

1. Włoski naturalizm

główny dorobek naturalizmu włoskiego polega na wierze w regularny i niezmienny charakter wszystkich działań natury.

Jest to koncepcja rywalizującą z koncepcją boskiej opatrzności i sprzeczna z wiarą w cuda. Problem ten miał również stać się centralną w nowej mechanistycznej wiedzy XVII stulecia.

2. Deizm

• Jednakże nowa wiedza oczyściła to przeświadczenie ze wszystkich metafizycznych powiązań i zastąpiła je prostym i bezpośrednim deizmem, ostro oddzielającym Boga od dzieła, którego on jest stwórcą.

• Dla Włochów - Bóg mieści się w każdej części natury

3. Rozum przenika wszechświat

• Wiara, że rozum przenika wszechświat i że przejawia się w postaci praw natury, spośród wszystkich wierzeń przypuszczalnie najbardziej pociąga ludzki umysł.

• Pozwala ona temu umysłowi odkryć siebie ponownie w świecie zewnętrznym.

• Wiarę ten wiek XVI przekazał XVII - temu i utrzymała się ona przez cały wiek XVII.

Źródło

J.S. Spink „Libertynizm francuski od Gassendiego do Voltaire'a”

4. Odrębne światy intelektualne

• Jednym z podstawowych skutków rozwoju historii nauki, jaki dokonał się w XX wieku, było zdecydowane oddzielenie kultur Paracelsusa i Newtona.

• Powszechnie uważa się, iż zamieszkują oni zupełnie odrębne światy intelektualne.

• Procesy selekcyjne

• Procesy selekcyjne, często nieświadomie, dążyły do odkreślenia elementów nowożytnych w myśli Newtona i jego pokolenia, dyskretnie usuwając w cień wszystko inne.

5. Niezależne myślenie

• Z drugiej strony, jeżeli chodzi o pokolenie Paracelsusa, istnieje tendencja do koncentrowania się na jego łatwowierności lub czczym zachwycie wobec autorytetów starożytnych przy jednoczesnym pomijaniu obszernej dokumentacji świadczącej o krytycznej analizie i niezależnym myśleniu.

PARACELSUS

„niechaj nie należy do innego ten, który może należeć do siebie” (Alterius non sit, qui suus esse potest).

NEWTON i PARACELSUS

• Newton kojarzy się nam z wartościami oświeceniowymi i nowożytnym światem, podczas gdy imię tajemniczego i nieprzystępnego Paracelsusa przywodzi na myśl obcy nam zupełnie wizerunek umysłu próbującego bezskutecznie wymknąć się z labiryntu wieków ciemnych.

• Paracelsus i Newton nie egzystowali w całkowicie obcych sobie intelektualnie światach. Zarówno jeden, jak i drugi uważali sprawę osobistego zbawienia za absolutnie pierwszorzędną, a rozwiązanie kwestii wzajemnego stosunku ludzkości i stwórcy za podstawową misję intelektualną.

1. Zniekształcenie rzeczywistości

Niedoceniana w pracach poświeconych powstawaniu nowożytnej nauki stopnia, w jakim autorzy tacy jak Paracelsus, lub autorzy należący do tradycji neoplatońskiej i hermetycznej, stanowili źródło inspiracji intelektualnej wykształconej elity, aż do końca XVII wieku, powoduje silne zniekształcenie rzeczywistego obrazu sytuacji.

2. Schyłek magii

W ten sposób przyjęliśmy, że istnieje niemal doskonała współzależność między powstaniem nauki a schyłkiem magii.

3. Bohaterowie i ofiary

• Co więcej, rozwój działalności naukowej uważa się za jeden z podstawowych przejawów demistyfikacji poglądu na świat, która miała miejsce w ciągu XVII stulecia.

• Takie ujęcie ma swoich bohaterów i ofiary:

• Newton jest pierwszym bohaterem, a Paracelsus, być może, główną ofiarą.

4. Neoplatonizm

• Paracelsus wniósł wkład do nurtu teologii reformacyjnej, w którym pogrążony był Newton.

• Neoplatonizm był tak samo żywotny pod koniec XVII wieku, jak i na początku XVI.

Źródło

Ch. Webster „ Od Paracelsusa do Newtona. Magia i powstanie nowożytnej nauki”.

II. GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE NOWOŻYTNEGO PRZYRODOZNAWSTWA

1. JAN KEPLER

• ur. 27 XII 1571 w Weil der Stadt - zm. 15 XI 1630 w Ratyzbonie

• niemiecki kosmolog, astronom, matematyk i fizyk

• Tybinga - 1587 zdał egzamin wstępny na wydziale sztuk wyzwolonych uniwersytetu w Tybindze uzyskując stopień bakałarza.

• Mysterium Cosmographicum - W trzy lata później objął wykłady tego przedmiotu w Grazu, gdzie też w r. 1596 wydał drukiem pierwszą swą pracę pt. „Mysterium Cosmographicum” (Tajemnica kosmosu). Zwróciła ona uwagę Tychona i Galileusza.

• 1600 (30 IX) przeniósł się z Grazu do Pragi, gdzie współpracował z wybitnym astronomem Tychonem Brahe.

• Wykorzystał, będące w posiadaniu Tychona, najdokładniejsze w owym czasie, wyniki obserwacji astronomicznych do badań teoretycznych nad budową układu słonecznego.

• 1605 odkrył prawo orbit eliptycznych radykalnie zrywając prawie z dwutysiącletnią tradycją zakładającą kołowe orbity planet;

• 1609 otrzymał posadę nauczyciela matematyki w Linzu i został mianowany matematykiem okręgowym Górnej Austrii;

• 1617 - 1621: opublikował szeroko później używany podręcznik teorii heliocentrycznej - „Epitome Astronomiae Copernicanae” („Skrót astronomii kopernikańskiej”).

• 1627 „Tabulae Rudolphinae” („Tablice rudolfińskie”), przewidujące przyszłe położenia planet z dużą dokładnością.

• Główne prace

1596: „Mysterium Cosmographicum” („Tajemnica kosmograficzna”) argumentował za teorią Kopernika na podstawie swego pierwszego (niestety błędnego) matematycznego modelu położeń orbit planet, opartego na strukturze wielościanów foremnych (brył platońskich).

• Bryły platońskie

Sfery 6 planet opisane na i wpisane w 5 brył platońskich. Najbardziej zewnętrzna sfera, opisana na sześcianie, obejmuje orbitę Saturna.

a) Tablice rudolfińskie

• Konstrukcja tablic Keplera różniła się pod wieloma względami od używanych w tamtych czasach.

• Po raz pierwszy dla ułatwienia obliczeń astronomicznych zostały w nich wykorzystane logarytmy.

• Pozycje planet nie były obliczone na konkretny dzień, miesiąc i rok, natomiast użytkownik tablic mógł uzyskać położenie ciała niebieskiego na dowolny wybrany przez siebie moent w przyszłości i przeszłości.

• Tabela dla obliczania pozycji Marsa, od którego jeszcze w Pradze Kepler rozpoczął poszukiwania właściwego kształtu planetarnych orbit. Tabela służyła do rozwiązywania równania Keplera dla dowolnego czasu i zawiera wartości (pierwsza szpalta, kolumny od lewej do prawej): anomalii mimośrodkowej (Anomalia Eccentri), współczynnika interpolacji i logarytmu (Intercolumnium, Cum Logarithmo), anomalii średniej (Anomalia coaequata) oraz odległości planety od Słońca i logarytmu (Intervallii, Cum logarithmo).

• Tablice rudolfińskie różniły się pod jeszcze jednym, najistotniejszym względem od tablic astronomicznych pozostających w użyciu na początku XVII wieku, były bezkonkurencyjnie dokładne, co widać, gdy porównamy ich przewidywania dla dowolnej planety w wybranym okresie z położeniami obliczonymi za pomocą współczesnych metod mechaniki nieba

b) Błędy

• Rozważmy np. długość ekliptyczną Marsa (położenie planety mierzone wzdłuż ekliptyki od punktu Barana) w latach 1575 - 1582.

• Tablice alfońsyńskie - zestawione na podstawie geocentrycznego modelu Ptolemeusza w XIII wieku i wciąż popularne w czasach Keplera - podawały miejsce Marsa za błędem sięgającym niekiedy aż 6 stopni.

• Tablice pruskie - ułożone w 1551 roku przez Erazma Reinholda według modelu Kopernika - były niewiele precyzyjniejsze, dopuszczając nawet 4 stopniowe odstępstwo od prawdziwego położenia Marsa na niebie.

• Tablice rudolfińskie nie myliły się o więcej niż dziesiątą część stopnia.

c) 7 listopada 1631

• Gassendiemu udało się prawdziwość tego przewidywania potwierdzić 7 listopada 1631 roku.

• Od tej chwili uczeni śledzący ruchy ciał niebieskich nie mieli już żadnych wątpliwości co do niezwykłej precyzji astronomii keplerowskiej.

• Keplerowi nie było dane doczekać tego triumfu swych Tablic.

2. PIERRE GASSENDI

• Na początku 1632 roku, niemal dokładnie rok po śmierci Johannesa Keplera (1571 - 1630), francuski uczony, słynny Pierre Gassendi, pisał z Paryża do Wilhelma Schickarda w Tybindze:

• Przejście Merkurego 7 listopada 1631

„lecz Apollo, obeznany z niegodziwymi sztuczkami Merkurego od dzieciństwa, nie pozwolił mu przejść niezauważonym [...] Znalazłem go i widziałem tam, gdzie nikt inny przede mną go nie dostrzegł”.

a) Interpretacje

Kepler często jest postrzegany, przez pozytywistycznej proweniencji historyków nauki, jako jeden z pierwszych uczonych stosujących nowożytną metodę naukową i zarazem jej twórcą.

b) *Metoda indukcyjna

Zgodnie z tym poglądem odkrycia Keplera były wzorcowym przykładem zastosowania metody indukcyjnej.

c) Indukcjonizm

Zinterpretowana na gruncie indukcjonizmu działalność naukowa Keplera, ale także i Newtona, należały do kanonu standardowych wykładni metody naukowej rozwijanych w ramach pozytywistycznej historii nauki.

d) Definitywne argumenty

Jednakże Kepler podał definitywne argumenty filozoficzne i astronomiczne za heliocentrycznym systemem świata, kładąc zarazem podwaliny pod astronomię fizyczną (astrofizykę), z inspiracji neoplatońskich i neopitagorejskich doktryn kosmologicznych.

e) Muzyka sfer

• Uważał, że ruchy ciał niebieskich wytwarzają wieczystą polifonię, jednak dostępną poznawczo nie na podstawie bezpośrednich doświadczeń zmysłowych (słuchu), ale dzięki rozumowaniu matematycznemu (harmonia spiritualis, speculativa).

• Harmonice Mundi

Szczegółowo zagadnienie to zostało omówione w V ksiedze Harmonice Mundi, gdzie Kepler udowodnił, iż pomiędzy interwałami muzycznymi, a (obserwowanymi ze Słońca) odległościami do poszczególnych planet zachodzi zdumiewająca koincydencja.

• Dźwięki planet Układu Słonecznego

W szczególności dobowy ruch Saturna w aphelium (gdy jest najdalej od Słońca) wynosi 135 sekund kątowych, zaś w perihelium (gdy jest najbliżej) 106, co daje proporcje minimalnie różniącą się od wielkiej tercji 5:4 (5:3,9259).

• W podobny sposób ustanowione zostały dźwięki wszystkich planet układu Słonecznego.

• Skala muzyczna

Kepler ułożył kompletną skale muzyczną, zauważając przy tym, że każda z planet ma własną indywidualna skalę muzyczną.

Zdaniem Keplera, zmiany w wysokości dźwięków komponują się w jeden wiecznie trwający ( wznoszący i opadający w sposób ciągły) dźwięk.

• Polifoniczna muzyka

Według Keplera polifoniczna muzyka sfer, aczkolwiek opisywana przez niego za pomocą zapisu nutowego, nie ma jednak empirycznego charakteru, a dostępna jest jedynie na drodze poznania racjonalnego (matematycznego).

• Słyszalna muzyka

Zdaniem Keplera słyszalna muzyka komponowana na instrumenty muzyczne nie jest nawet naśladownictwem muzyki sfer, ale nie zależną próbą wyrażenia tych samych (geometrycznych) archetypów.

3. ISAAC NEWTON

• Ur. 25 XII 1642 (4 I 1643) w Woolsthorpe, k. Grantham w Linkolnshire, zm. 20 III 1727 w Kensington (Londyn) - Angielski fizyk, matematyk i filozof przyrody,

• Lektury Newtona: John Wilkins Discovery of a New World in the Moone, Delmar, New York: Scholar's Facimilies & Reprints

• W roku1671 skonstruował udoskonaloną wersję (pierwszą wykonał w roku 1668) teleskopu zwierciadlanego (reflektora). W wyniku rozgłosu jaki uzyskał ten naukowy instrument został wybrany (11 I 1672) na członka Londyńskiego Towarzystwa Naukowego (Royal Society of London), od 1699 był też jednym z ośmiu zagranicznych członków Paryskiej Akademii Nauk (Academie des Sciences).

• W ostatnich dwudziestu latach życia zajmował się głównie administrowaniem angielską nauką, jako prezes Royal Society, nadzorowaniem królewskiej mennicy, jako jej zarządca oraz nowymi wydaniami swoich dzieł i komentowaniem Apokalipsy św. Jana.

a) Newton a krytyka

• Newton był bardzo wrażliwy na krytykę swoich prac, dlatego ukazywały się one z wieloletnim opóźnieniem, co z kolei było źródłem sporów o pierwszeństwo jego głównych okryć (prawo grawitacji, rachunek różniczkowy i całkowy).

• Pierwszą opublikowaną („Philosophical Transaetion of the Royal Society” 1672 - 1676/ rep. fae. W: J. B. Cohen (ed.), Isaac Newton's Papers & Letters on Natural Philosophy, Cambridge, Mass. 1958/) pracą Newtona była rozprawa pt. “New Theory about Light and Colors” , w której przedstawiona była radykalnie odmienna od akceptowanej w nowożytnej optyce koncepcja światła.

• Do najważniejszych dzieł Newtona, które okazały się zarazem pracami o podstawowym znaczeniu dla nowożytnej fizyki, z pewnością należy zaliczyć Principia Mathematica Philosophiae Naturalis

• Pod wpływem Gaussa (1777 - 1855), który w stosunku do innych wybitnych matematyków używał takich określeń jak magnus, clarus, clarissimus, a jedynie Newtona nazywał summus /superus/, ukształtowała się opinia, zgodnie z którą Newton był też najwybitniejszym matematykiem.

b) Problemy chronologii

Jednakże Newtona w równym stopniu pasjonowała alchemia oraz zagadnienia historyczne, m.in. historia kościoła i doktryn chrześcijańskich oraz geneza i chronologia cywilizacji chrześcijańskiej, a także egzegeza biblijna. Charakterystyczne jest to, że problemy chronologii Newton rozwijał wykorzystując do tego celu osiągnięcia swojej mechaniki, w której po raz pierwszy wyjaśnił zjawisko precesji przy pomocy mechanizmu fizycznego.

c) Teoria precesji

• Na podstawie swojej teorii precesji opracował następnie nowe metody datowania wydarzeń historycznych, które kalibrował, ale zarazem i konfrontował przy pomocy chronologii wywiedzionej z dostępnych mu tekstów. Wykorzystywał do tego celu przede wszystkim Biblię, którą interpretował jako dokument historyczny, a nie jako tekst zawierający liczne metafory i alegorie.

• Zawarte w Piśmie św. proroctwa traktował z kolei jako argumenty na rzecz tezy, w myśl której światem rządzi Opatrzność, łącząc tym samym, w nowatorski sposób, heterogeniczne koncepcje w jeden oryginalny system. Charakterystyczne jest również to, że zdecydowanie odcinał się od ciągle żywych w jego czasach renesansowych interpretacji Biblii w duchu tradycji filońskiej, która stała u podstaw różnego typu filozofii mistycznych.

• Physica sacra - W przeciwieństwie do tych prób poszukiwał w piśmie Świętym zasad nowożytnej fizyki i astronomii, widząc w niektórych fragmentach wykład physica sacra. Według Newtona Mojżesz nie tylko poprawnie opisał proces stworzenia, ale także miał doskonałą wiedzę o atomach, grawitacji i astronomii kopernikańskiej. dwudziestu

• Proroctwa Daniela

Newton podzielał przekonanie, zgodnie z którym Proroctwa Daniela i Apokalipsa św. Jana były profetycznymi, prawdziwymi w najdrobniejszych szczegółach, tezami historycznymi, opisującymi wczesne dzieje chrześcijaństwa i wielkich imperiów, w których chrześcijaństwo się rozwijało. Autor Principiów był głęboko przekonany, że sprawcze działanie Boga w świecie nie ustało, a proroctwa nie tylko przewidują przyszłość, ale także ujawniają prawdy moralne i dają świadectwo działania Bożej Opatrzności.

d) Newton a alchemia

• Dzieła Newtona poświęcone egzegezie biblijnej i alchemii, a nawet chronologii sprawiały kłopot oświeceniowym, a później pozytywistycznym historykom nauki.

• Scholium - W szczególności w (niepublikowanym) scholium do tezy VIII Philosophiae naturalis principia mathematica Newton próbował szukać poparcia dla prawa grawitacji w pitagorejskiej koncepcji muzyki sfer.

• Grawitacja - Starożytni nie wyjaśnili w dostatecznym stopniu, o jaką wartość zmniejsza się grawitacja, w miarę jak wzrasta odległość od Planet. Wydaje się jednak, że przewidzieli to w pojęciu harmonii sfer niebieskich, przedstawiając Słońce i sześć planet - Merkurego, Wenus, Ziemię, Marsa, Jowisza, Saturna - na podobieństwo Apollina z Lirą o siedmiu strunach i mierząc odległości miedzy sferami przy pomocy interwałów muzycznych.

• Twierdzono (J.B. Biot), że prace te pochodzą z późnego okresu i stanowią oznakę upadku sił twórczych, bądź też (L.T. More), że były rodzajem nieszkodliwego hobby.

• Annus mirabilis - Współcześni historycy jednakże uważają, że twórczość poświęcona wyłącznie nauce obejmowała tylko kilka krótkich okresów, zwłaszcza annus mirabilis 1666 i lata 1684 - 1686.

e) Teologia i alchemia

Newton zajmował się teologią i alchemią w najlepszych okresach swego życia i powstałe w tym czasie prace, aczkolwiek nie zostały za życia Newtona opublikowane z uwagi na grożące różnego typu konsekwencje, były przez niego równie cenione jak opublikowane dzieła z matematyki, mechaniki i optyki.

f) Ostatni mędrzec

W świetle najnowszych badań historycznych Newton nie tyle jest pierwszym i najświetniejszym przedstawicielem oświecenia, ale jednym z ostatnich mędrców, którzy usiłowali zgłębić tajemnicę kosmosu nie tylko na drodze empirycznych badań i matematycznych analiz, ale także poprzez studiowanie ezoterycznych pism i wnikanie w sens znaków pozostawionych przez Boga na Ziemi.

1. Sukcesy poznawcze nauk przyrodniczych, a kryzys romantyczno - idealistycznej filozofii przyrody.

1. Charakterystyka oświecenia

• Oświeceniem nazywamy okres w dziejach kultury europejskiej od końca XVII wieku (1690) do początku XIX wieku (1815).

• Termin ten (Anfklärung) rozpowszechniony w Niemczech przez Kanta przyjął się także w Polsce i Rosji, natomiast we Francji okres ten jest nazywany najczęściej wiekiem rozumu lub wiekiem filozoficznym, ale również le siècle de lumières.

1. Myśl filozoficzna

• Myśl filozoficzną Oświecenia ukształtowały m.in. idee racjonalizmu (kartezjusz), empiryzmu (F. Bacon, J. Locke), antydogmatyzmu (P. Bayle, Voltaire) oraz matematycznego przyrodoznawstwa (I. Newton).

2. Rozum

• W oświeceniu rozum wsparty empirią traktowano zarówno jako narzędzie pozytywnego poznania, jak i krytyki zastanej wiedzy opartej na autorytecie tradycji i Kościoła.

• Tak pojęty rozum miał umożliwić wyzwolenie ludzkości z stanu ignorancji oraz spod władzy przesądów (zabobonów), autorytetów religijnych i politycznych (potęga rozumu wspiera się na porządku naturalnym istniejącym w przyrodzie, ludzkim społeczeństwie oraz jego dziejach).

3. Oświecenie

• „oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy.

• Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem bez obcego kierownictwa” - Kant

4. Postęp

• W Oświeceniu idea Bożej opatrzności została zastąpiona ideą stałego postępu w procesie przemian cywilizacyjnych ludzkości (A.R. Turgot, A.N. Condorcet).

• Postawa oświeceniowa najpełniej przejawiała się z jeden strony w krytyce religii objawionej i zinstytucjonalizowanej, zaś z drugiej w postulowaniu religii naturalnej opartej na rozumie (deizm), ale także w ateizmie (P. d'Holbach).

5. Optymizm

• Charakterystyczną cechą postawy oświeceniowej był też optymizm.

• Oświeceniowy duch optymizmu najlepiej wyraził się w głośnym sporze końca XVII wieku pomiędzy tzw. starożytnikami i nowożytnikami o ocenę postępów dokonanych przez ludzkość w nauce i sztuce.

• Starożytnicy

• W sporze tym starożytnicy (m.in. N. Boileau) opowiedzieli się za wyższością dzieł dawnych mistrzów nad dziełami nowożytnymi.

• Przewaga klasycznych dzieł, zgodnie z ich argumentacją, miała wyrażać się w prostocie myśli i uczuć oraz braku upiększeń skrywających prawdziwy stan ludzkiej natury, który jest stanem wewnętrznych sprzeczności i bezsilności w obliczu braku realizacji istotnych życiowo celów.

• Zgodnie z tą wykładnią dziejów historia człowieka jest historią jego upadku, a nie historią jego wstępowania na coraz wyższe szczeble doskonałości.

EDMUND HUSSERL

• E. Husserl, Die Krisis der Europäischen Wissenschaften und die transcendentale Phänoenologie (tłum. polo. S. Walczewska, Kryzys nauk europejskich i fenomenologia franscendentalna, Kraków: PAT 1987, s. 7 - 8).

• Naukowe przedsięwzięcia

• „Rozumiemy stad rozmach, jaki ożywiał wszystkie naukowe przedsięwzięcia, także te niższego rzędu, z zakresu nauk o samych tylko aktach, jaki w XVIII stuleciu, które samo siebie nazwało filozoficznym, napełniał coraz szersze kręgi entuzjazmem do filozofii i wszystkich nauk szczegółowych jako jej odgałęzień.

• Stąd ten gorący pęd ku kształceniu, ten zapał do filozoficznej reformy wychowania oraz całych społecznych i politycznych form istnienia ludzkości, który te wielokrotnie krytykowaną epokę czyni tak godną szacunku.

• Nieprzemijające świadectwo tego ducha mamy we wspaniałym hymnie Schillera i Beethovena „Do radości”.

• Dziś możemy słuchać go jedynie z uczuciem bólu.

• Nie można sobie wyobrazić większego kontrastu niż kontrast miedzy wyrażonym w hymnie duchem epoki a naszą współczesną sytuacją”.

• Nowożytnicy

• Z kolei nowożytnicy (m.in. Ch. Perrault, Paralléles des anciencs et des modernes, 1688, B. Fontenelle, Digression sur les anciens et les modernes, 1699) nie tylko zakwestionowali ten punkt widzenia, ale głosili również, że nie tylko - pomimo okresów regresu, lat wojen i cywilizacyjnego upadku - w czasach nowożytnych dorównano do osiągnięć starożytnych, ale nawet je przewyższono

CHARLES PERRAULT (1628 - 1703)

• Krytykował autorytety i bronił tezy, według której postęp jest możliwy.

BERNARD LE BOUYER DE FONTENELLE (11 II 1657 - 9 I 1757)

• Entretiens sur la pluralité des mondes (1686)

• Fontenelle jako jeden z pierwszych filozofów nowożytnych w swojej pracy z 1686 roku wyraził myśl, że światy mogą podlegać kolejnemu burzeniu i odnawianiu.

• Francuski pisarz, filozof i popularyzator nauki;

• Podtrzymywał kontakty z astronomami, fizykami, lekarzami, chemikami, w filozofii pozostawał pod wpływem Kartezjusza;

• W latach (1697 - 1740) był stałym sekretarzem Académie des Sciences.

• W latach (1699-1740) wydał 57 tomów Histoire de l'Academie royale des sciences.

2. Główne nurty oświeceniowej filozofii przyrody

• Oświeceniowa filozofia przyrody

• Oświeceniową filozofię przyrody przygotowały pisma Franciszka Bacona (1561-1626), Rene Descartesa (1596-1650) i Tomasza Hobbesa (1588-1679), z tym, że prace pierwszego z nich były najbardziej radykalne i wpływowe.

• Deterministyczny materializm - później zaś rozwijane są (głównie w ramach oświecenia francuskiego) w kierunku deterministycznego materializmu [Julien de La Mettrie (1709-1751), Paul Holbach (1723-1789)] oraz (w ramach niemieckiego nurtu filozofii oświeceniowej) w kierunku racjonalizmu i krytycyzmu [Christian Wolff (1679-1754), Immanuel Kant (1724-1804)].

Główne nurty oświeceniowej filozofii przyrody

1. Angielski empiryzm (Bacon);

2. Francuski materializm (Holbach);

3. Niemiecki krytycyzm (Wolff, Kant).

3. Wiodący reprezentanci nowożytnej filozofii przyrody

1. Angielski empiryzm (Bacon)

FRANCISZEK BACON (1561-1626)

• Baconowskie ujęcie przyrody jest empiryczno - eksperymentalne. Zgodnie z tym ujęciem poznanie przyrody uzyskuje się nie na drodze bezinteresownego jej oglądu (Arystoteles), ale na drodze działania i eksperymentowania.

• Zmiana obrazu świata jest zależna zatem od sposobu prowadzenia badań, np. od realizowanej eksperymentalnie metody indukcyjnej.

• Filozofia przyrody dla Bacona nie jest już zorientowana tylko na poznanie teoretyczne, w którym afirmowano by rolę Boga, ale przede wszystkim na poznanie praktyczne.

• Status filozofii przyrody

W klasyfikacji nauk przedstawionej przez Bacona, nauki zostały podzielone na trzy grupy, odpowiednio do trzech tzw. władz duszy:

- Dziedzinę pamięci reprezentowała historia;

- Dziedzinę wyobraźni poezja; zaś

- Dziedzinę rozumu filozofia.

• Działy filozofii przyrody

• W ramach filozofii przyrody Bacon wyróżnił część spekulatywną i część operatywną. Spekulatywna filozofia przyrody poznawała prawa (formy), zaś operatywna stosowała je w działalności praktycznej.

• W innym ujęciu w ramach filozofii przyrody Bacon wyróżniał fizykę i metafizykę;

Fizyka miała badać zjawiskową stronę rzeczywistości, zaś metafizyka miała dociekać istoty zjawisk (formy) oraz ich celu.

• Dyletant naukowy

Orientacja naukowa Bacona była tak słaba, że można go nazwać dyletantem naukowym.

• Konserwatyzm naukowy

Był niemal głuchy na wszystko, co się w świecie nauki działo, a trzymał się uparcie raz powziętej myśli, choćby ta w świetle odkryć naukowych nie dała się obronić. Nie miał intuicji uczonego-badacza. Dotkliwą luką w jego orientacji naukowej była całkowita nieznajomość matematyki.

• Geocentryzm

Mimo, że interesował się żywo astronomią, nie znał osiągnięć naukowych ani Galileusza, ani Tychona de Brahe, ani Keplera. Nie chciał uznać teorii Kopernika i bronił poglądów geocentrycznych, mimo iż wielu uczonych i filozofów tego czasu, po krótszych lub dłuższych wahaniach, opowiadało się za nową ideą kosmologiczną.

• Tablice logarytmiczne

Uskarżał się na brak pomocniczych metod, które by ułatwiły różne obliczenia, nie wiedząc o tym, że już od wielu lat były w użyciu tablice logarytmiczne Napiera (opublikowane w 1614 r.). Jego uwagi o mechanice zdradzają również charakter dyletancki.

• Nieobecni w myśli Bacona

Nie wymienia mówiąc o mechanice, ani Archimedesa, ani współczesnego sobie hydrostatyka M. Ghetaldusa (1566-1627), ani Stevinusa, ani Guldinusa.

• Mechanika

Chciałby badać mechanikę dźwigni i wiatraków, lecz nie tak, jakby to uczynił Leonardo da Vinci, czy Galileusz, ale tak po prostu, bez żadnej ogólnej teorii, która oczywiście wymaga znajomości matematyki i geometrii.

• Epokowe odkrycia

Nie doceniał również epokowych odkryć i wynalazków, zapatrzony w swój alchemiczny ideał nauki. Odkrycie krążenia krwi dokonane w r. 1619 przez W. Harvey'a (1596-1650) zbył milczeniem, chociaż okazywał szczególne zainteresowanie medycyną i wypowiedział wiele ciekawych myśli na jej temat. Mówił o długowieczności i możliwości przedłużenia życia, ale drogę do tego celu wskazuje mu nie nauka, lecz alchemia, chce bowiem dokonać tego przy pomocy „eliksiru życia”.

• Przekonania Bacona

• Wierzył na przykład, że kształtowanie się pogody zależne jest od księżyca,

• że wschód Oriona przynosi zawsze burze,

• że Chińczycy już od czterech tysięcy lat posługiwali się prochem strzelniczym,

• że na bezwietrznych szczytach Atosu i Olimpu rozsypany popiół pozostaje w stanie nienaruszonym,

• że Andy są najwyższymi górami, ponieważ w Ameryce wszystko jest większe niż w Europie i wiele, wiele innych.

• Bacon i Paracelsus

• Potępia astrologię jako zabobon i równocześnie twierdzi, że studiowanie gwiazd może umożliwić przepowiadanie różnych zjawisk naturalnych i społecznych. Niezwykle szkodliwy był przesąd dopatrujący się działalności fikcyjnych „tchnień”. Przesąd ten przejął Bacon od Paracelsusa (1493-1541), lekarza dobrze obeznanego z tajnikami alchemii, który łączył w swojej nauce panteizm z witalizmem, okultyzmem, alchemią i empiryzmem.

• Reformator nauki

Nawet tych kilka faktów świadczących o poważnych brakach naukowych Bacona dowodzi, że twórczość naukowa nie mogła być domeną jego działalności i że nie w tym aspekcie należy rozpatrywać jego wielkość i wciąż rosnące znaczenie. Bacon nie był specjalistą w żadnej dziedzinie określonej nauki: był przede wszystkim reformatorem nauki, a nie uczonym.

• Metodologia nauk

Jego główne zainteresowania skupiały się na filozofii i metodologii nauk, a nie na twórczości naukowej. Nie stawiał sobie celów odkrywczych, lecz chciał jedynie pobudzać innych do tworzenia odkryć i wynalazków. Dominującym motywem jego życia i twórczości była idea reformy nauki w duchu upraktycznienia i dostosowania do potrzeb człowieka.

K. Leśniak „Bacon”, Warszawa: WP 1961, s. 37-39

• Novum Organum

Aforyzmy o tłumaczeniu przyrody i królestwie człowieka albo Największy płód czasu, czyli wielka odnowa panowania ludzkiego nad światem (Temporis partus maximus sive instauratio magna imperii humani in universum)

• Scholastyczne spekulacje

Scholastyczne spekulacje powinny jego zdaniem ustąpić miejsca nowej nauce, która nie spekuluje, ale eksperymentuje, która swoich twierdzeń nie wyprowadza dedukcyjnie z abstrakcyjnych zasad, ale dowodzi ich przy pomocy metody indukcyjnej, wyprowadzając je z jednostkowych faktów.

• Korzyści praktyczne

• Bacon był pierwszym filozofem, który wymagał od poznania także korzyści praktycznych, rozumianych jako wzrost powszechnego materialnego dobra ludzkości, ale w obawie o to, by jego postulaty praktycyzmu i utylitaryzmu nie zostały zrozumiane jako deprecjacja teoretycznych celów poznania podkreślał, że poznanie prawdy jest cenniejsze niż korzyści praktyczne.

• Prawda = pożytek

• Prawda potrzebuje użyteczności, gdyż poznanie oparte na apriorycznych (systemy filozoficzne) konstrukcjach umysłu nie jest prawdziwe, jeśli nie znajdzie empirycznego potwierdzenia. „Prawda więc i pożytek (jeśli o tę sprawę idzie) są ściśle tym samym, i same dzieła należy więc cenić z tego powodu, że są rękojmiami prawdy, aniżeli ze względu na wygody życiowe, jakie przynoszą.”

• Kryterium prawdziwości wiedzy

• Kryterium prawdziwości wiedzy jest jej użyteczność, tym samym faktyczny cel poznania jest zawsze praktyczny, gdyż prawda nie jest już dla niego wartością autoteliczną, ale narzędną.

• Władza nad przyrodą

• Równocześnie był przekonany, że odkrycia nowych wynalazków były przypadkowe dlatego, że nie było dotąd systematycznego i metodycznego badania przyrody, które by było konsekwentnie i świadomie prowadzone tylko w celu dostarczania teoretycznych i praktycznych podstaw dla wynalazków technicznych. Wiedza taka jest zaś niezbędna, by człowiek zdobył władzę nad przyrodą i by tę władzę wykorzystał w celu polepszenia warunków swojej egzystencji.

• Technologiczna cywilizacja

Antycypował tym samym początek procesu, który doprowadził do nowej, technologicznej cywilizacji. Program ten uzupełnia jeszcze biblijnymi przekazami, według których człowiek bezpośrednio po stworzeniu, mieszkając w raju, pędził szczęśliwe życie, gdyż cała przyroda była mu podległa.

• Opanowanie przyrody

Upadek spowodowany przez grzech pierworodny sprawił, że człowiek utracił władzę nad przyrodą, która zbuntowała się przeciw niemu. Program nowej filozofii przyrody jest zatem ostatecznie zorientowany na odzyskanie przez człowieka władzy nad stworzeniem, poprzez wyposażenie go w środki, służące do opanowania przyrody.

• „odkrywanie form”

Przełomową rolę w realizacji tego ostatecznego celu przypisywał odkrytej przez siebie nowej indukcyjnej metodzie „odkrywania form”. Przez formę rozumiał coś zasadniczo innego niż scholastycy, gdyż utożsamiał ją ze strukturą geometryczną i ruchem.

• Materia i ruch

Był jednym z pierwszych nowożytnych filozofów przyrody, którzy postulowali całkowite sprowadzenie wszystkich zjawisk do materii i ruchu. Trzeba jednak zauważyć, że osiągnięcia Franciszka Bacona dotyczą funkcji zasady empirycznej, ale prawie wcale nie dotyczą procedury technicznej, niezbędnej nie tylko do rozwiązywania problemów, ale również dla ich poprawnego, naukowego formułowania.

• Metoda indukcyjna

Metoda indukcyjna Bacona posiada o wiele więcej cech wspólnych z metodą Arystotelesa niż z metodą Archimedesa, czy Galileusza.

2. Francuski materializm (Holbach)

PAUL THIRY BARON VON HOLBACH (8.12.1723 - 21.1.1789)

• Paul Holbach w swojej filozofii przyrody konsekwentnie rozwinął idee metafizycznego materializmu, który jest materializmem antywitalistycznym i zarazem antyanimistycznym oraz przyrodniczego determinizmu.

• Materialistyczna filozofia przyrody

Jego koncepcja materialistycznej filozofii przyrody zakładała, że całą przyrodę (wszystkie jej składniki) można wyjaśnić bez pomocy bytu nadprzyrodzonego.

• Le grand Tout

Świat (przyroda) według niego stanowi „wielką Całość” (Le grand Tout), która obejmuje wszystkie byty, ale nie jest ich prostą sumą, gdyż zawiera jeszcze poza nimi ich konieczne powiązania i wzajemne oddziaływania. W kategorii „całości” daje się zauważyć, charakterystyczną dla całego Oświecenia francuskiego, tendencję do godzenia postawy nominalistycznej z metafizyczną (w arystotelesowskim sensie).

• Umiarkowany antynominalizm

W filozofii przyrody Holbacha znajdujemy postawę kompromisową, w której umiarkowany antynominalizm (w wersji ontologicznej i epistemologicznej) łączy się z umiarkowanym nastawieniem metafizycznym (byty jednostkowe traktował jako istniejące nie dla siebie, ale dla „wielkiej Całości”). Jego filozofia przyrody była zorientowana na poszukiwanie ogólnych prawidłowości rządzących całokształtem bytów jednostkowych.

• Podstawowe kategorie

Podstawowe kategorie holbachowskiej filozofii przyrody, a mianowicie kategorie „całości” i ładu oraz jego koncepcja właściwości i struktury materii stanowią radykalne odejście od kartezjańskiej koncepcji filozofii przyrody.

• (al) chemia Newtona

To nie filozofia przyrody Kartezjusza jest kontynuowana w pismach Holbacha, ale fizyka i (al) chemia Newtona. Po odrzuceniu przez Holbacha elementów fideistycznych, jakie znajdują się w newtonowskiej fizyce i chemii, wykorzystywane są one następnie jako struktura pojęciowa, która po wypełnieniu materialistycznymi treściami stanowi trzon jego filozofii przyrody.

3. Niemiecki krytycyzm (Wolf, Kant)

• W ramach niemieckiej filozofii oświeceniowej, w nurtach racjonalizmu i krytycyzmu, dokonywano modyfikacji w rozumieniu filozofii przyrody.

1. CHRISTIAN WOLFF (1679-1754)

• Wolff - uczeń Leibniza - przedstawił nową klasyfikację nauk, w której filozofia przyrody (kosmologia) znalazła się obok psychologii i racjonalnej teologii.

Filozofia przyrody została pojęta jako jedna z nauk teoretycznych (racjonalnych) obok psychologii (racjonalnej) i teologii.

• Kosmologie

Odpowiednik niemiecki (Kosmologie) łacińskiej nazwy pojawił się właśnie u Christiana Wolffa, który wszystkie nauki (oprócz matematyki) podzielił na dwie kategorie: filozoficzne (racjonalne) i historyczne (empiryczne).

Kosmologia racjonalna - to nauka, której przedmiotem jest ogół zagadnień dotyczących pochodzenia i natury świata, rozpatrywanego jako oddzielna rzeczywistość.

• Nauki teoretyczne i praktyczne

Przedmiot jednych i drugich jest ten sam, ale pierwsze podają racje (przyczyny), a drugie stwierdzają jedynie fakty, pierwsze dedukują to, co drugie znajdują w doświadczeniu.

Z tym podziałem sprzężony był drugi: nauki teoretyczne i praktyczne.

• Do nauk teoretycznych Wolff zaliczył

• ontologię, czyli ogólną naukę o bycie

• trzy nauki zajmujące się odpowiednio trzema głównymi rodzajami bytu:

• kosmologię (świat),

• psychologię (dusza),

• teologię racjonalną (Bóg).

• Tak też kosmologia została pojęta jako nauka filozoficzna (racjonalna, podająca racje/przyczyny) o świecie materialnym, rozpatrywanym w świetle jego ostatecznych przyczyn.

1. KANT (1724 - 1804)

• Zainspirowany ideami Galileusza i Newtona zmienił - tradycyjne w nurcie empirystycznym - recepcyjne rozumienie doświadczenia, podkreślając wagę momentu działania i determinowania.

• Charakter wiedzy - w poznaniu naukowym są według niego dwa momenty: aprioryczny, który nadaje poznaniu charakter wiedzy koniecznej i empiryczny, który zapewnia poznaniu charakter realny.

Wpływ Kanta na ewolucję koncepcji filozofii przyrody wyraża się przede wszystkim w jego propozycji modyfikacji pojęcia kosmologii racjonalnej.

• Kosmologia racjonalna - według niego kosmologia racjonalna to nauka, której przedmiotem jest ogół zagadnień dotyczących pochodzenia i natury świata rozpatrywanego jako oddzielna rzeczywistość.

• Filozofia przyrody

• Matematyczne przyrodoznawstwo jest zdaniem Kanta typem poznania, które jest zarazem konieczne i realne.

• Questio facti takiego poznania nie budzi według Kanta wątpliwości, problemem jest jedynie wyjaśnienie możliwości takiego poznania.

• W ramach swojej filozofii transcendentalnej filozofię przyrody pojmował właśnie jako próbę odpowiedzi na pytanie o możliwość matematycznego przyrodoznawstwa.

• Matematyczne przyrodoznawstwo

• Wiedza ta dotyczyć miała koniecznych prawidłowości leżących u podstaw każdej dyscypliny przyrodniczej, ale przez te dyscypliny nie analizowanych.

• Została zaprojektowana jako eksplikacja takiej koncepcji przyrody, którą matematyczne przyrodoznawstwo musi koniecznie założyć, aby mieć możliwość tworzenia własnych teorii i eksperymentalnego badania przyrody.

• Metafizyka przyrody

• Była to zatem swoista ontologia poznania przyrodniczego.

• Wiedzę taką Kant nazywa metafizyką przyrody, ale faktycznie taka koncepcja filozofii przyrody ma szeroko rozumiany charakter epistemologiczny.

• Sprzeczności

• W rozumieniu Kanta zagadnienia te prowadzą do antynomii (rozterek rozumu z samym sobą, sprzeczne twierdzenia, tzn. tezy i antytezy wydają się być w równym stopniu dowiedzione, bez żadnej sofistyki).

• Należy zauważyć, iż świadomość sprzeczności w przedmiotowych tezach filozofii przyrody była dość powszechna, nowość ujęcia Kanta brała się stąd, że sprzeczności tych poszukiwał on w sposób planowy i bezstronnie próbował rekonstruować argumenty stojące za opozycyjnymi twierdzeniami.

• Oryginalność Kanta

• Powodowało to, iż sprzeczności te jawiły się jako coś koniecznego.

• Oryginalność stanowiska Kanta przejawiała się także w rozwiązaniach, jakie zaproponował, gdyż wynikały one z nowej koncepcji filozofii przyrody, która była konsekwencją nowej koncepcji - zaproponowanej przez Kanta - filozofii (idealizm transcendentalny).

• Antynomie

Antynomie, na które kant wskazuje mają podstawowe znaczenie nie tylko w samej filozofii teoretycznej - filozofii przyrody (kosmologii), ale również wpływają na filozofie praktyczną - etykę, a także na religię.

• Antynomie - ogólna charakterystyka

• Tezy reprezentowane są przez stanowisko (dogmatycznego) racjonalizmu, zaś antytezy przez stanowisko (dogmatycznego) empiryzmu.

• Dotyczą one odpowiednio kategorii ilości, jakości, stosunku i modalności,

• Występują odpowiednio w kwestii:

1. czasowej i przestrzennej rozciągłości wszechświata;

2. podzielności tworzywa świata (atomizm versus monadyzm);

3. istnienia w świecie wolności (determinizm versus indeterminizm);

4. istnienia Boga (teizm versus ateizm).

Ad.1) Czasowa i przestrzenna rozciągłość wszechświata;





Ad. 2) Podzielność tworzywa świata





Ad. 3) Istnienie w świecie wolności





Ad. 4) Istnienie Boga





• Tertium datur

• Propozycje Kanta idą na ogół w kierunku wskazania, że tezy i antytezy nie wyczerpują wszystkich możliwych rozwiązań (tertium datur).

• Owa trzecia możliwość jest - zdaniem Kanta - możliwa dopiero na gruncie jego filozofii transcendentalnej, transcendentalnej krytyki rozumu.

• Rozwiązanie Kanta w równym stopniu obala stanowiska racjonalizmu, jak i empiryzmu.

• Kosmologia racjonalna

• W jego mniemaniu centralne kategorie, w których próbuje się opisywać rzeczywistość przyrodniczą nie mają znaczenia konstytutywnego, ale jedynie regulatywne.

• Według Kanta kosmologia racjonalna nie wypowiada się w kwestiach ustroju świata, ale jedynie jest rodzajem organizacji badań przyrody zorientowanych na poznanie całości rzeczywistości

• Świat fenomenalny i noumenalny

• Zdaniem Kanta w pierwszej i drugiej antynomii nieprawdziwa jest nie tylko teza, ale również i antyteza, zaś w trzeciej i czwartej antynomii prawdziwa jest nie tylko teza, ale również i antyteza.

• Paradoksalność rozwiązań Kanta brała się stąd, że rozróżnił on świat fenomenalny i noumenalny oraz zakwestionował tradycyjne rozumienie takich kategorii jak przestrzeń i czas.

• Kategorie mają charakter subiektywny

Według Kanta kategorie te mają charakter subiektywny i jako takie nie mogą prowadzić do antynomii, z kolei trzecia i czwarta antynomia daje się usunąć, gdyż w świecie zjawisk nie ma wolności i istoty koniecznej (Boga), zaś w świecie rzeczy samych w sobie istnieje i jedno i drugie

Nowy uzus językowy

Ten nowy uzus językowy upowszechnił się dopiero w drugiej połowie XIX wieku (Oxford English Dictionary z końca XIX wieku nie podaje żadnego przykładu sprzed 1860 r. Takiego użycia tego terminu).

Analogiczne zawężenie terminu scientist tylko do badaczy uprawiających nauki przyrodnicze nastąpiło nie wcześniej niż w latach 30/40 - tych XIX wieku.

S u k c e s y n a u k i

Jakie spektakularne osiągnięcia nauki tego okresu spowodowały ten stan rzeczy?

Przede wszystkim były to liczne odkrycia obszaru nauk przyrodniczych (astronomii, fizyki, geologii, chemii, biologii, geografii).

1) ASTRONOMIA

a) Pierwsze bardzo dokładne prognozy dotyczące zaćmienia Słońca;

b) Odkrycie nowej planety - Urana (J.F.W. Herschel - 1781);

c) Odkrycie paralaksy gwiazdowej (T. Henderson - 1832, F.W. Bessel - 1838, F.G.W. Struve - 1839);

d) Odkrycie Neptuna;

e) Modyfikacje kosmologii newtonowskiej dokonane przez Laplace'a.

Ad.b) Odkrycie Urana - William Herschel

• 4 marca 1774 roku 36 - letni William Herschel po raz pierwszy skierował swój instrument w niebo, ku Wielkiej Mgławicy w Orionie.

• Odkryta przez Herschela planeta była obserwowana wcześniej (przed 1690) wielokrotnie, ale brano ją za gwiazdę.

WILLIAM HERSCHEL (1738 - 1822)

• W roku 1781 , Herschel odkrył nową planetę Układu Słonecznego - Urana.

• Tak opisał tę obserwację w raporcie dla Royal Society w Londynie:

„We wtorek 13 marca, miedzy dziesiątą a jedenastą wieczorem, gdy obserwowałem małe gwiazdy w okolicach Geminorum, dostrzegłem obiekt wyraźnie większy od innych; zaskoczony jego dużą jasnością, porównałem go z Geminorum i małą gwiazdą z trójki pomiędzy Woźnicą i Bliźniętami. Okazał się znacznie większy od każdej z tych gwiazd, więc pomyślałem, że jest kometą.”

• Odkrycie Herschela uczyniło go sławnym, Royal Society odznaczyło muzyka medalem, a król Jerzy III przyznał mu roczną pensję 200 funtów.

• Teleskop Herschela

Olbrzymi teleskop Herschela miał zwierciadło o średnicy 4 stóp (122 cm), ważące niemal

tonę; ogniskowa wynosiła ponad 12 m. Został skonstruowany w 1789 r. dzięki

królewskiej dotacji dwa razy po 2000 funtów, i był największym instrumentem na świecie

aż do 1845 r.

• Reflektor Williama Herschel's 1.2 - m (48 calowy)

• Reflektor (teleskop) Hale'a na Mount Palomar 5 - m (200 calowy),

Ad. c) Odkrycie paralaksy gwiazdowej

FRIEDRICH BASSEL

• Niemiecki astronom odegrał kluczową rolę w rozwoju astronomii pozycyjnej, zajmującej się wyznaczaniem dokładnych pozycji ciał niebieskich

• Bassel użył metody paralaksy do wyliczenia odległości od gwiazdy 61 Cygni (przy użyciu heliometra)

• Czyniąc to, stał się pierwszym człowiekiem, który zmierzył odległość do gwiazdy innej niż Słońce.

Ad. d) Odkrycie Neptuna

• Prawdziwym tryumfem newtonowskiej mechaniki nieba było jednak, najpierw teoretyczne Urbain Jean Joseph Le Verrier (1811 - 1877)

JOHN COUCH ADAMS

• Astronom i matematyk angielski, pierwszy w wieku 24 lat, przewidział masę i położenie planety, która zaburzała orbitę Urana.

• Adams nie opublikował swych rachunków i Galle obserwacyjnie potwierdził istnienie Neptua opierając się na rachunkach Le Verriera.

Ad. e) Modyfikacje kosmologii newtonowskiej

PIERRE SIMON DE LAPLACE (1749 - 1827)

• Był jeden z najbardziej wpływowych uczonych w historii, a jego prace miały aż trzy rodzaje konsekwencji:

• Dzięki pracom Laplace'a została ugruntowana pozycja mechaniki jako podstawy matematycznego przyrodoznawstwa.

• Jego dzieła miały jeszcze duże znaczenie poprzez zastosowania techniczne oraz wpływ jaki wywarły wówczas na filozofię pozytywistyczną, a w konsekwencji także na nową - scjentystyczno - technologiczną formę kultury.

• Najważniejszym okazał się jedna ogólny wniosek obalający głoszona przez Newtona doktrynę, zgodnie z którą utrzymanie stabilności układu słonecznego wymagało interwencji sił nadprzyrodzonych.

• „Mechanika niebieska”

• 5 tomów , ukazało się w Paryżu w latach 1799 - 1825.

• Pięciotomowy traktat został zadedykowany „mechanikowi zwycięstwa” - Napoleonowi Bonaparte.

• Kiedy Napoleon zapytał Laplace'a dlaczego w jego pięciotomowym dziele nie ma słowa „Bóg”, ten odpowiedział mu: „Ta hipoteza nie była mi potrzebna”.

• Osiągnięcia Lapalce'a

• Osiągnięcia Lapalce'a polegały zatem na tym, iż wykazał, że układ słoneczny jest stabilny, aczkolwiek jest to stabilność dynamiczna (cały system słoneczny oscyluje wokół pewnej płaszczyzny z bardzo niską częstotliwością).

• Naturalistyczna interpretacja

Usuwało to teistyczną interpretację kosmologii newtonowskiej i otwierało możliwość interpretacji naturalistycznej.

2) FIZYKA (teoria elektryczności)

a) Przyczynowa teoria elektryczności / piorunochron/ (B. Franklin - 1752);

b) Odkrycie promieniowania podczerwonego (J.F.W. Herschel - 1800);

c) Skonstruowanie ogniwa galwanicznego pozwalające uzyskiwać energię elektryczną bez

użycia tzw. maszyn elektrostatycznych (A. Volta - 1800)

Ad. a) Przyczynowa teoria elektryczności / piorunochron/

BENJAMIN FRANKLIN (1706 - 1790)

• Do spektakularnych odkryć tego wieku należało odkrycie dokonane (ok. 1750) przez Franklina, że wyładowania atmosferyczne (pioruny) są pochodzenia elektrycznego (iskry elektryczne).

• Doświadczenia Franklina z latawcami w czasie burzy pokazały, że z chmury można zebrać ładunek elektryczny, którym można naładować kondesator.

• Wystąpił też z koncepcją, zgodnie z którą jest tylko jeden rodzaj elektryczności, ale występuje on w nadmiarze, bądź w niedomiarze.

Ad. b) Odkrycie promieniowania podczerwonego

• Herschelowi zawdzięczamy również odkrycie promieniowania podczerwonego (1800)

• Gdy badał za pomocą termometrów temperaturę promieniowania słonecznego w różnych pasmach światła widzialnego - od fioletowego do czerwonego - zauważył, że najwyższe wskazania uzyskuje dla termometrów ustawionych tuż za czerwonym krańcem widma słonecznego.

Ad. c) Skonstruowanie ogniwa galwanicznego

• Stos Volty - między płytkami metalowymi Volta umieszczał papier lub porowate wióry drewna, nasycone solami lub kwasami. W ten sposób powstał stos Volty.

• Bateria elektryczna - inna jeszcze kombinację osiągną przez użycie dwóch metali zanurzonych w cieczy w naczyniach szklanych. Tak powstała bateria elektryczna.

3) GEOLOGIA

JAMES HUTTON (1725 - 1797)

• Szkocki geolog wprowadził pojęcie odwieczności czasu do dziejów Ziemi.

• Theory of the Earth: „brak śladów początku i brak widoków na zakończenie” - to najsłynniejsze jego zdanie zamykające wielkie dzieło „Theory of the Earth” (1795).

• Aktualizm: Hutton wprowadził także pojęcie aktualizmu (uniformitarianizmu) do geologii („teraźniejszość jest kluczem do przeszłości”). Odtąd można będzie mówić o historii Ziemi (a więc i życia).

• Uniformitarianizm

• Teoria Huttona, znana jest współcześnie jako uniformitarianizm; zgodnie z tą teorią zmiany zachodzące w przeszłości w skorupie ziemskiej dokonywały się na skutek tych samych praw fizycznych, które działają obecnie.

• Potop - wysunął tezę, że warstwy geologiczne skorupy ziemskiej nie powstały w wyniku ogólnoświatowego potopu, jak sadzono wcześniej i jak naucza Biblia.

• Ewolucja - według niego Ziemia nie została ukształtowana przez nagłe, gwałtowne wydarzenie, lecz przez stopniowe procesy - te same, które możemy obserwować w dzisiejszym świecie.

CHARLES LYELL

• Twórca współczesnej geologii.

• W 1841 roku ogłosił obowiązujący do dziś podział dziejów Ziemi na ery i epoki geologiczne, podkreślając przy tym znaczną długość czasu geologicznego.

• W latach 1830 - 1833 opublikował trzytomowe dzieło Principles of Geology (Podstawy geologii), w którym usystematyzował znane już fakty naukowe.

• Skorupa ziemska kształtowała się w sposób ciągły; góry, rzeki, doliny itp. powstawały w wyniku działania sił natury, takich jak erozja na skutek działania wiatru, wody, zmian temperatury. Teoria ta została spopularyzowana przez Lyella.

• Pokazał, że Ziemia ulegała wolnym i stopniowym przemianom trwającym miliony lat dzięki procesom, które zachodzą także dzisiaj.

• Twierdził, że obecne cechy geologiczne Ziemi można łatwo wyjaśnić działaniem erozji oraz wpływem erupcji wulkanicznych, które miały miejsce w ciągu milionów lat (szukał przyczyn naturalnych).

• Naukowy punkt widzenia - celem Lyella było nie tylko zaprezentowanie nowej teorii wyjaśniającej początek i dzieje Ziemi z czysto naukowego punktu widzenia.

4 ) CHEMIA

a) Odkrycie nowych pierwiastków chemicznych - sodu i potasu w wyniku zastosowania

elektrolizy, co podważało tradycyjne rozumienie metalu jako uosobieniu twardości i

trwałości (Humphry Davy - 1807);

b) Prawo stosunków wielokrotnych (John Dalton - 1807) traktowane jako ważny argument na

rzecz atomistycznej teorii materii.

c) mocznik

Ad. a) Okrycie nowych pierwiastków chemicznych

SIR HUMPHRY DAVY (1778 - 1829)

• Profesor chemii Instytutu Królewskiego w Londynie w latach 1802 - 1812, a od roku 1812 pracował w laboratorium prywatnym.

• Jego badania doprowadziły do odkrycia:

1. Nowych pierwiastków: sodu, potasu, magnezu, wapnia, strontu i baru;

2. wydzielenia tych metali na drodze elektrolizy stopionych soli;

3. określił wzór kwasu solnego i stwierdził, że chlor jest pierwiastkiem;

4. zawdzięczamy mu konstrukcje górniczej lampy bezpieczeństwa;

5. odkrycie łuku elektrycznego;

6. prowadził badania w zakresie chemii rolnej i korozji metali.

• Potas

- W roku 1807 udało mu się w drodze elektrolizy roztopionego potażu (węglanu potasu) uzyskać kilka małych globulek metalicznego potasu;

- Kilka dni później otrzymał metaliczny sód, również drogą elektrolizy.

• Chlor

- Następnie Davy zwrócił swe zainteresowania w kierunku kwasu solnego, myśląc, iż jest

on związkiem zawierający tlen (okazało się, że jest to kwas fosforowy)

- Korzystając z badań swego rywala Gay - Lussaca doszedł jednak do wniosku, że chlor

jest pierwiastkiem;

- Davy jest pomysłodawcą nazwy dla nowej substancji.

• Lampa górnicza (skonstruowana w 1815r, na zamówienie)

• Znacząco zwiększyła ona bezpieczeństwo pracujących w kopalniach, redukując zagrożenie związane z wybuchem metanu.

• Pomysł konstrukcyjny polegał na osłonięciu płomienia cienką metalową siateczką o drobnych oczkach. Lampa bezpieczeństwa miała podwójną siatkę metalową osłaniającą płomień, co chroniło przed wybuchem zawierającego metan powietrza w kopalniach.

GEORGES STEPHENSON (1791 - 1848)

• Niezależnie od Davy'ego podobną lampę skonstruował w ty samym czasie Georges Stephenson.

• Wynalazca nie opatentował swojego wynalazku z pobudek humanitarnych - szybko dzięki temu weszła w powszechne użycie.

• Bardzo podobna metalowa siatka miała z zadanie ochładzanie płomienia i uniemożliwienie wydostania się go na zewnątrz. Wewnętrzna cześć lampy wyposażona była w tzw. bycze oko, czyli soczewkę skupiającą w promień zasłonięte siatką światło. Paliwem w lampie mógł być olej, nafta lub benzyna.

• Po raz pierwszy wypróbowano ją w 1816 roku w kopalni Hebburn Colliery.

Ad. c) mocznik

FRIEDRICH WÖCHER (1800 - 1882) - mocznik

• W latach 1831 - 1836 profesor chemii Politechniki w Kassei;

• W latach 1836 - 1882 profesor chemii i medycyny Uniwersytetu w Getynberdze;

• Członek Towarzystwa Królewskiego w Londynie (Royal Society);

• Synteza (1828) pierwszego związku organicznego /mocznik/ interpretowana jako kontrargument w sporze o istnienie tzw. „siły życiowej”.

• Jako pierwszy otrzymał związek organiczny - mocznik, z substancji nieorganicznej, wskazując możliwość powstawania związków organicznych bez udziału tzw. siły życiowej.

• Synteza mocznika była pierwszą syntezą organicznego związku naturalnego co przyjmuje się za początek chemii organicznej.

5) TECHNIKA I TECHNOLOGIA

a) Istotne były też osiągnięcia techniczno - technologiczne tej epoki, m.in. takie jak: pierwszy statek o napędzie parowym (Robert Fulton - 1807, w 1818 transportowiec transoceaniczny).

b) Prototyp telegrafu elektrycznego /55 drutów/ (T. von Sömmering - 1809), później tzw. telegraf igiełkowy K.F. Gauss i W.E. Weber - 1834).

Ad. a) Parowiec

ROBERT FULTON (1765 - 1815)

• Amerykański budowniczy statków wodnych;

• W latach 1798 - 1801 budował łodzie podwodne ze śrubą o ręcznym napędzie (zbudowany we Francji - Nautilus);

• W roku 1807 zbudował pierwszy parowiec pasażerski (Clermont), a w 1814 roku został zwodowany parowy okręt wojenny Demologos z dwudziestoma działami na okładzie.

Ad. b) Telegraf

JOHANN CARL FRIEDRICH GAUSS (1777 - 1855)

ERNST HEINRICH WEBER (1795 - 1878)

• W 1833 roku telegraf elektryczny igiełkowy odmiennego systemu skonstruowali w Getyndze K.F. Guss i W.E. Weber.

• Pomysł swój ogłosili w 1834 roku, a doświadczenia z telegrafem prowadzili do 1838 roku.

6) BIOLOGIA

Pierwsza wersja teorii ewolucji oraz reforma systematyki zwierząt /kregowce i bezkregowce/ (J.B. Lamarck - 1809)

GEORGES LOUIS LECLERC, COMTE DE BUFFON (1707 - 1788)

• Wszechstronny przyrodnik I encyklopedyczny umysł epoki francuskiego Odrodzenia, zwrócił się ku zagadnieniom powstania I rozwoju Ziemi powodowany zapewne zwykłą ciekawością poznawczą uczonego.

• W 1778 roku, w piatym suplemencie do Historie naturelle, générale et paticulière wystąpił z traktatem, który wkrótce zyskał wielki rozgłos przez swa treść i wybitne zalety literackie - Les époques de la nature (1778)

• W dziele „Les époques de la nature”, 1778 pisał, że nasza planeta narodziła się jako roztopiona kula, a później stygła - stąd kiedyś stworzenia ciepłolubne zamieszkiwały nawet obszary podbiegunowe, gdy dziś są tylko w tropikach.

• Dzielił dzieje Ziemi na sześć epok i siódmą - epokę współczesną, określił ich długość i wyznaczył zarazem kres życia na Ziemi;

• Uważał, że planety powstały z materii wyrzuconej ze Słońca w wyniku zderzenia z kometą.

• Twierdził, że warunki naturalne wpływają na żywe organizmy i mogą je (w ograniczonym zakresie) kształtować.

JEAN BAPTISTE PIERRE ANTOINE DE MONET DE LAMARCK (1744 - 1829)

• Głosił, że organizmy powstały drogą naturalną przez samorództwo z materii nieożywionej, z tych najprostszych istot, w ciągu „nieskończenie długiego” czasu, rozwinęły się droga powolnych przemian dziś żyjące gatunki zwierząt i roślin, w związku z tym ciągłość życia na Ziemi nie została przerwana. Końcowym etapem tego szeregu jest człowiek.

• Początkowo zajmował się botaniką i chemią; prowadził badania flory Francji.

• Jako pierwszy przeprowadził podział na kręgowce i bezkręgowce, rozróżniając przy tym 10 gromad bezkręgowców.

• Teoria transmutacji - sformułował pierwszą naukową teorię ewolucji (zwaną teorią transmutacji, lamarkizmem)

• Jest autorem terminu biologia.

GEORGES CUVIER (1769 - 1832)

• Wielki przeciwnik Lamarcka, dowiódł, że w przeszłości żyły gatunki które już nie istnieją.

• Syberyjskie mamuty - opisane przez niego syberyjskie mamuty i amerykańskie mastodonty były zbyt wielkie, by mogły przeżyć gdzieś na Ziemi niezauważone (to samo dotyczyło późniejszych odkryć dinozaurów i innych gatunków mezozoiku).

• Katastrofy - pojęcie wymierania łączył Cuvier z katastrofami, które okresowo dotykały Ziemię i niszczyły znaczną cześć zamieszkujących ją organizmów.

• Pokazał, że w obrębie większych typów zwierząt (kręgowców, mięczaków, stawonogów itp.) poszczególne narządy i części ciała mają wspólny „plan budowy”, choć niekoniecznie musza być podobne i pełnić te same funkcje.

7) GEOGRAFIA

a) Wyprawa dookoła świata - James Cook (1768 - 71)

b) James Cook (1770) - odkrycie wschodnich wybrzeży Australii.

JAMES COOK (1728 - 1779)

• Wykazał w czasie słynnej podróży w latach 1768 - 71, że nazwane przez Abela Tasmana wybrzeża Staaten Land nie są częścią Kontynentu Południowego, którego poszukiwano zawzięcie, ale dwiema wyspami, które nazwano Nową Zelandią.

• Wyprawa Cooka - wyprawa Cooka była niczym misja kosmiczna. Rejs Endeavour był nie tylko podróżą w celach odkrywczych, było to także laboratorium w którym testowano najnowsze teorie i technologie.

• Wyprawa Cooka miała pełne poparcie Royal Society, Cook zobowiązał się do przetestowania nowoczesnych przyrządów nawigacyjnych (sekstans i chronometr); w swoją druga podróż zabrał m.in. 4 chronometry.

• Załoga statku była na przykład królikami doświadczalnymi w walce marynarki Wojenne z wielkim problemem morskich podróżników - szkorbutem. Cook miał na pokładzie szereg eksperymentalnych potraw jak kiszona kapusta.

• Cook napisał więcej (Tranzyt Wenus): „ten dzień był tak dobry do zrealizowania naszych celów, jak tylko mogliśmy sobie życzyć. Powietrze było idealnie przejrzyste. Mogliśmy podziwiać cały tranzyt. Wyraźnie widzieliśmy atmosferę lub rodzaj obwódki wokół planety. Była ona zniekształcona w czasie kontaktów, szczególnie dwóch wewnętrznych”.

• Obserwacje

• Obserwacje z 1769 roku prowadzone były w 76 miejscach na Ziemi

• Wykonane pomiary okazały się nie dość dokładne, aby wyznaczyć rozmiary Układu Słonecznego.

• Astronomowie musieli czekać do kolejnej pary tranzytów Wenus, które nastąpiły w XIX wieku i dokładniejsze pomiary mogły być wykonane dzięki fotografii.

• 11 lipca 1771 roku Cook wrócił do Anglii po opłynięciu Ziemi dookoła, uczestnicy wyprawy opisali nowoodkryte ziemie (skatalogowali tysiące gatunków roślin, owadów i zwierząt).

1. SCHELLING

1. Filozoficzne ujęcie rzeczywistości

Filozofia przyrody w intencji Schellinga nie miała zastępować nauk przyrodniczych, miała być tylko próbą filozoficznego, rozumiejącego ujęcia rzeczywistości, budowaną za pomocą tych nauk.

2. Teoria elektromagnetyzmu

• Schellingiańska filozofia przyrody to próba filozoficznego uogólnienia odkryć przyrodoznawstwa (Volta, Galvani, Oersted, Lavnisler)

• Schelling korzystając z tych inspiracji antycypował niektóre rozwiązania naukowe (m.in. teoria elektroagnetyzmu)

3. Nowe ujęcie stosunku człowieka i przyrody

• Schelling wprowadził też nowe ujęcie stosunku człowieka do przyrody,

• W szczególności odrzucił - Baconowskiej proweniencji - ideę podporządkowania przyrody ludzkim interesom.

• Tej idei przeciwstawił koncepcję zasadniczej jedności przyrody i świata ludzkiego,

• Uzasadnienie - przyroda nie może być traktowana jako zbiór rzeczy użytecznych dla człowieka, gdyż okazuje się autonomiczną całością warunkującą świat duchowy i podlegającej zarazem tej samej co kultura zasadzie.

• Różnica - podstawową różnicą między przyrodą a światem ludzkim Schelling upatruje w tym, że aktywność przyrodnicza ma charakter nieświadomy, a aktywności ludzkiej towarzyszy samowiedza, która obejmuje stopniowo różne aspekty tej aktywności.

1. Matematyzacja nauki

• Schelling przewidział powszechną matematyzację nauki

• W jednym ze swych pism pisał: „Jeśli zapytamy co stanie się [...] z naszymi naukami, i w jakiej uniwersalnej nauce wszystkie się w końcu rozpłyną, to odpowiedź brzmi, w uniwersalnej matematyce”.

1. Druga filozofia przyrody

• Tak zwana druga filozofia przyrody, rozwijana na bazie filozofii tożsamości po 1801 roku; a następnie w filozofii wolności - po 1809 roku budowana jest już właściwie bez wykorzystania nauk przyrodniczych.

• Jest to aprioryczna spekulacja, w której świat zmysłowy rozważany w relacji do absolutu przedstawia się jako ciemny jego refleks, rzeczy indywidualne istnieją tylko pozornie.

1. Świat przyrody

• Świat przyrody o tyle ma znaczenie, o ile przegląda się w nim i daje się rozpoznać wieczna idea.

• Przyroda, w dalszy ciągu rozważana jako ulegający nieustannym przekształceniom organizm, rozpadający się na organizmy partykularne, wiecznie zmienny, tworzący, niszczący, traci tu swoje przejrzyste oblicze.

1. Świat zjawiskowy

• Materia staje się ciemnością, bytem ezoterycznym, manifestacją obecnego w Bogu zła.

• Siat zjawiskowy przestaje być obszarem egzystencji rzeczywistej, staje się - jest to wpływ nauki platońskiej o ideach - światem cieni.

• Tracąc stopniowo kontakt z nauką epoki Schelling przedstawia rzeczywistość materialną w aurze religijno - mistycznej. Już nie dające się pojąć rozumem prawa jego funkcjonowania, ale tajemnicze i cudowne, ukryte w niej moce stają się głównym przedmiotem jego fascynacji.

• Bezkrytycznie przyswaja sobie pseudonaukowe fascynacje epoki, jak:

• Magnetyzm zwierzęcy Messmera, frenologię Galla, medycynę Browna, zajmuje go radiestezja, zjawiska parapsychiczne i spirytyzm.

1. FRANZ ANTON MESMER (1773 - 1815)

• Stopień doktora nauk medycznych uzyskał na Uniwersytecie Wiedeńskim.

• W roku 1766 za pracę pt. Disseratio Physico - Medica de Planetarum Influxu, w której zajął się fizycznymi efektami wywoływanymi w ciele ludzkim przez siły grawitacji planet (zwłaszcza Słońca i Księżyca, które ówcześnie określano mianem planet).

• Mesmer wierzył, że magnes leczy choroby, wytwarzając w ciele „sztuczny przypływ i odpływ”, a także korygując nierównomierne rozłożenie fluidów nerwowych i ich pomieszany ruch, a więc prowadząc do „harmonii nerwowej”.

• Messmeryzm - system leczniczy oparty na rzekomo istniejącym w świecie „fluidzie uniwersalny”, który w postaci „magnetyzmu zwierzęcego” emanuje z człowieka, reguluje układ nerwowy i leczy różne choroby.

1. JOHN BROWN (1736 - 1788)

• Szkot z pochodzenia, uzyskał stopień doktora medycyny w 1779 roku na uniwersytecie w St. Andrews.

• W nastepnym roku ukazało się jego główne dzieło: Elementa medicinae, w którym upraszczając, ale i deformując tradycyjną medycynę, twierdził, że większość chorób powstaje wskutek zaburzenia równowagi pomiędzy dwoma rodzajami bodźców:

• Gdy bodźców (jednego z rodzajów) jest za dużo powstaje sthenia i choroby steniczne (tj. m.in. zapalenie płuc, błonica)

• Gdy bodźców jest za mało lub są niewystarczające, to powstaje asthenia i choroby asteniczne (tj. m.in. krzywica, gruźlica)

• Leczenie polega, zgaodnie z zasadą contraria contrariis, na stosowaniu najczęściej - gdyż większość (97%) chorób miała być asteniczna - środków tj. m.in. alkohol, piżmo, eter, ćwiczenia ciała.

• Zasady medycyny Browna - w końcu XVIII w. w monarchii austro - węgierskiej zasady medycyny Browna zostały wprowadzone urzędowo dla lekarzy wojskowych

1. Aprioryczne konstrukcje

• Aprioryczne konstrukcje jego filozofii przyrody okresu systemu tożsamości cierpią na przerost swobodnej spekulacji połączonej z dowolnymi analogiami, co w zestawieniu z dziwaczną formalizacją ich ujęcia wytwarza produkt z trudnością tylko dający się asymilować.

• Dedukcja materii - według Schellinga możliwa jest czysto teoretyczna konstrukcja czy dedukcja materii oraz podstawowych typów ciał nieograniczonych i ograniczonych, a nawet sił (oddziaływań) takich jak grawitacja.

• W jego rozumieniu konstrukcja ta nie prowadzi bynajmniej do fantazyjnych i arbitralnych dedukcji, gdyż aspekt obiektywności gwarantuje sama przyroda konstruując się jeynie pod kontrolą umysłu.

1. Autonomiczność filozofii przyrody

• Odczytanie przez umysł obiektywnych treści (podstawowych i zarazem koniecznych wzorców teleologicznych) wprost w przyrodzie, pominięciem danych fizyki eksperymentalnej zapewnia obiektywność i autonomiczność fizyki spekulatywnej (filozofii przyrody). Schelling w związku z tym nie włącza do swojej filozofii przyrody teorii i hipotez z jemu współczesnej nauki, ale niemniej wykorzystuje pewne idee z fizyki, chemii i biologii.

• Zjawiska magnetyczne

• Niezwykłym zainteresowaniem badaczy cieszyły się zjawiska magnetyczne i elektryczne, ponieważ nie poddawały się czysto mechanicznej interpretacji.

• Romantycy też byli nimi bardzo zaciekawieni, a to dlatego, że dostrzegali w nich fizyczną realizację prawa miłości, fundamentalnej według nich zasady funkcjonowania świata.

• Jedność świata

• Dwa przeciwieństwa, spojone siłą przyciągania, stanowiły - wedle Friedricha Schellinga - organizacyjny schemat natury.

• Tym, czym na najniższym szczeblu rozwoju są różnoimienne bieguny magnetyczne, miały być na wyższym poziomie kwasy i zasady, a wreszcie na najwyższym - mężczyzna i kobieta (to co męskie i żeńskie).

• Jedność świata gwarantowało owo nieustanne zmaganie się przeciwieństw.

• Biegunowość sił - w całej swojej konstrukcji przyrody wykorzystuje np. (fizycznej proweniencji) ideę biegunowości sił, ale idee te są łączone tylko na zasadzie analogii i aplikowane do jego metafizycznego (dialektycznego) schematu.

1. Idea ewolucji

Pomimo też tego, że jego filozofia przyrody dopuszcza możliwość wykorzystania idei ewolucji, to jednak odrzuca tę ideę, gdyż centralnym celem jego filozofii przyrody nie była genetyczna historia przyrody, ale teoretyczna (idealna) jej konstrukcja.

Źródło: Ryszard Panasiuk „Schelling”, Warszawa WP 1987, s. 42 - 44.

2. Epigoni

• U uczniów i epigonów takich jak Oken, Steffens, Windischmann i inni, pomysły Schellinga były jeszcze dalej rozbudowane, przyczyniając się ostatecznie do kompromitacji w trzeźwiej myślących srodowiskach intelektualnych romantycznej filozofii.

1. LORENZ OKEN (1779 - 1851)

Główna praca Okena 13 - tomowe dzieło pt. „Historia naturalna wszystkich społecznych sfer” („Naturgeschichte füf affe Stände“ 1833 and 1841)

2. HENRIK (HENRICH) STEFFENS (1773 - 1845)

Filozof norweski, interesował się mineralogią, geologią i filozogią klasyczną.

„Grundzüge der philosophischen Naturwissenschaft“ 1806

3. KARL JOSEPH HIERONYMUS WINDISCHMANN (1775 - 1839)

Autor m.in. „Ideen zur Physik“, „Untersuchungen über Astrologie, Alchemie und Magic“

1. Absurdy

• Filozofowie natury doszli wreszcie w swych wywodach do absurdu.

• Wszędzie widzieli biegunowość: samiec i samica, przyswajanie i wydzielanie, tętnice i żyły, mózg i splot brzuszny, głowa i nogi - wszystko to było u nich zasadnicze przeciwieństwa, które brano na serio i rozważano filozoficznie.

2. Naginanie faktów

Wysilano się w tym kierunku, aby oznaczyć dedukcyjnie, jak rzeczy mogą wyglądać i jakimi musza być (podobnie jak w wiekach średnich w skrajnym realizmie), niejednokrotnie wyraźnie naginano fakty do panującej teorii, nie troszcząc się zbytnio o wierność obserwacji.

3. Klęska

• Rozbrat miedzy torującymi sobie coraz szersza drogę myśleniem naukowym a spekulacjami uczniów Schellinga pogłębia się z czasem coraz bardziej doprowadzając do zepchnięcia ich na margines życia umysłowego, wreszcie do zupełnego zapomnienia ich produktów intelektualnych.

• Romantyczna filozofia przyrody, której Schelling był najwybitniejszym reprezentantem, poniosła historyczną klęskę.

4. Tezy do dysputy

Na uniwersytetach niemieckich przy promocjach doktorskich wysuwano tego rodzaju tezy do dysputy:

• Organizmowi odpowiada schemat linii krzywej

• Krew to jest falujący magnes

5. Krytyka

• Jednoznacznie krytycznie - w opinii współczesnych uczonych - została natomiast oceniona filozofia Schellinga, aczkolwiek wskazuje się na to, iż niektóre motywy filozofii przyrody Schellinga wpłyneły na odkrycia Oerstedta (elektromagnetyzm) oraz Johannesa von Müllera (fizjologia).

• W ten sposób filozofia ośmieszała się i traciła zwolenników

FRIEDRICH WÖHLER

• Według jednego z twórców chemii organicznej Friedricha Wöhlera Schelling jest „Cagliostrem filozofii”, który skonstruował taki system filozofii, w którym ignorancja w zaresie nauk przyrodniczych została podniesiona do rangi filozoficznej konieczności, a uczęszczanie na wykłady Schellinga mogło mieć tylko tai cel, jaki ma chodzenie do kabaretu

JÖNS JAKOB BERZELIUS (1779 - 1848)

• Lekarz i chemik szwedzki Berzelius dał słusznie filozofom natury w roku 1827 następującą uszczypliwą radę: „Filozofowie natury najlepiej zrobią, gdy będą się trzymać takich przedmiotów, których badacze natury nie mogą sprawdzić”.

• Profesor chemii i farmacji w Sztokholmie

• Prace badawcze koncentrowały się wokół: dokładnych metod pomiarowych stałych chemicznych (masy atomowe), opracowania metod analizy elementarnej; dualistycznej hipotezy elektrochemicznej; wprowadził pojęcie izomerii, odkrył selen i tor.

3. Filozofia przyrody Hegla

• Władysław Tatarkiewicz (1886 - 1980) - Jeśli filozofia Hegla pociągnęła całe zastępy uczniów, to nie dla uroku osobistego jej twórcy. Cechowało go oschłe, chłodne i flegmatyczne usposobienie; już za młodych lat miał cechy starca. Nie przyciągały tez do Hegla zalety wykładów, był jak najgorszym mówcą. Pisma też nie były pociągające: w stylu i terminologii łączył niejasność z pedanterią.

1. Doktryna - synteza

• Pociągała natomiast treść doktryny, olbrzymie przedsięwzięcie polegające na włączeniu wszystkich zagadnień filozoficznych w system i rozwiązania ich wśród jednej zasady.

• Hegel w projekcie swojej filozofii przyrody inspirował się ideami Schellinga, ale stosował też własne kategorie wypracowane w Nauce logiki, a całą interpretację przyrody podporządkował własnej koncepcji absolutu jako autonomicznego procesu rozwoju ku samowiedzy.

2. Trzy stopnie organizacji

Zgodnie z triadycznym ujęciem rzeczywistości, w której wyróżnił trzy stopnie organizacji, w filozofii przyrody wyróżnił trzy działy:

stopnie organizacji	działy filozofii przyrody
mechaniczny	matematyka (mechanika)
fizyczno - chemiczny	fizyka
organiczny	ogranika

3. System szczebli

• System szczebli jakie fają się wyróżnić w przyrodzie nie przedstawia jednak empirycznych dziejów przyrody, ale dialektyczne rozwiniecie pojęcia.

• Powiązanie poszczególnych stopni organizacji przyrody ma zdaniem Hegla charakter konieczności logicznej, tzn. każdy wyższy stopień zawiera w sobie stopnie niższe jako składniki i zarazem opiera się na wyższych zasadach stopnia nadrzędnego.

1. Antyewolucjonizm

Pomimo zewnętrznego podobieństwa filozofia przyrody Hegla, podobnie jak i filozofia przyrody Schellinga, jest nie do pogodzenia z teorią ewolucjonistyczną, gdyż teoria ta wprowadza idee czasowego następstwa, która jest obca dialektycznej dedukcji szczebli przyrody.

2. Filozofia przyrody

• Filozofia przyrody Hegla została zaprojektowana jako nauka autonomiczna a zarazem nadrzędna w stosunku do matematycznego przyrodoznawstwa.

• Prowadziło to często Hegla do interpretacji niektórych tez przyrodoznawstwa w ramach schematu pojęciowego jego filozofii przyrody, ale również do negatywnej oceny niektórych teorii przyrodniczych (np. falowo - korpuskularnej teorii światła, czy systematyki pierwiastków chemicznych), co w dalszej perspektywie czasu obróciło się nie tylko przeciwko heglowskiej filozofii przyrody, ale przede wszystkim przeciwko wszelkiej autonomicznej filozoficznej refleksji nad przyrodą.

1. Klasyczne rozumienie nauki (kategoryczno - dedukcyjny model nauki)

Klasyczne rozumienie nauki, znajdujące swoje źródła w filozofii Arystotelesa i utrzymywane praktycznie aż do upadku filozofii przyrody Hegla, wskazywało na takie konstytutywne jej elementy jak:

• Ogólność

• Konieczność

• Prawda

Aż do czasów Kartezjusza kategorie te interpretowano ontologicznie. Według tej interpretacji nauka jest wiedzą o tym :

• Co ogólne (istota, podstawa, przyczyna, zasada),

• tym co konieczne (wieczny byt),

• prawdzie (prawdziwe bycie).

• Metoda naukowa jest pochodną tak rozumianej nauki.

• Nauka w tym rozumieniu byłaby systemem sądów, powszechnie ważnych, konstytuowanych przez wiążące reguły wnioskowania.

• Modyfikacja koncepcji nauki pochodząca od Kartezjusza i kontynuowana przez Kanta polegała jedynie na zmianie interpretacji z ontologicznej na epistemologiczną. Wówczas ogólność wiedzy zagwarantowana jest przez jej charakter teoretyczny, konieczność przez charakter systemowy, zaś prawda przez poznawczy.

• Ogólność, konieczność i prawda są więc cechami charakteryzującymi strukturę wiedzy naukowej, której wiodącym modelem będzie matematyka, a później - u Kanta - matematyczne przyrodoznawstwo.

• Krytyka - mechanika klasyczna w tym ujęciu będzie powszechnie obowiązującym paradygmatem nauki. Ta koncepcja nauki (filozofii) została poddana krytyce przez Hegla, który przede wszystkim dokonał sui generis jej reontologizującej interpretacji.

• Według Hegla prawdziwą postacią istnienia prawdy może być tylko jej naukowy system, ale system ten nie może się wzorować na matematyce gdyż: „Filozofia, jeśli ma być nauką [...] nie może w tym celu zapożyczać metody od nauki podporządkowanej, jaką jest matematyka, ani zadawalać się kategorycznymi zapewnieniami oglądu wewnętrznego, ani posługiwać się wnioskowaniem na podstawie refleksji zewnętrznej. Tylko sama natura treści może być tym, co się rozwija w poznaniu naukowym, przy czym ta własna refleksja dotycząca treści jest zarazem tym, co dopiero zakłada i wytwarza własne określenie [...]. Ten proces duchowy, nadający sobie w swej postaci niezłożoności swą określoność, a w swej określoności swą równość ze sobą samym i stanowiący w ten sposób immanentny rozwój pojęcia, jest absolutną metodą poznawania i zarazem immanentną duszą samej treści. Twierdzę, że tylko postępując tą drogą konstruowania siebie samej filozofia zdolna jest stać się obiektywną nauką demonstratywną”.

• „Filozofia przyrody podejmuje materiał, który fizyka przygotowuje jej czerpiąc z doświadczenia, w tym punkcie, do którego fizyka go doprowadziła, i przetwarza go dalej, nie traktując doświadczenia jako podstawy ostatecznego sprawdzenia; fizyka musi więc pracować w ten sposób na rzecz filozofii, by filozofia te dostarczone jej ogólne treści rozsądkowe mogła przełożyć na pojęcie, pokazując, jak to właśnie ogólna treść jako w samej sobie konieczna całość wynika z pojęcia [...]. Ponieważ metody fizyki nie spełniają wymogów pojęcia, zatem kroczy się dalej”.

• „Pojęcie” lub „konieczny charakter treści” przestają być akceptowane jako kryteria naukowości doświadczenia naukowego.

• Po upadku filozofii Hegla naukowość nauki była definiowana poprzez akceptowane przez fizyków - empiryków procedury badania naukowego, i tym samym odrzucono roszczenie Hegla wykraczania poza fizykę w imię naukowego poznania prawdy i uprawiania filozofii przyrody.

1. Rozbieżności w płaszczyźnie metaprzedmiotowej

• Należy w związku z tym zauważyć, że heglowskie stanowisko w ocenie osiągnięć Keplera (prawa ruchu planet), Newtona (optyka) oraz Lamarcka (teoria ewolucji) interpretowane najczęściej jako brak znajomości osiągnięć nauk przyrodniczych powinno być interpretowane jako przykład rozbieżności na płaszczyźnie metaprzedmiotowej.

• W tym czasie nastąpiła bowiem zasadnicza zmiana w rozumieniu nauki.

• To, co według Hegla było tylko „rozsądkową treścią ogólną” stało się faktycznie - w terminologii Hegla - pojęciem i teorią, zaś Heglowskie „pojęcie” stało się zbędnym i nienaukowym wymysłem.

4. Upadek romantyczno - idealistycznej filozofii przyrody

• Filozofia przyrody niemieckiego idealizmu była przyczyną kryzysu ówczesnej filozofii.

• Postmodernistyczna świadomość naukowa stabilizuje się w Niemczech w istocie dzięki zbanalizowanej już po roku 1830 polemice z romantyczno - idealistyczną filozofią przyrody.

• Zwłaszcza heglowska filozofia przyrody uchodzi ogólnie za odstraszający przykład błądzenia filozoficznej spekulacji, co stwarza okazję do stwierdzeń, że czas wreszcie zostawić filozofię samej sobie i uprawiać naukę.

• Przy czym należy jeszcze uwzględnić to, iż filozofia idealistyczna, w tym romantyczna filozofia przyrody nie tyle została wyparta, co zapomniana.

• Michelet z okazji opublikowania heglowskiej Filozofii przyrody opowiada się już tylko za koegzystencją różnych sposobów ujmowania przyrody i likwiduje tym samym nadrzędną pozycję, jaką Hegel przyznawał własnej filozofii przyrody wobec empirycznego przyrodoznawstwa.

• Już w 1875 roku F.A. Lange w swojej Historii materializmu nazwał filozofię przyrody Hegla „wynaturzeniem pojęciowym romantyzmu” i obarczył ją winą za deprecjację filozofii w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to przeciwstawiono filozofii naukę i opozycja ta stała się wzorcowym przykładem przeciwstawienia pomiędzy tym, co naukowe i tym, co nienaukowe.

• Jednak ani Lange, ani inni historycy filozofii nie kwestionowali zasług Hegla dla rozwoju nauk humanistycznych i jego silnego wpływu na kulturę, a nawet na rozwój nauk przyrodniczych.

5. Trzy strategie rehabilitacji filozofii.

• Pojawienie się nowego modelu nauki wyrosłego z praktyki badawczej w bujnie rozwijającym się przyrodoznawstwie końca XVIII i pierwszej połowy XIX wieku stało się bezpośrednią przyczyną rozejścia się nauki i filozofii i zmusiło filozofię, w tym filozofię przyrody, do zreorientowania samej siebie według nowej koncepcji nauki.

• Odrzucenie idealistycznej, metafizycznej filozofii przyrody doprowadza później do upowszechnienia się przekonania, że można lekceważyć nie tylko transcendentalną filozofię przyrody, ale filozofie w ogóle, tj. także refleksję metodologiczną.

a) Filozofia przyrody

• Filozofia przyrody uprawiana na niemieckich uniwersytetach, zarówno w wersji Schellinga, jak i w wersji Hegla uprawiana była niezależnie od nauk przyrodniczych.

• Organizacyjną konsekwencją tego stanu rzeczy było ukonstytuowanie się w ramach niemieckiej tradycji akademickiej niezależnych od filozofii nauk przyrodniczych, do czego walnie przyczynili się m.in. uczeni tej miary co H. Von Helmholtz.

HERMANN VON HELMHOLTZ (1821 - 1894)

• Z wykształcenia lekarz, jego prace z dziedziny fizjologii dotyczyły fizjologii zmysłów i układu nerwowego, w 1853 opracował teorię akomodacji oka oraz teorię widzenia barw, w filozofii zajmował się teorią poznania, w której stał na stanowisku agnostycyzmu,

• W dziedzinie fizyki główną zasługą Helmholtza było podanie (niezależnie od J.R Mayera i J.P. Joule'a) matematycznej interpretacji zasady zachowania energii i wykazanie jej powszechnego charakteru.

b) Akademicka filozofia przyrody

• Akademicka filozofia przyrody, ale nawet szerzej, cała filozofia, utraciła kontakt z przyrodoznawstwem, koncentrując się na problematyce humanistycznej.

• Jednakże nie doprowadziło to do zaniku filozofii przyrody, gdyż jej problematykę podjęli przyrodnicy tego okresu m.in. I. Büchner, E. Du Bois - Reymond, G.T. Fechner, E. Von Hartmann, E. Mach, W. Ostwald.

1. LUDWIG BÜCHNER (1824 - 1899)

• Autor popularyzującego materializm i antyteizm dzieła (Kraff und Stoff, Epirich - naturphilosophische Studien. In allgemein - verständlicher), przetłumaczono go na 17 języków

• Był zdecydowanym przeciwnikiem metafizyki oraz wszelkiej filozofii apriorycznej i spekulatywnej (heglizm)

• Systematycznie rozwijał wątek empiryzmu oraz naturalistycznego redukcjonizmu, głosił teoriopoznawczy sensualizm i agnostycyzm oraz ontologiczny realizm materialistyczny.

2. EMIL DU BOIS REYMOND (1818 - 1896)

Od 1858 profesor fizjologii na uniwersytecie w Berlinie, w poglądach filozoficznych był przedstawicielem agnostycyzmu (ignoramus et ignorabimus)

3. GUSTAW TEODOR FECHNER (1801 - 1887)

• Fizyk i filozof niemiecki; twórca psychofizyki i inicjator eksperymentalnych badań nad zjawiskami psychicznymi.

• Największym dokonaniem Fechnera było ustalenie (znanego jako prawo Fechnera) głoszącego, że przyrost wrażenia (jako subiektywnie doznawana różnica) zależny jest od natężenia bodźca w sposób logarytmiczny.

c) przyrodoznawcy

Próby rehabilitacji filozofii przyrody podejmowali przede wszystkim przyrodoznawcy.

Filozofia przyrody orientując się na nową koncepcje nauki (empirycznej) usiłowała przezwyciężyć kryzys obierając trzy różne strategie działania:






1.7 Filozofia przyrody jako nauka, a nauka jako filozofia przyrody.

FILOZOFIA JAKO NAUKA

Plan wykładu

1. Filozofia przyrody jako synteza nauk przyrodniczych.

2. Charakterystyka głównych okoliczności dezaktualizujących filozofie przyrody.

3. propozycje aktualizujące problematykę filozofii przyrody.

4. Koncepcja filozofii przyrody oraz jej problematyka w fil. Klasycznej.

Filozofia jako synteza nauk przyrodniczych

Metafizyka indukcyjna

• Filozofia przyrody w drugiej połowie XIX wieku ukonstytuowała się m.in. w charakterze metafizyki indukcyjnej (Wilhelm Wundt, Wilhelm Fridrich Ostwald) rozwijanej w opozycji do filozofii romantycznej.

• W tej koncepcji FP w oparciu o wyniki nauki konstruowano wiedze o podstawowych strukturach świata.

WILHELM WUNDT (1832-1920)

• Pierwszy przedstawiciel psychologii eksperymentalnej.

• Filozofie Wundt uważał za światopogląd, który zaspokaja potrzeby umysłu oraz uczucia, a także hipotetyczne uzupełnienie nauk szczegółowych.

• Metafizyka jest potrzeba psychiczna na pewnym etapie rozwoju.

WILHELM FRIDRICH OSTWALD (1853-1932)

„Przyrodoznawstwo i FP nie wykluczają się nawzajem, lecz łączą się ze sobą, jak dwie drogi prowadzące do tego samego celu-opanowania przyrody przez człowieka.”

Nauki przyrodnicze

• „Nauki przyrodnicze i FP nie SA dwoma niezależnymi od siebie dziedzinami.

• Wręcz przeciwnie należą do siebie wzajemnie.

• Stanowią jak gdyby dwie drogi prowadzące do tego samego celu.

• Jest nim opanowanie przez człowieka sil przyrody.

• Cel ów rożne nauki przyrodnicze osiągają, gromadząc wszelkie możliwe zależności miedzy zjawiskami przyrodniczymi i zestawiając je oraz dążąc do odkrycia ich wzajemnego związku, na mocy którego z mniejsza lub większa pewnością jedno zjawisko można przewidzieć na podstawie innego.

Filozofia przyrody

• FP towarzyszy tym specjalistycznym pracom i uogólnieniom, ale w sposób znacznie bardziej uniwersalny.

• Np. podczas gdy nauka o elektryczności, jako gałąź fizyki, dotyczy wzajemnej relacji zjawisk elektrycznych oraz ich stosunku do zjawisk w innych dziedzinach fizyki, to FP nie tylko koncentruje się na wzajemnych powiązaniach wszystkich relacji fizycznych, lecz usiłuje również włączyć w swoja sferę badań zjawiska chemiczne, słowem -ogol wszystkich znanych zjawisk.

• Innymi słowy mówiąc - FP jest najbardziej ogólna dziedzina nauk przyrodniczych.

W. Ostwald „Grundriss der naturphilozophie”, Lipsk 1908, s. 9

Natural Philosophy

• (tlum. Pol. na podstawie autoryzowanego tłumaczenia angielskiego „Natural Philosophy”, D. Sobczynska, „filozofia nauk przyrodniczych”, Poznań: WNIF 2002, s. 23).

Ks. Michal Heller

• „[…] chce zwrócić uwagę na jeszcze inna funkcje nauk, jaka spełniają w stosunku do filozofii. Funkcji tej często się nie dostrzega, a sadze, ze urosła ona do rangi jednego z najważniejszych elementów sterujących rozwojem filozofii, począwszy co najmniej od polowy XX w.[…].

• Te funkcje nauk przyrodniczych, która powyżej zasygnalizowałem, będę wywoływał skrótowym hasłem „nauka jako filozofia”.

Ks. prof. MICHAL HELLER (12 III 1936-)

• Ksiadz katolicki;

• Prof. filozofii PAT

• Adjunet Scholar Watykanskiego Obserwatorium Astronomicznego.

• M. Heller, „Filozofia przyrody. Zarys historyczny”, Kraków, Znak 2004, s.189-190

Filozofia przyrody jako najogólniejsza nauka przyrodnicza

• Dzisiaj filozofia przyrody może ostać się tylko wtedy, gdy będzie mocno powiązana z naukami przyrodniczymi.

• W fil. Istotne są problemy, a nie metody ich rozwiązywania.

• Okazuje się, ze w miarę upływu czasu nauki przyrodnicze coraz lepiej potrafią udzielać odpowiedzi na tradycyjne fil. pytania czy przyroda jest wieczna i nieskończona kosmologia), skąd się wzięło życie i człowiek (ewolucjonizm), jakie są cegiełki wszystkich rzeczy (fizyka kwantowa) itd.

• Rozważania spekulatywne, oderwane od nauk przyrodniczych, jeszcze 200 lat temu (za czasów Kanta mogły mieć jakiś sens.

Filozofia jako warunek sine qua non powstania i rozwoju nauki

• Dziś już nie.

• W nauce istnieją problemy filozoficzne, a sam a nauka rozwiązuje problemy filozoficzne (oczywiście rozwiązując tez problemy niefilozoficzne)

• Co więcej, historia nauki pokazuje, ze zarówno nauka jako całość rozpoczęła swoje istnienie od postawienia problemu filozoficznego, jak tez poszczególne dyscypliny naukowe „odpaczkowywalay” od filozofii spekulatywnej, gdy dana problematyka filozoficzna dojrzała na tyle, by można w niej stosować metody właściwe nauce.

• Racje bytu traci powoli nie filozofia jako taka, ale filozofia spekulatywna.

Filozoficzne pytania i naukowe odpowiedzi

• Nauka jak wiadomo wyrosła z filozofii, ale nie znaczy to, ze uczeni porzucili wszystkie typowo filozoficzne pytania.

• Wiele z nich nadal jest stawianych, tylko inaczej się na nie odpowiada - przez konstruowanie testowanych modeli (choć nie do końca, np. badania nad teoria strun przez brak odniesień empirycznych bardzo przypominają dawne scholastyczne rozważania).

• Filozofia to zbiór problemów, które tradycyjnie uchodzą za filozoficzne, niezależnie od metod ich rozwiązywania.

• FP we współczesnym sensie to filozoficzne pytania i naukowe odpowiedzi.

KAZIMIERZ JODKOWSKI (14 II 1950-)

Ad 2 Charakterystyka głównych okoliczności dezaktualizujących FP

Nauka współczesna

• Ukonstytuowanie się nauki współczesnej, a następnie jej szybki rozwój, z jednej strony stało się czynnikiem dezaktualizującym FP , ale równocześnie z drugiej strony ontologiczne zaangażowanie teorii naukowych oraz ich wpływ na życie ludzkości stworzył koniunkturę na taka filozofie, która analizowałaby w równym stopniu sama naukę, jak i jej wpływ na życie człowieka.

Kryzys pewnej formy filozofii przyrody

• Tym samym okoliczność, która przyczyniła się do kryzysu pewnej formy FP równocześnie przyczyniła się do poszerzenia spektrum żądań dla FP nowego typu.

Permanentna kontrowersyjność

• Należy zauważyć że FP (podobnie zresztą jak i cała filozofia) należy do tych dyscyplin poznawczych, które są bardzo podatne na panujące w danej epoce prądy kulturowe, co też tłumaczy - z jednej strony- fakt jej permanentnej kontrowersyjności, zaś z drugiej powszechne przekonanie, zgodnie z którym wielka tradycja FP jest kontynuowana jedynie w niektórych kierunkach filozoficznych np. tomizmie.

Dezaktualizacja FP

• Dezaktualizacja FP, głoszona m.in. w pozytywizmie, zasadzała się na przekonaniu, iż większość zadań tradycyjnej filozofii przyrody przejęły bądź to nauki przyrodnicze, bądź też analitycznie zorientowane teorie tych nauk.

• FP odrzucono, gdyż uważano, że dubluje jedynie ona wiedzę specjalistyczną rozwijaną w ramach nauk przyrodniczych.

Repetycyjny charakter FP

• Jednakże to nie repetycyjny (redundancyjny) charakter FP budził największe kontrowersje.

• Bardziej stanowczy sprzeciw powodował apodyktyczny styl głoszonych na gruncie FP tez.

• Odrzucenie FP było konsekwencją powszechnie akceptowanego, począwszy od drugiej połowy XIX w. fenomenalistycznego (hipotetycznego) modelu poznania naukowego.

• Zgodnie z tym modelem poznajemy tylko zjawiska, ale nawet zjawisk nie poznajemy w sposób pewny, a jedynie hipotetyczny.

• FP, która-zdaniem jej pozytywistycznych krytyków- nie ma uprzywilejowanego, niezależnego od naukowego, sposobu poznania przyrody nie może głosić żadnych tez, które nie byłby powtórzeniem jakiegoś wyniku osiągniętego na gruncie nauk przyrodniczych.

• Dla FP rezerwowano jedynie zadanie logicznej analizy języka nauk przyrodniczych.

• Panowało przekonanie, iż filozofia przyrody, która nie chce być analityczną teorią nauki, tym bardziej nie może rościć sobie pretensji do tego, by poznawać rzeczy, a nie tylko zjawiska i to w sposób pewny, a nie -tylko hipotetyczny.

• Relacje pomiędzy przedmiotowo zorientowaną nauką i metaprzedmiotowo zorientowaną teorią nauki pojmowano konkurencyjnie.

Ad. 3 Propozycje aktualizujące problematykę filozofii przyrody.

• W pierwszej kolejności należy powiedzieć, że okoliczności aktualizujące FP są determinowane przez jej związki a nauką.

Badania przedmiotowe

• Badania przedmiotowe oraz analizy teoriopoznawcze - z perspektywy fil. Pozytywistycznej- były pojęte jako radykalnie opozycyjne (wykluczające się).

• Współcześnie z uwagi na to, iż pozytywistyczna orientacja straciła już część swoich zasobów ideowych i nie jest już tak wpływowa, jak była jeszcze pół wieku temu, relacja opozycji pomiędzy teorią nauki i naukami przyrodniczymi (stowarzyszona z tą orientacją filozoficzną) nie jest już jednak rozumiana jako alternatywa wykluczająca, ale jako alternatywa zwykła (włączająca).

• Współcześnie uważa się, że badania przedmiotowe przyrody oraz analizy metodologiczne nauki są zadaniami wzajemnie komplementarnymi, pełne rozumienie przyrody pojmowane jako zadanie poznawcze wymaga nie tylko przedmiotowych badań, ale i metateoretycznej refleksji m.in. nad przyjętymi w tych badaniach założeniami filozoficznymi.

• Takie rozumienie relacji pomiędzy naukami przyrodniczymi i teorią tych nauk było możliwe także dzięki projektowanemu (E. MacMullin, B. Kanitschieder) rozróżnieniu na analityczną i syntetyczną teorię (filozoficzną) nauki.

Analityczna filozofia nauki

• Analityczna fil. nauki reflektowałaby głównie logiko-metodologiczny status języka nauki, a jej celem byłaby eksplikacja (przy Carnapowskim rozumieniu tego terminu jest to bądź proces transformacji pojęć nieścisłych/ często pochodzących z języka potocznego / w pojęcia naukowe / najczęściej o charakterze metrycznym /, b/ad/x procedura precyzacji pojęć będących już w użyciu w ramach naukowego aparatu pojęciowego);

• Zaś syntetyczna filozofia nauki zorientowana byłaby na eksplantację (zgodnie ze schematem Hempla-Oppenheima rozumianym subsumcyjnie tzn. tak iż wyjaśnienie danego zjawiska następuje poprzez podporządkowanie go ogólnemu prawu empirycznemu) fundamentalnych struktury przyrody ujmowanych w perspektywie poznawczej teorii naukowych.

• Filozofię do pewnego stopnia można by utożsamić z syntetyczną teorią nauki.

• Wówczas do jej głównych zadań poznawczych można by zaliczyć dostatecznie ogólne kwestie teoretyczne wykraczające poza perspektywę poznawczą nauk przyrodniczych.

• Propozycje rozwiązań takich zagadnień byłby testowane pośrednio (miałyby wtórnie charakter hipotetyczno- falibilny)

• Tak pojęta filozofia przyrody różniłaby się z jednej strony od analitycznej teorii nauki materialnym (przedmiotowym)celem poznania, zaś z drugiej strony od metafizyki zawartością syntetyczną i pośrednią testowalnością.

• Podobnie jak i nauka miałaby również temporalny charakter swoich tez.

• Z kolei różnice pomiędzy przyrodoznawstwem (naukami przyrodniczymi) a filozofią przyrody konceptualizuje się w ten sposób , że prerogatywy poznania całości rzeczywistości empirycznej przypisuje się wyłącznie FP.

• Nauka bada jedynie obiekty świata przyrody, FP zaś ujmuje poznawczo całość świata przyrody.

• Roszczenia kosmologii przyrodniczej do tak sprofilowanego przedmiotu poznania uchyla się na tej zasadzie, że aczkolwiek akceptuje się tezę, zgodnie z którą przedmiotem kosmologii jest uniwersum w jego strukturze i rozwoju, ale przedmiot ten jest badany pod szczególnym aspektem, który charakteryzuje się jako relację pomiędzy teoretycznie ujętą zawartością holistycznie ujmowanego świata a empirycznie ustalonymi parametrami fizycznymi tej całości.

• Wyniki oparte na przyrodoznawstwie refleksji filozoficznej dotyczące podstawowych zasad przyrody są poznawczo ujmowane na gruncie filozofii przyrody w typowych dla nich konceptualizacjach przyrody werbalizowanych w języku metaforycznym, np. przyroda jako maszyna, przyroda jako organizm, przyroda jako ewoluujący układ.

• Uaktualniona FP `jest dziedziną filozofii, która spożytkowuje nie tylko poznawczo doniosłe wyniki nauk humanistycznych, przede wszystkim humanistycznych metanauk tj. historia czy socjologia nauki.

• To dzięki tym naukom możliwe jest nie tylko zbadanie procesu wprowadzania idei filozoficznych do nauk przyrodniczych w postaci różnego rodzaju założeń, mających wpływ m.in. na sposób ujmowania przyrody (hipotezy o suponowanym obrazie świata) oraz na sposób budowania teorii empirycznej (heurystyczny aspekt dociekań przedmiotowych),

• ale także przeanalizowania i korekty głównych tez ujmujących koncepcje przyrody formułowanych w podstawowych teoriach przyrodniczych(tezy te mogą być wzajemnie nie zgodne, ale poprzez stosowną ich modyfikację można uchylić ewentualną niespójność teorii podstawowych, w których zawarte są elementy jakościowych ujęć świata).

• W tym kontekście trzeba podkreślić, że wykorzystanie wyników historii nauki oraz historii filozofii w FP jest jednym z aspektów aktualizacji jej tradycyjnej problematyki.

• Przyjmuje się ze badanie rozwoju FP, zwłaszcza zaś dociekania centralnych jej problemów w aspekcie ich genezy, ale także późniejszych dziejów, począwszy od czasów antycznych aż po współczesność oraz rozpatrywanie aktualnych problemów FP w aspekcie ich historycznego rozwoju, to ważne okoliczności aktualizujące problematykę tradycyjnej FP.

• W polu zainteresowań tak zmodyfikowanej FP jawi się również problem genezy nie tylko genezy poszczególnych problemów, ale także genezy nauki, a nawet problem genezy racjonalnego poznania w ogóle.

• Warunki niezbędne do zaistnienia nauk przyrodniczych, okoliczności sprzyjające pojawieniu się matematycznego przyrodoznawstwa.

• Zainteresowania poznawcze historią FP aktualizujące samą FP można też umieścić szerszym kontekście powrotu do antycznych źródeł kultury (powrót do Grecji) w czasach kryzysu tradycyjnie rozumianych kategorii prawdy, racjonalności i postępu.

• Ten sposób ujmowania problematyki FP charakterystyczny jest m.in. dla Ivora Leclerca, którego badania w sposób istotny przyczyniły się do aktualizacji FP.

• W ramach FP zachodzi nie tylko poznawczy aspekt kontaktu człowieka z przyrodą jako całością, ale również pozapoznawczy, transcendujący epistemicznie zorientowaną problematykę relacji człowieka i przyrody.

• Obecne, nie tylko na gruncie naukowym, poczucie wyobcowania, rozumianego jako świadomość dezintegracji w heterogonicznym uniwersum, uchylane jest poprzez estetyczne doświadczenie jedności z tą całością.

• W takim doświadczeniu przyrody nie traktujemy jako zobiektywizowanego przdmiotu poznania teoretycznego, ale jako sui generis doświadczenie podmiotu.

• Ten składnik estetyki przyrody często bywa konceptualizowany (G. Bohme) jako rodzaj doświadczenia mistycznego i traktowany jest również jako istotny składnik FP. [Prof. Dr phil. Geront Böhme]

• W FP zachodzi zatem proces wzajemnego dopełniania się pomiędzy kategoriami filozoficznymi i przyrodniczymi.

• Współczesna FP - zmodyfikowana na kanwie obiektywnego doświadczenia empirycznego- jest pomocna w neutralizowaniu odwiecznych opozycji, z których jeden człon ma charakter zobiektywizowanej, empirycznie danej rzeczywistości, a drugi reprezentuje subiektywny obszar zindywidualizowanego doświadczenia, zachodzących pomiędzy materią i duchem, faktem i wartością, nauką i filozofią, rozumem i wiarą.

• Uwzględniając powyższe okoliczności można powiedzieć, iż:

• FP krytycznie i dopelniająco towarzyszy nauce, krytycznie analizując podstawowe założenia, pojęcia i metody nauki(np. pojęcie związku przyczynowego/zasady przyczynowości) nie będąc zarazem jedynie popularyzacją wyników nauki.

• W konstruktywnym dialogu z nauką upatruje się jedno z zadań uaktualnionej FP.

• Podejmowanie tego typu zadań ma wypełnić lukę pomiędzy naukami szczegółowymi i teorią tych nauk.

• Potrzeba FP ma swoje źródło w przekonaniu, iż w oparciu o aktualna wiedzę naukową FP jest w stanie zmienić filozoficzne rozumienie świata, wprowadzając ład i spójność w obszarze teoretycznych i praktycznych konsekwencji nauki.

• Filozoficzne dociekania zorientowane na przyrodę są aktualizowane w związku z potrzebą konceptualizacji relacji zachodzącej pomiędzy człowiekiem i przyrodą.

• Współczesna konceptualizacja tej relacji jest zadaniem o tyle nowym, iż aktualnie nie mamy już do czynienia z przyrodą bez antropopresji, a jedynie z naturą stechnicyzowaną „zhumanizowaną”.

• Tradycyjnie, zwłaszcza w klasycznej FP rozwijanej m.in. w ramach filozofii neotomistycznej, przedmiotem FP była przyroda tout court, zaś w nowszym, zaktualizowanym ujeciu, przedmiotem FP jest przyroda(biosfera) wraz z antropopresją (świat łącznie z ludzkim działanim).

• Zadania FP w tej perspektywie badawczej realizowałaby także historia FP:

• 1) krytycznie analizując dzieje związku człowieka z przyrodą i suponując rewizję tradycyjnych relacji na osi człowiek - przyroda.

• 2)ukazując alternatywne tradycje filozoficznego rozumienia przyrody.

• 3) dociekając miejsca człowieka w przyrodzie jako jej integralnego elementu.

• Poprzez zmianę tradycyjnego pojęcia przyrody zmieniła się także sama koncepcja FP jako nauki teoretycznej.

• Współcześnie pojmuje się ją jako naukę praktyczną.

• W pracach niemieckich filozofów tj. Hans Jonas, K. Mayer-Abich, czy R. Low, którzy zmienili tradycyjnie akceptowany teoretyczny wymiar filozofii przyrody.

HANS JONAS (1905-1993)

-Studiował we Fryburgu Bryzgowijskim (1921) gdzie jego profesorami byli Husserl i Heidegger, rok później w Wyższej Szkole Studiów Judaistycznych w Berlinie (1921-1923), by następnie w Marburgu pracować pod kierunkiem ponownie Heideggera i Bultmana.

- Praca doktorska wieńcząca długie studia dotyczyła pojęcia gnozy.

- Jest autorem jednej z najważniejszych prac naszych czasów, która dotyczy gnostycyzmu

- „Zasada odpowiedzialności. Etyka dla cywilizacji technologicznej”, Wydawnictwo Platon, Kraków 1996

• Jonas jest przekonany że bez powrotu do myślenia metafizycznego nie potrafimy uzasadnić norm i wartości, którymi winien kierować się człowiek.

• Nie ma to być jednak powrót mechaniczny; wizja świata zmieniła się od czasów starożytnych, trzeba to wziąć pod uwagę - przede wszystkim, zdaniem Jonasa, tradycyjne myślenie filozoficzne było zbyt antropocentryczne, musimy ukazać człowieka jako byt mocno związany z kosmosem i jego stawaniem się.

• Nowa koncepcja FP jako etyki ekologicznej, tzn. praktycznej FP tym się też charakteryzuje, że nowa etyka (praktyczna FP) nie jest zorientowana wyłącznie na człowieka, ale zorientowana jest na przyrodę, tzn. jest etyką fizjocentryczną.

Ad. 4 Koncepcje FP oraz jej problematyka w filozofii klasycznej.

• We współczesnej Fp wyróżnia się kilka teorii FP w zależności od sposobu artykułowania tez.

• Punktu wyjścia rozumianego jako: (a) pierwsze czynności uprawiającego systematycznie filozofię , b) pierwsze dane do zbadania, c) pierwsze dane do przyjęcia),

• Przedmiotu

• Metody

• Zadań

• Oraz w stosunku do nauk przyrodniczych, a także do innych działów systemu filozoficznego, w którym filozofia przyrody jest rozwijana.

• Najczęściej akcentuje się tezę, zgodni e z którą punkt wyjścia FP jest bogatszy niż punkt wyjścia metafizyki i jest zdeterminowany przez filozoficznie zinterpretowane wyniki doświadczenia naukowego i potocznego.

• Filozoficznie rozumiana zmienność jest właściwym FP punktem widzenia przedmiotu materialnego, który jest również artykułowany jako byt istniejący w czasie.

• Zmienność implikuje dalsze najogólniejsze właściwości ciał, którymi są;

• 1) rozciągłość (ilość)

• 2) przestrzenność,

• 3)czasowość.

• Te właściwości charakteryzują zarówno układy anorganiczne jak organiczne, a także wszechświat rozpatrywane jako całość (kosmogonia i kosmologia).

• Stanowi to również podstawę odróżnienia filozofii przyrody ożywionej, której problematyka obejmuje zagadnienia układów biotycznych (istota, geneza, ewolucja życia), łącznie z somatyczną stroną człowieka i jego psychizmem.

Typy filozofii przyrody

• Ze względu na źrodło wiedzy o przyrodzie oraz uzasadnienie jej tez wyróżnia się FP pierwszego rzędu, drugiego rzędu oraz typu „mieszanego”.

• W FP pierwszego rzędu źródło to jest niezależne od konstrukcji budowanych w naukach empirycznych, zaś w uzasadnieniu jej tez nie odwołujemy się do wyników tych nauk.

• FP drugiego rzędu jest oparta na aktualnych teoriach przyrodniczych genetycznie i uzasadniająco.

• W FP typu mieszanego są aktualne obydwa rodzaje świadectw: obok wyników nauk przyrodniczych w uzasadnieniu też FP są angażowane explicite tezy określonego stanowiska ontologicznego i epistemologicznego.

• Przy konstruowaniu w miarę adekwatnego obrazu świata korzysta się z określonych teorii naukowych i filozoficznych punktów widzenia.

• Koncepcja FP poza tym zależy od przyjętej (implicite czy explicite) ramowej koncepcji filozofii, gdyż zawsze jest do niej zrelatywizowana.

• Widać to na przykładzie filozofii neotomistycznej (m.in. w tomizmie egzystencjalnym i tomizmie lowańskim).

• Zagadnienie autonomii FP w tych filozofiach jest zrelatywizowane, z jednej strony do koncepcji metafizyki, zaś z drugiej do koncepcji nauk empirycznych i filozofi tych nauk.

• Rozbieżności te są uwarunkowane brakiem spójnej podstawy i różnorodnością celów, jakie są stawiane w tych filozofiach.

Definicja - Autonomiczną filozofią przyrody będziemy nazywali systemowo uprawniony dział filozofii (przedmiotowe poznanie teoretyczne), który ma własny przedmiot formalny i materialny(różniący się przedmiotu metafizyki) oraz dysponuje własnymi metodami, różnymi od metod metafizyki i przyrodoznawstwa.

• Tak pojęta autonomia jest niezależnością FP (w sensie przedmiotu i metody) zarówno od metafizyki systemu, w którym jest uprawiana, jak i od nauk przyrodniczych, w sensie autonomicznego źródła wiedzy o świecie przedmiotowym, oraz od filozofii nauk przyrodniczych, rozumianych jako logiczna(opisowo-normatywna) analiza procedur i języka przedmiotowych nauk empirycznych.

• Przy próbach wyróżnienia FP od nauk przyrodniczych zwraca się uwagę na istnienie wielu założeń (racjonalny porządek świata, struktura gatunkowo jednostkowa rzeczywistości), które nauki te przyjmują bez uprzedniej analizy, gdyż przekracza ich perspektywę epistemologiczną.

• Badanie tych aspektów rzeczywistości zgodnie z opinią większości neotomistów należy właśnie do FP (metafizyki).

• FP posiada nawet gotowe teorie (hylemorfizm), które wyjaśniają uniesprzeczniając m.in. problematykę zmiany i ruchu, czy strukturę gatunkowo-jednostkową.

• J. Maritain wniosek o niezależności FP od nauk przyrodniczych (fizyki matematycznej) wyprowadza z tezy mówiącej o tym, że nowożytna fizyka matematyczna może współistnieć z tomistyczną FP, gdyż obie te nauki wieszczą się na dwu różnych poziomach poematycznych.

• Zagadnienie autonomii epistemologicznej i metodologicznej FP w stosunku do nauk empirycznych (fizyki) jest rozwiązywalne w sposób radykalnie odmienny w tych koncepcjach FP, w których nie dostrzega się możliwości autonomicznej (w stosunku do metafizyki) FP.

• Autorzy z tego nurtu wyraźnie separują problematykę filozoficzną od fizykalnej odrzucając wszelkie możliwe zależności jakie mogłyby się pojawić na linii fizyka-metafizyka.

• W obrębie problematyki FP wchodzą również zagadnienia graniczne, np. problem kierunku upływu czasu, leżące na styku dyscyplin empirycznych (termodynamika, kosmologia, biologia, psychologiaa0 i filozofii.

• Podobnie jak w przypadku stosunku filozofii przyrody do nauk przyrodniczych również i przypadku stosunku FP do filozofii nauk przyrodniczych filozofowie z nurtu neotomistycznego opowiadają się za autonomią epistemologiczną i metodologiczną FP.

• Argumentacja na rzecz tej tezy jest uwarunkowana przyjętymi założeniami ogólnymi i w zależności od stopnia utożsamienia się z tymi założeniami przybiera różne werbalizacje.

• Przede wszystkim dostrzega się różnicę w tym, że filozofia przyrody jest dyscypliną przedmiotową, podczas gdy filozofia nauki -metaprzedmiotową.

E. McMullin

• Ale również zauważa się (E. McMullin), że w samej filozofii przyrodoznawstwa można wyróżnić dwa stosunkowo niezależne nurty.

• W pierwszym nurcie - o charakterze normatywno-opisowym- składnik normatywny (oceniająco-projektujący) może być ujmowany pragmatycznie, gdy eksponuje rzeczywiste praktyki (czynności) badawcze lub pragmatycznie, gdy ogranicza się jedynie do atemporalnych wytworów poznania naukowego.

• Poddaje się analizie procedury i język nauk przyrodniczych.

• W drugim nurcie dyskutuje się filozoficzne implikacje, jakie tworzą przedmiotowe odniesienia (obiekty, procesy i związki świata fizycznego) takich teorii jak np. STW, OTW, mechanika kwantowa (natura czasu przestrzeni i oddziaływań, zagadnienie przyczynowości, zależność wyników obserwacji od czynników podmiotowych.)

• Filozofia przyrodoznawstwa wzięta w drugiej stylizacji dzieliłaby z filozofią przyrody przedmiotowość tez oraz sposób ich uzasadniania (nie angażujący metody indukcyjnej, czy hipotetyczno-dedukcyjnej) i tym samym trudniej dawałaby się wydzielić od kosmologii filozoficznej.

• W celu wykazania niezależności FP od filozofii nauki często korzysta się z wprowadzonego przez Jacka Smarta odróżnienia zdań analityczno-metodologicznych od syntetycznych.

• Pierwszy typ zdań byłby charakterystyczny dla filozofii nauki,

• Podczas gdy drugi typ występowałby właśnie w filozofii przyrody.

• Przy takim stanie rzeczy problemy FP cechowałoby angażowanie teorii empirycznych do tworzenia syntetycznego obrazu świata.

• Tym samym stosunek pomiędzy filozofią przyrody a filozofią nauki nie byłby stosunkiem wykluczania, ale dopełniania.

Egzemplifikacje klasycznej i współczesnej problematyki FP.

• Wychodząc z założenia, że FP powinna być spójną, całościową i racjonalną teorią całej rzeczywistości materialnej, której celem jest wyjaśnienie świata danego w zobiektywizowanym kontakcie poznawczym, głównym jej zadaniem będzie zbadanie jaki jest ustrój przyrody, tzn. jaki jest podstawowy poziom rzeczywistości lub -inaczej to ujmując- jaka jest fundamentalna struktura swiata materialnego?

• W tym celu FP powinna rozpatrywać szereg szczegółowych kwestii niezbędnych do zrozumienia sensu przyrody.

• Do tradycyjnej problematyki FP przede wszystkim zalicza się problem istoty bytu materialnego (fizycznego, cielesnego) ujmowany też jako problem istnienia materii.

• Problem ten jawi się w związku z faktem występowania wielu jednostek tego samego gatunku (struktura gatunkowo-jednostkowa), zachodzeniu różnego typu zmian (zmiany substancjalne, akcydentalne), w podleganiu różnego rodzaju uwarunkowaniom i prawidłowościom, w charakterze relacji pomiędzy częściami (ciałami) a całością (światem).

• Problem ten podlega dalszej specyfikacji, w wyniku której uzyskujemy cały szereg odrębnych kwestii.

• Do najważniejszych możemy zaliczyć:

• Problem ilości bytów materialnych (substancji) wyrażający się w sporze pomiędzy monizmem materialistycznym i różnego rodzaju pluralizmami.

• Zagadnienie istnienia obiektów przyrody, znajdujące rozwiązania w różnego typu substancjalizmach, ewentyzmach, pangeometryzmach, itp.

• Kwestia wewnętrznej struktury ciał, mająca swoje dalsze uszczegółowienie w problematyce złożoności i podzielności ciał, znajdujące swoje odzwierciedlenie w sporze pomiędzy rozmaitymi wersjami hylemorfizmu, atomizmu, dynamizmu i innymi stanowiskami.

• Sprawa najogólniejszych cech (właściwości) ciał (rozciągłość, przestrzenność, zmienność, czasowość, także złożoność i podzielność). Uszczegółowieniem tych kwestii są pytania o ilościowe i jakościowe cechy ciał, o sposób w jaki przysługuje im przestrzenność i czsowość, pytanie o istnienie próżni (filozoficznej).

• W innej perspektywie będą to pytania o geometrię jaka leży u podstaw rzeczywistości materialnej: Czy jest to geometria euklidesowa, czy nieeuklidesowa?

• Zagadnienie charakteru prawidłowości i uwarunkowań bytów materialnych, wyrażające się w sporach pomiędzy różnego typu determinacjami (kauzalnymi i kauzalnymi/statystycznymi, finalistycznymi, funkcjonalistycznymi/) a indeterminizmem.

• Problem istoty, genezy i typów życia (biogeneza i antropogeneza) oraz możliwych relacji zachodzących pomiędzy życiem i cielesnością.

• Sprawa najogólniejszej struktury i sposobów istnienia (przejawiania się) świata i jego początków (kosmogeneza) jako pewnej nadrzędnej całości bytowej, wyrażająca się w pytaniach:

• Co to jest (wszech)świat?

• Czy jest jeden świat, czy wiele swiatów?

• Czy świat jest ograniczony w aspekcie przestrzennym lub/i czasowym?

• Czy jest wielo czy jednorodny co do swych sładników, (pod)struktur?

• Czy i jak jest uporządkowany?

• Czy dopuszcza występowanie w nim wolności działania?

• Czy jest w swym istnieniu pierwotny, konieczny, absolutny, czy nie?

• W jaki sposób zaistniał i trwa?

• Czy ma cel?

• Jaki charakter maja siły rządzące światem?

• Czy są to siły osobowe (świadome), czy nie?

• Odpowiedzi na te (i inne pytania) znajdują się w różnego typu kreacjonizmach (teistyczny, deistyczny, ewolucjonistyczny), panteizmach oraz naturalizmach.

• Problem racjonalności przyrody (tzn. takiej jej własności, przy której poddaje się badaniu), który jest zawężeniem problemu poznawalności, inteligibilności (intelligibilitas tenis. zrozumiałość, czytelność bytu) całej rzeczywistości, znajdujący swoje rozwianie w różnych formach platonizmu, arystotelizmu, czy konceptualizmu.

• Z kolei zawężeniem problemu racjonalności przyrody jest problem matematyczności świata i związane z nim zagadnienie matematycznego przyrodoznawstwa:

• Jak jest możliwe?

• Jakie warunki umożliwiają go?

• Fakt istnienia nauk przyrodniczych, a zwłaszcza zmatematyzowanego przyrodoznawstwa rodzi pytania a warunki skuteczności metody matematycznej oraz o jej genezę i rozwój.

• Ważnym problemem stawianym w filozofii przyrody jest pytanie o genezę nauki oraz warunki umożliwiające jej zaistnienie.

• Ważnym problemem rozpatrywanym w ramach FP jest też zagadnienie ontologii zakładanej przez poszczególne teorie empiryczne.

• Odmianą tego problemu jest pytanie o desygnaty centralnych kategorii fundamentalnych teorii przyrodniczych.

Perspektywy poznawcze FP w kontekście rozwoju nauki

• Współczesna problematyka FP generowana jest również przez rozwój:

• 1) fizycznych teorii mikro- i makroświata tj. mechanika kwantowa (problem determinizmu, udziału podmiotu w akcie obserwacji makroobiektów, potrzeba tzw. logik kwantowych), ogólna i szczegółowa teoria względności (zagadnienie natury czasu i przestrzeni/struktura czasoprzestrzeni/, problem przyczynowości), kosmologia przyrodnicza (zagadnienie genezy, ewolucji i struktury wszechświata, kontrowersje w związku z zasadami antropologicznymi):

• 2) rozwój nauk przyrodniczych m.in. filozoficzne zagadnienia generowane przez socjobiologię (w wersji zaproponowanej przez O. Wilsona)

Oraz różne wersje teorii ewolucji (antropogeneza); poprzez filozoficzne implikacje pojawiające się w związku z rozwojem takich teorii przyrodniczych jak ekologia (zagadnienia etyczne podejmowane systematycznie na gruncie ekoetyki), genetyka (inżynieria genetyczna, problem manipulacji genetycznych) oraz neurofizjologia (problem umysł-ciało).

1.8 postmodernistyczne koncepcje filozofii przyrody

Antydemarkacjonizm

• Programowe odrzucenie lub przekroczenie tradycyjnych (binarnych rozróżnień, wyrażających jakieś opozycje,

• Duch-przyroda,

• Umysł-ciało

• Podmiot - przedmiot itd.

• Kosmocentryzm zamiast antropocentryzmu (odrzucenie teorii o wyjątkowym, centralnym miejscu człowieka we wszechświecie)

• odrzucenie prawa człowieka do panowania nad światem i nad innymi formami życia.

• Kosmos stanowi organiczną całość, ożywioną przez Energię, która jest utożsamiana z Duszą i Duchem.

• W kosmosie istnieją rozmaite istoty duchowe pośredniczace między różnymi formami bytu.

• Istoty ludzkie są zdolne sięgnąć do niewidzialnych, wyższych sfer bytu i kontrolować swoje życie poza śmiercią.

• Człowiek nie jest właściwie bytem osobowym, lecz elementem wspólnoty biosferycznej, w której wszystko, co istnieje, jednoczy się i wzajemnie przenika.

• Istnieje tzw. wieczne poznanie, które jest uprzednie i wyższe w stosunku do wszystkich religii i kultur.

Obiekty krytyki postmodernizmu

• Wąsko pojęte kryteria racjonalności,

• Koncepcja autonomicznej obiektywnej nauki.

• Idee jedności, całości, systemowości

• Wszelkie całościowe teorie filozoficzne oraz polityczne.

Przyczyny krytyki

• Krytyka ta wypływa z rozczarowania w stosunku do dotychczasowych filozofii i współczesnej nauki - jako zbyt redukcjonistycznych, tj. nieuwzględniających holistycznego widzenia rzeczywistości.

Ad 2 Wybrane koncepcje postmodernistycznej filozofii przyrody (autopojesis, allopojesis)

Centralnymi kategoriami postmodernistycznej FP są pojęcia autopoiesy i allopoiesy.

Gr. Autos=sam, allo=inny, poiein=wytwarzać.

GREGORY BATESON (9 V 1904-4 VII 1980)

• Koncepcja autopoiesis była rozwinięciem m.in. idei Batesona

• Amerykański antropolog, interesował się m.in. neuropsychiatrią i cybernetyką.

• Sformułował cybernetyczną teorię umysłu i cybernetyczną teorię prawidłowego uczenia się.

• G.Bateson, „Umysł i przyroda- jedność konieczna”, PIW W-wa 1996.

• Termin autopoiesis został wymyślony przez Maturanę i jest połączeniem dwóch terminów „autonomi” i „poiesis”, tzn. kreacji/produkcji.

UMBERTO MATURANA (1928-)

• 1958- doktorat z socjologii na Harward Uniwersity

• 1969-70 visiting profesor w Uniwersity of Illinois.

• Idea autopoiesis opierała się na założeniu, że świadomość biologiczna nie jest bierną reprezentacją świata zewnętrznego, lecz nieustającą kreacją świata poprzez te same procesy, które stanowią o istnieniu zycia.

• W przypadku autopoiesis układem posiadającym tożsamość biologiczną jest ukształtowana struktura komórkowa.

• Nie posiadają jej poszczególne cząsteczki, choć istniejące między nimi oddziaływania dają początek strukturom, a więc stanowią zalążek organizmu.

• Maturalna H.R., Ravela F.J. [1980], „Autopoiesis and Cognition: The Realization of theLliving”, Boston, Dodrecht

FRANCISKO VARELA (1946-2001)

• Varela był biologim, szefem działu badań w Centre National de rechechere Scientifique, profesorem cognitive science i epistemologii w paryskiej Ecole Polytechnique.

• Autor “ Principles of Biologikal Autonomy” (1979), “Atopoiesis and cognition” (wraz z Humberto Maturaną, 1980), “Embodied Mind” (z Evanem Thompsonem I Eleanor Rosch, 1982).

• Wg U. Maturany I F. Varelii systemy żywe charakteryzują się trzema cechami: autonomią, okrężnością i autoreferencyjnością.

• Autonomia polega na tym, że systemy żywe dążą do zachowania tożsamości.

• Osiągają to dzięki okrężnym wzorcom interakcji, gdzie zmiana w każdym punkcie systemu jest sprzężona ze zmianami w każdym innym miejscu.

Systemy żywe

• Systemy żywe są zamknięte i autonomiczne ale nie całkowicie odizolowane.

• Systemy zawierają się w sobie i łączą się poprzez okrężne relacje.

• Systemy odwołują się do siebie co daje im zdolność do tworzenia samych siebie i odnawiania się.

• Najważniejszym ich produktem jest ich własna organizacja i tożsamość.

• Systemy mają otoczenie, ale relacje z otoczeniem są wyznaczone i `zdeterminowane' wewnętrznie.

• Granice między systemem a otoczeniem są względne, otoczenie jest integralnym elementem systemu, powoduje to okrężny łańcuch interakcji pomiędzy różnymi elementami systemu i otoczenia.

• Ani autopoietyczny, ani allopoietyczny nie jest teleologiczny;

• Autopoietyczny proces jest pozbawiony podmiotu;

• Nie istnieją żadne naturalne granice systemu;

• Z każdego systemu allopoietycznego można zrobić system autopoietyczny.

• Wg Mturany wszystkie tradycyjne rozróżnienia m.in. tj.

• Człowiek-zwierze

• Natura-kultura

• Przedmiot-podmiot

• Byt-powinność

• Rzeczy-cechy

• Naturalne-sztuczne

Mają zostać zamienione przez centralne pojęcie autopoiesis.

• Wszystkie autopoietyczne procesy zarówno przyrodnicze jak i historyczne są procesami czysto mechanicznymi (antyteleologicznymi).

• Zasada autopoiesis neguje też hierarchiczne odróżnienia, np. płaszczyzna przedmiotowa i metaprzedmiotowa.

Część II:

Aspekty genetyczny i strukturalny centralnych kategorii filozofii przyrody.

2.1 Żródła koncepcji materii w filozofii przyrody i modyfikacje tej kategorii w naukach przyrodniczych.

1. Uwagi terminologiczne i historyczne:

• Nazwa. Gr. Termin hyle oznaczał gęsty las, ścięty las, drewno, budulec, materiał wszelkiego rodzaju, tworzywo;

• Termin ten staje się technicznym terminem filozoficznym dopiero od czsów Arystotelesa;

• Łac. Materia (od mater=matka, źródło), ang. Master. Fr. Materie, nm. Materie, Stoff

• Termin lac. Pawdopodobnie wywodzi się prawdopodobnie z tego samego rdzenia, co starohinduski termin mater, oznaczający nie tylko maykę, ale także wszystko to co twórcze, źródło wszelkiego bytu, to, co życiodajne. Płodne, co posiada znamiona twórczości.

Pojęcie materii

• Pojęcie materii jest skorelowane z jednej strony z rozwojem filozofii, zaś z drugiej z postępami przyrodniczej wiedzy o świecie.

• Treść pojęcia materia zmieniała się nie tylko pod wpływem nowego rozumienia poznania filozoficznego i związanych z tym procesem kontrowersjami wewnątrz filozofii, ale przedewszystkim pod wpływem aktualnego stanu badań przyrodniczych.

• Pojęcie materii jest zrelatywizowane do szerszego kontekstu kosmologiczno-antropologiczno-teologicznego.

• Koncepcję materii konstruowano najczęściej jako opozycję takich pojęć jak duch(umysł, świadomość) i Bóg.

• Materia-świat (przyroda) była tym samym przeciwstawiona z jednej strony duchowi (umysłowi),zaś drugiej Bogu.

• Spór o koncepcję materii wpływał zarówno na dzieje filozofii jak i na rozwój nauki.

• W dziejach nauk przyrodniczych daje się zuważyć korelację pomiędzy tempem rozwoju przyrodoznawstwa a szybkością modyfikacji pojęcia materii.

• Koncepcja materii, wg której jest ona elementem konstytutywnym rzeczy cielesnych, tzw. substratowa koncepcja materii, aczkolwiek ma swoje źródła w myśli starożytnej, to jednak jest produktem filozofii nowożytnej, zwłaszcza zaś renesansowej FP.

• W ramach filozofii greckiej pojęcie materii występowało zasadniczo w dwóch wariantach:

• 1) materii zmysłowej (fizycznej, cielesnej)

• 2) materii inteligibilnej (metafizycznej)

• Pojęcie materii cielesnej zalążkowo występuje już u przedstawicieli jońskiej (malezyjskiej) FP w postaci takich zasad jak: woda, powietrze, ogień, ziemia, apeiron, aczkolwiek są to raczej boskie zasady i tylko upraszczając, ale i deformując zarazem możemy mówić o nich jako o materii cielesnej.

• U Platona zalążki tej koncepcji materii występują we wprowadzonej w Timajosie kategorii chora,

• I dopiero Arystotelesa w Metafizyce (Z3, fr. 1029a 20) pojawia się definicja, w której została wykorzystana substratowa funkcja meterii.

• Wg Arystotelesa materia nie tylko jest moznością zdeterminowaną przez akt, ale także substratem przyjmującym formę.

• Pojęcie materii inteligibilnej pojawiło się po raz pierwszy w związku pitagorejskimi kategoriami monady (formy, granicy) i diady (materii, bezkresu).

• Kategorie te zostały przez Platona zastosowane do problemu uzasadnienia wielości idei.

• U Arystotelesa pojęcie materii inteligibilnej występuje w odniesieniu do bytów matematycznych, które są poznawalne tylko rozumowo.

• Materia inteligibilna, w przeciwieństwie do materii zmysłowej, byłaby poznawalna jedynie w poznaniu rozumowym.

• Arystoteles ten rodzaj materii utożsamia z formą.

• Z czasem pojęcia formy wyewoluowały pojecie siły, zaś z filozoficznego pojęcia materii (substratu) wyewoluowało przyrodnicze (fizykalne) pojęcie masy.

• Filon z Aleksandrii jako pierwszy uznał że materia zmysłowa jest zależna od Boga.

• W gnostyckich doktrynach kosmologicznych (m.in. Saturnin /Satornil/ z Antiochii, Bazylides/ Bsileidej/ Syryjczyk, Walentyn /Valentinus/Egipcjanin) materia zmysłowa (Chyle) została ostatecznie zdeprecjonowana.

• „[…] materia, która powstała z cienia, została wrzucona w część chaosu” NHC II, 5, 99 (147), 20-22.

• Cyt. Za K. Rudoph, „gnoza”, s. 79

• W późnej filozofii greckiej u neopitagorejczyków i przede wszystkim u Plotyna materia zmysłowa została potraktowana jedynie jako obraz materii inteligibilnej i utożsamiona z brakiem dobra (złem), nie-bytem, to znaczy z czymś, co jest radykalnie odmienne od umysłu (nous) z czymś, co jest kresem stwórczej mocy Inteligencji.

• Bonawentura -Johannes Fidenza (1221-1274)

• W średniowieczu (m.in. u Bonawentury) obok materii cielesnej wyróżniono jeszcze materię duchową.

• Wg Bonawentury dusza ludzka musi mieć nie tylko formę, ale i materię, gdyż

• „[…] forma bez materii nie może być podmiotem (forma sine materia, non potest esse subiectum) Boecjusz, „De Trynitate” 2 Cyt. Za Swieżawski, Dzieje, s.608.

• Zasadą jednostkowienia nie jest materia, ale substancjalność, która jest zawsze zjednoczeniem materii i formy.

• Szczególnie szybki rozwój nauk przyrodniczych w ostatnich latach spowodował to, iż pojęcie materii jest współcześnie o wiele bardziej złożone niż było dotychczas.

• W tym kontekście można móićo filozoficznych i fizykalnych koncepcjach materii opierając to rozróżnienie pojęciowe na założeniu, zgodnie z którym transformacje filozoficznych koncepcji materii nie interferowały z analogicznym procesem zachodzącym w obrębie koncepcji fizykalnych.

• Założenie to było dyskutowane w filozofii marksistowskiej, gdzie wyróżniono (S. Amsterdamski) bądź jedno (filozoficzne) pojęcie materii, powiązane jednak z wynikami nauk przyrodniczych, bądź dwa odrębne pojęcia materii; filozoficzne i fizykalne (W. Krajewski).

• Przyjmując obok fizykalnego filozoficzne pojęcie materii należy jednak pamiętać, iż granica pomiędzy filozoficznymi a fizykalnymi koncepcjami materii jest nieostra.

• Wynika to między In, z tego że ostateczna natura własności materii przyjmowana na gruncie nauk przyrodniczych, np. fizyki nie jest dalej ani empirycznie, ani matematycznie eksplikowana.

• Wydaje się nawet, że próby esencjalnego określenia zawartości substratu zmian fizycznych, tzn. próba podania definicji materii relewantnej dla nauk przyrodniczych, w tym kosmologii, musi wykraczać poza ujęcie stricte naukowe (dane doświadczalne sformułowane w matematycznym języku fizyki).

• Tego typu okoliczność jawi się również jako jeden z czynników tendencji idących w kierunku wyeliminowania koncepcji materii z aparatu pojęciowego współczesnej fizyki.

• Takie próby -ąwiadomie, czy nie- podejmowane są w skutek interferowania neokantowskiej teorii poznania w obszarze kompetencyjnym współczesnego przyrodoznawstwa i najczęściej wyrazają w postulatach wyrugowania pojęcia materii na rzecz pojęcia masy.

• Jednakże terminy materia i masa, jakkolwiek bliskie znaczeniowo synonimami z pewnością nie są i dlatego nie mogą być wzajemnie zamieniane we wszystkich kontekstach określonych przez potrzeby nauk przyrodniczych zwłaszcza zaś przez potrzeby fizyki.

2. Typy pojęcia materii

• Rozwijane w filozofii przyrody koncepcje materii można podzielić na dwa podstawowe typy;

• 1) relacyjne;

• 2) substratowe.

• Pierwszy typ koncepcji materii ( koncepcje relacyjne) ma swoje źródło w teorii hylemorfizmu, na gruncie której materię pojmuje się jako to, co jest zdolne do formowania się (kształtowania) poprzez cechy istotne lub przypadłościowe. Teoria hylemorfizmu, aczkolwiek nazwa ta pojawia się dopiero pod koniec XIX w. faktycznie wywodzi się z pism Arystotelesa.

• Jest to filozoficzna teoria ontycznej budowy i działania ciał naturalnych, rozumianych jako byty substancjalne podlegające zmianom lub posiadające dyspozycje do zmian.

• Materia rozumiana jest wówczas jako nieautonomiczny korelat formy.

• Klasyczne sformułowanie takiej koncepcji materii znajdujemy w ramach arystotelesowskiej wersji teorii hylemorfizmu.

• Arystoteles w Fizyce (fr.192a) wymienia materię (Chyle) obok formy (morfe) i braku (sternesis) jako jedną z trzech zasad

• Materię Arystoteles w tym fragmencie fizyki zdefiniował jako „niebyt akcydentalny”, który w pewnym sensie może być nawet substancją, podczas gdy brak nie może nim być w żadnym sensie.

• „rozróżniamy bowiem materię i brak i twierdzimy, że z tych dwu rzeczy jedna jest niebytem akcydentalnie, mianowicie materia; druga, tzn. brak, jest niebytem z istoty swej;

• Twierdzimy dalej, że materia jest w pewnym sensie niemal substancją, podczas gdy brak nie jest nią w ogóle w żadnym sensie”.

• Definicję materii wg Arystotelesa znajdujemy natomiast we fragmencie 1042a Mafizyki, gdzie czytamy;

• „materią zaś nazywam to, co nie będąc bytem aktualnym jest tylko określonym bytem potencjalnym”.

• Na gruncie tej koncepcji materii „materiałem” są nie tylko rzeczy cielesne, ale także twory ducha, np.. materiał dzieła sztuki, materiał sądu, matria duchowa (ciało duchów).

• Absolutnie nieformowany materiał jest tylko ideą czystej potencjalności, powstałą przez wyabstrahowanie wszelkich cech przypadłościowych i istotnych, a nie istniejącym w pewien sposób substratem.

• W ramach scholastyki, która rozwijała tą koncepcję materii, wprowadzono rozróżnienia na materię pierwszą(materia prima potentia inchoationis formae) i materię wtórą (materia secunda), która jest zawsze matrią uformowaną i stanowi podłoże zmian przypadłościowych.

• Rozróżnienie to odegrało istotną rolę w dyskusjach nad zagadnieniem zasady indywiduacji (Tomasz z Akwinu, Dunst Szkot).

• Hylemorficzne złożenie ciał może być interpretowane na kilka sposobów, w zależności od akceptowanej tradycji filozoficznej (np. arystotelesowsko tomistycznej, suarezjańskiej, itp.).

• W FP inspiracji arystotelesowsko-tomistycznej materia pierwsza jest określana zarówno negatywnie jak i pozytywnie.

• W pierwszej stylizacji jest ona tylko czystą potencjalnością, pozbawioną wszelkiego aktu i to zarówno w porządku esencjalnym (Arystoteles ) jak i egzystencjalnym (Tomasz) zaś w określeniu pozytywnym jest ona ostatecznym podmiotem zmian substancjalnych.

• Wg teorii hylemorfizmu materia pierwsza i forma substancjalna nie są wzajemnie niezależnymi elementami, ale współkonstytuującymi byt korelatami.

• W interpretacji suarezjańskiej teorii hylemorfizmu materia pierwsza istnieje niezależnie, ale jest to istnienie pośrednie pomiędzy istnieniem aktualnym a nieistnieniem(akt entytatywny), co jest konsekwencją tezy, zgodnie z którą nie ma realnej różnicy pomiędzy istotą i istnieniem.

• W tej interpretacji forma substancjalna dopełnia istnienie materii pierwszej nie w poszczególnych indywiduach, ale w gatunkach.

• Konsekwencją teorii hylemorfizmu w wersji suarezjańskiej jest występowanie łącznika (modus substancialis) pomiędzy materią pierwszą i formą substancjalną.

• Teorię hylemorfizmu w FP inspiracji arystotelesowsko-tomistycznej wykorzystuje się do wytłumaczenia zmiany substancjalnej lub tzw. struktury gatunkowo jednostkowej.

• Dane doświadczalne (zmiany jednych ciał w gatunkowo inne ) tłumaczy się redukcyjnie przez wskazanie na trwały w czasie zmian substrat (materia pierwsza) oraz zmienne elementy (formy substancjalne).

• W podobny sposób teoria hylemorfizmu tłumaczy występowanie w ciałach przeciwstawnych własności tj. ilość i jakość, pasywność i aktywność oraz tzw. identyczność genetyczną ciał (genidentyczność) własnośc sukcesywnego trwania w czasie przy zachowaniu jedności istnienia.

• teori hylemorfizmu wykorzystano również w teologii do tłumacznia takich prawd wiary, w których stwierdza się związek duszy z ciałem, ludzką naturę Chrystusa oraz przeistoczenie i obecność Chrystusa w Eucharystii (transsubstancjacja)

Nicolai Hartman (1882 - 1950)

Współczesną aktualizacją tej koncepcji materii jest teoria materii i formy N. Hartmana, według której formy mogą stać się materiami wyższego uformowania, natomiast różne materie mogą być uformowaniem niższych materii.

Świat postrzegany z perspektywy tej teorii jest systemem nadbudowujących się nad sobą stopni, z których każdy jest zarówno materią, jak i formą (w zależności od tego czy relatywizowany jest do tworów wyższych, czy też niższych od siebie).

Jednakże w tym systemie hierarchicznych form i materii dopuszcza się istnienie takiej sytuacji, w której co prawda wyższe uformowanie znajduje się ponad niższym, ale nie jest jego „transformacją”, ale „nadbudową”.

Przykładem takiej nieciągłości jest relacja pomiędzy bytami ograniczonymi i psychicznymi, gdyż to, co psychiczne zawiera nowy substrat, nie biorąc materii niższego stopnia do swego uposażenia (to, co organiczne jest rozciągłe, ale to, co psychiczne rozciągłe nie jest).

Hylosystemizm

Inną wersją uwspółcześnionej teorii hylemorfizmu jest tzw. hylosystemizm i meromorfizm.

Twórcą teorii hylosystemizmu był Albert Mitterer, tę koncepcję materii rozwijali później N.C. Bittle i J.Seiler. W hilosystemizmie, w przeciwieństwie do hylemorfizmu, forma substancjalna nie jest narzucana z góry, ale jest wypadkową charakterystyk poszczególnych hylonów, które są odpowiednikiem materii pierwszej w teorii hylemorfizmu.

W hylosystemizmie poszczególne hylony utożsamiane są z cząsteczkami chemicznymi lub ze składnikami tych cząsteczek - atomami w odpowiednim stanie energetycznym. Odpowiednikiem formy substancjalnej w hylosystemizmie są systemy hylonów. W świetle tej teorii substancja jest złożeniem hylomerycznym i stanowi jedność w różnorodności.

Z kolei twórcą teorii meromorfizmu był polski filozof przyrody Tadeusz Wojciechowski. Teoria meromorfizmu jest próbą zaadoptowania teorii hylemorfizmu do wyjaśniania struktury bytów z zakresu przyrody ożywionej. Meromorfizm jest sui generis fuzją hylemorfizmu i hylesystemizmu. Z hylemorfizmu przyjmuje pojęcie formy substancjalnej, zaś z hylosystemizmu pojęcie hylonu. W meromorfizmie hylony nie posiadają samodzielnego istnienia, ale są częścią (meros) integralnie połączoną z formą substancjalną.

Za meromorfizmem argumentuje się wskazując na hierarchiczne uporządkowania organizmów żywych oraz ich nieaddytywną strukturę. Jedność organizmu wskazuje na to, iż istnieje jedna forma gatunkowa przy wielu formach substancjalnych. Części, zachowując soje własne formy substancjalne, tworzą jedność na wyższym poziomie ustrukturalizowania, przyjmując jedną formę gatunkową.

Koncepcje substratowe

Drugi typ (koncepcje substratowe) w pełnej postaci pojawiły się w filozofii wraz z ukonstytuowaniem się nowożytnego matematycznego przyrodoznawstwa, ale miał swoje precedensy także i w filozofii starożytnej, przede wszystkim zaś w potocznym rozumieniu materii jako podłoża, podstawy, podkładu, budulca lub tworzywa, tzn. substratu (łac. substratus = podściółka; w chemii przez substrat rozumie się substancję wyjściową biorąca udział w reakcji chemicznej / substraty i produkty/).

Atrybuty materii

Wówczas materię zaczęto pojmować jako samodzielnie istniejącą „substancję”, będącą źródłem siły i wytwarzającą różnego typu przedmioty. Materia została wówczas wyposażona w takie jej atrybuty jak: rozciągłość, bezwładność, nieprzenikliwość, ciężkość. Najbardziej radykalna zmiana polegała na odrzuceniu przypisywanej jej tradycyjnie pasywnej potencjalności, interpretowanej czasami jako źródło zła, i przyznaniu jej aktywności wyrażającej się m.in. zdolnością do samoistnego ruchu oraz wywoływania działań.

W ujęciu Kartezjusza, który programowo starał się kontestować scholastyczną filozofie przyrody zwłaszcza zaś przejęte przez scholastyków rozwiązania Arystotelesa, w szczególności jego teorię hylomorfizmu, materia została pojęta nie jako składnik ciała, lecz jako całe ciało (łącznie z formą), a ściślej utożsamiona została z czystą, trójwymiarową rozciągłością.

Kartezjusz uściślił pojęcie materii przy pomocy pojęć substancji (byt samodzielny w swym istnieniu), atrybutu (cecha przysługująca w sposób konieczny ciału / powszechna, uniwersalna i stała/) i akcydensu (cecha przypadkowa).

Według Kartezjusza materia to substancja, której atrybutem jest rozciągłość. W ramach tego ujęcia materia jest ciągła (podzielna ad infinituum), wypełnia całą przestrzeń (jest tożsama z przestrzenią) i wszędzie jest taka sama.

Kartezjański dualizm materii (przestrzeni) i ducha (myślenia) pojawił się jako reakcja na zmieniającego się pod wpływem nauk przyrodniczych (astronomia, mechanika) obrazu świata i będącego tego konsekwencją upadek arystotelesowskiej kosmologii (filozofii przyrody).

Nowożytne przyrodoznawstwo odrzuciło - arystotelesowskiej proweniencji - koncepcję natury, zgodnie z którą kosmos był interpretowany jako hierarchiczna struktura form (sił), z których każda ożywiała i organizowała przynależną jej sferę bytu.

Kartezjusz utożsamił pojęcie duszy i umysłu z tym, co nierozciągłe i przez to niematerialne.

Kartezjańska koncepcja materii wyposażała materię w takie cechy jak rozciągłość, podzielność i poznawalność przy pomocy zmysłów. Koncepcja ta została zmodyfikowana m.in. przez Newtona, który uzupełnił ją przyznając materii kolejne atrybuty takie jak: nieprzenikliwość, bezwładność i ważkość (masa).

Newton pojęcie materii odróżnił od pojęcia masy (bezwładnej i ważkiej). Według Newtona masa jest podstawowym atrybutem materii i zarazem miarą jej ilości, im większa jest masa ciała, tym więcej zawiera ono materii.

W opozycji do kartezjańskiego pojęcia materii zostało uformowane pojęcie materii Leibniza. Według tego filozofa materia składa się z nieskończenie wiele nierozciagłych atomów (monad). Ciała, zgodnie z ta koncepcją materii, pojęte są jako agregaty monad i jako takie są źródłem zarówno aktywnych jak i pasywnych sił. Rozciągłość jest pojęta jako własność ciał, która jest dobrze ugruntowany w nierozciągłych monadach zjawiskiem.

Holbach

Z czasem pod wpływem m.in. teorii flogistonu, który miał być materialny, ale zarazem nieważki, a nawet posiadający ujemny ciężar, zarzucono definicji materii w wersji podanej przez Newtona nieadekwatność (za wąska). Możliwość oddziaływania na zmysły stała się podstawą definicji pojęcia materii sformułowanej przez Holbacha, który przyjął, że materią jest wszystko to, co może być przyznane przy pomocy zmysłów (źródło doznań zmysłowych tj. wyrażania kształtu, barwy, dźwięku, smaku, itp.).

W ujęciu Kanta materia, rozumiana jako podstawa danych zmysłowo przedmiotów cielesnych (ciał), została zredukowana do całkowicie niepoznawalnej „rzeczy samej w sobie”, do której kategoria substancji nie ma żadnego zastosowania. W ramach tego ujęcia materia przejawia się jako trwający w czasie substrat zmian, ale nie jest to przejawianie się substancji, gdyż sama idea substratu wynika z zastosowania apriorycznej kategorii substancji do zmysłowo danych zjawisk.

Empiriokrytycyzm - w duchu tak określonego agnostycyzmu materię pojmowano w ramach niektórych filozofii pozytywistycznych, uznając zbyteczność dla nauki takich „metafizycznych” pojęć jak atom czy przyczyna. W empiriokrytycyzmie (E. Mach, R. Avenarius) materia została uznana za hipotetyczne pojęcie nauk przyrodniczych i pojęta jako prawidłowy związek wyrażeń, dający się opisać przy pomocy praw.

Krytycy

Do krytyków substratowych koncepcji materii zaliczamy także L. Boltzmanna, który twierdził, że o istnieniu wszystkich rzeczy dowiadujemy się na podstawie wrażeń zmysłowych. Według Boltzmanna materią jest wszystko to, co istniejąc obiektywnie oddziaływuje na zmysły, wywołując w nich wrażenia.

Definicja ta została rozwinięta przez Lenina, który w pracy pt. „Materializm a empiriokrytycyzm” stwierdził, iż: materią jest obiektywna rzeczywistość dana nam we wrażeniach zmysłowych.

Definicja materii

Według tej definicji materii przypisuje się dwa atrybuty epistemiczne:

1. obiektywność

2. poznawalność zmysłową (bezpośrednia lub pośrenią).

W ramach współczesnej filozofii materialistycznej materię definiuje się poprzez dodanie kolejnych atrybutów (ontologicznych) tj. ruch (zmienność), czas (trwanie w czasie, czasowość), przestrzenność (rozciągłość w przestrzeni), zdeterminowanie (podleganie prawom).

Typy materii (wyróżnia się też):

1. materię nieożywioną (fizyczną);

2. materie ożywioną (biologiczną);

3. materię myślącą (społeczną);

forma gatunkowa

W ramach tej teorii możliwe jest rozpatrywanie bytów ożywionych także w ich ewolucji.

W przeciwieństwie do hylemorfizmu w meromorfizmie forma gatunkowa może ewoluować, przekraczając dotychczasowe stany ustrukturalizowania i wynikających z tych struktur funkcji.

II) Aspekt genetyczny i strukturalny centralnych kategorii filozofii przyrody.

1. Źródła koncepcji materii w filozofii przyrody i modyfikacje tej kategorii w naukach przyrodniczych.

Fizyka drugiej połowy XIX wieku

Mechanikę, elektryczność, magnetyzm i grawitację zamknięto w paru prostych i zgrabnych równaniach matematycznych (równania Maxwella).

Pierwiastki chemiczne uporządkowano w tablicy Mendelejewa.

Równania Maxwella

Uproszczona postać równań Maxwella, dla materiałów izotropowych, tzn. że ε

przenikalność elektryczna, μ- przenikalność magnetyczna są skalarami.





druga połowa XIX wieku

Na początku drugiej połowy XIX w. Chemicy znali już 60 pierwiastków chemicznych, w ówczesnej wiedzy z dziedziny chemii istniał jednak wielki chaos.

Poszczególne pierwiastki wykazywały wielką różnorodność cech fizycznych i chemicznych.

Chemicy coraz częściej zaczęli zadawać pytania: dlaczego jest taka, a nie inna liczba pierwiastków? Ile pierwiastków pozostaje dotychczas nie odkrytych? A może ich liczba jest nieograniczona?

Dmitrij Iwanowicz Mendelejew (1834-1907)

6 marca 1869 roku Dmitrij Iwanowicz Mendelejew uszeregował znane mu pierwiastki według wzrastającej masy atomowej.

Pierwiastki o podobnych właściwościach umieszczał pod sobą.

Nową ideą było pozostawienie pustych miejsc tam, gdzie występowały duże różnice między masami atomowymi znanych ówcześnie pierwiastków i jednocześnie zakłócona była regularność ich własności chemicznych.

Układ okresowy pierwiastków

Odkryty w 1869 r. Przez D. Mendelejewa układ okresowy pierwiastków (chemicznych) zawierał dane, które można było zinterpretować według doktryny redukcjonizmu ontologicznego.

Zgodnie z tą doktryną istnieje bardziej fundamentalna warstwa materii, wspólna dla wszystkich atomów i zarazem determinująca wszystkie ich właściwości.

Własności chemiczne pierwiastków

We wczesnych latach 30-tych ubiegłego wieku znane już były nie tylko reguły rządzące rozmieszczeniem elektronów na atomowych poziomach energetycznych, ale również zasady korelacji własności chemicznych pierwiastków ze strukturą powłok atomowych.

Elektron

Pod koniec XIX wieku fizykom wydawało się, że poznali i zrozumieli wszystkie prawa natury i wkrótce nastąpi kres rozwoju fizyki.

Na przełomie XIX i XX wieku został rozstrzygnięty wielowiekowy spór o strukturę materii: zwyciężyła koncepcja atomistyczna (materia ma kres podziału, jest nieciągła), która została jednak rozwinięta w kierunku hierarchicznej struktury materii.

Anomalie

Pozostało tylko kilka nierozwiązanych problemów, z którymi jednak - jak sądzono - łatwo będzie można się uporać (m.in. promieniowanie ciała doskonale czarnego - katastrofa w nadfiolecie).

Tymczasem stały się one pierwszymi kamykami lawiny, która na przełomie wieków w ciągu zaledwie kilku lat naruszyła solidny gmach XIX-wiecznej fizyki.

Odkrycie elektronu

Jednym z takich kamyków było odkrycie elektronu, czyli ujemnie naładowanego składnika atomów.

Elektron był pierwszą z cząstek, uznawanych dziś za elementarne.

Za odkrywcę uznaje się Josepha Johna Thomsona, choć wielu innych fizyków miało w nim udział.

Joseph John Thomson (1856-1940)

Jego głównym dokonaniem było wyznaczenie wartości stosunku ładunku do masy cząstek wchodzących w skład promieniowania katodowego, a następnie stwierdzenie, że owe promienie składają się z identycznych cząsteczek, które nazwano elektronami (hipotezę tą przedstawił 30 kwietnia 1897). Odkrycie to zmusiło fizyków do porzucenia koncepcji niepodzielności atomu. W 1906 r. Joseph John Thomson otrzymał nagrodę Nobla.

Narodziny fizyki cząstek elementarnych

Zdarzenie to można więc uznać za narodziny fizyki cząstek elementarnych.

Wraz z odkryciem elektronu runął też mit, że atomy - jeśli w ogóle istnieją, bo bywało to jeszcze wtedy podawane w wątpliwość - są twarde i niepodzielne.

Odkrywanie coraz bardziej podstawowych poziomów organizacji materii wiązało się jednak z koniecznością postępu techniczno-technologicznego.

Wiedza na temat fundamentalnych struktur świata materialnego stała się osiągalna po przekroczeniu kolejnych barier technologicznych i finansowych.

Ernest Rutherford (1871-1937)

W 1911 roku nowozelandzki fizyk Ernest Rutherford doszedł do wniosku, iż cały dodatni ładunek elektryczny atomów jest skoncentrowany w niewielkim jądrze, w którym też skupia się niemal cała masa atomu.

Interpretacja doświadczenia Rutherford'a

Obserwacja rozproszenia promieni alpha pod kątem 90 stopni była takim zaskoczeniem, że Rutherford powiedział: „Jest to tak szokujące, jak gdyby strzelec wystrzelił pocisk do kartki papieru i z jakiegoś powodu pocisk ten odbiłby się do jego powierzchni”.

Model atomu Bohra

W 1913 r. Powstał słynny model budowy atomu Nielsa Bohra, w którym elektrony, niczym planety, okrążają dodatnio naładowane jądro, przy czym tylko niektóre orbity są dla nich dozwolone.

Ruch elektronu

Według współczesnej wiedzy ruch elektronu w atomie przypomina raczej drgania struny albo membrany, niż przemieszczanie się po określonej trajektorii.

Proton i neutron

Elektronu do dziś nie udało się podzielić ani dowieść, że ma skończony rozmiar albo jakąś wewnętrzną strukturę. Dość szybko jednak okazało się, że jądro atomowe jest złożone z mniejszych części.

(alchemiczna) przemiana azotu w tlen

w 1919 r. Rutherfordowi udało się po raz pierwszy rozbić jądro azotu na dwie części składowe - jądro tlenu i jądro wodoru.

Jądra atomu wodoru są protonami (pierwszymi elementami)

Rutherford spekulował, że właśnie jądra najlżejszego atomu wodoru są cegiełkami, z których zbudowane są wszystkie inne jądra atomowe. Nazwał je protonami (pierwszymi elementami).

Neutrony

Domyślał się też, że w jądrach cięższych od wodoru obok dodatnio naładowanego protonu znajdują się jeszcze cząstki obojętne elektrycznie, które zawczasu nazwał neutronami.

James Chadwick (1891-1974)

Ten drugi składnik jąder atomowych odkrył jednak dopiero w 1932 r. jego asystent. został fizykiem przez przypadek. Kiedy zdawał egzamin na wyższe studia matematyczne na uniwersytecie w Manchesterze, przez pomyłkę usiadł w ławce dla kandydatów na przyszłych fizyków. Dopiero po zdanym egzaminie zdał sobie z tego sprawę. Był jednak tak nieśmiały, że wstydził się przyznać do pomyłki egzaminatorom.

W Cambridge w styczniu 1932 r. odkrył neutron. Chadwick od razu zrozumiał, że wyniki te wskazują na istnienie cząstki neutralnej o masie zbliżonej do masy protonu. Udowodnienie tego zajęło mu jednak wiele tygodni wytężonej pracy, podczas których niemal nie wychodził z laboratorium. Za to odkrycie dostał Nagrodę Nobla w 1935 r.

Bomba atomowa

Za pomocą obojętnych elektrycznie neutronów można było łatwiej penetrować wnętrze atomów i wywoływać reakcje jądrowe - otwarła się droga do budowy bomby atomowej.

Trzy rodzaje cząstek

Wydawało się wtedy, że cała materia zbudowana jest z zaledwie trzech rodzajów cząstek.

Tablica kilkudziesięciu pierwiastków Mendelejewa została zastąpiona przez niezwykle prosty schemat, w którym tkwiły jedynie protony i neutrony, tworzące jądra atomowe oraz elektrony, obiegające jądro niczym planety Słońce.

Carl Anderson (1905-1991)

Ten piękny schemat trochę się skomplikował, bo rok później w promieniowaniu kosmicznym amerykanin Carl Anderson odkrył nową cząstkę - pozyton.

Pozyton

Zostawiała podobne ślady i zachowywała się tak samo jak elektron, tyle że z dodatnim ładunkiem.

Z grubości śladu i jego zakrzywienia w polu magnetycznym Carl Anderson wywnioskował, że obserwowana cząstka musi być pozytonem. Opublikował swoje odkrycie w 1932, potwierdzało ono teoretyczne przewidywania Paula Diraca o istnieniu pozytonu. Za swoje badania otrzymał Nagrodę Nobla w 1936.

Paul Adrian Maurice Dirac (1902-1984)

W 1928 r. Paul Dirac opublikował pracę, w której pokazał, że równania mechaniki kwantowej opisujące elektron mają dwa razy więcej rozwiązań niż wynikałoby to z dotychczasowej wiedzy. Stwierdził, iż te dziwne dodatkowe rozwiązania opisują cząsteczkę o własnościach identycznych jak elektron, lecz o ładunku dodatnim (e+).

Był człowiekiem niezwykle małomównym, skromnym i nie dbał o rozgłos. Był też naukowym samotnikiem. Gdy dostał Nobla początkowo chciał odmówić przyjęcia. Dopiero Ernest Rutherford przekonał go, że odmowa przyjęcia nagrody miałaby jeszcze większy rozgłos.

Cząsteczkę tą nazwał pozytonem. Przez kilka kolejnych lat pozyton był jedynie cząstką teoretyczną, nikt jej nie zaobserwował, a jeśli już obserwowano fakty świadczące o jej istnieniu nie potrafiono ich właściwie zinterpretować.

Wkrótce odkryto pozyton i wyjaśniło się, że to on doskonale pasuje do tego rozwiązania.

Dlatego pojawienie się antycząstek nie zaniepokoiło bardzo fizyków, choć oczywiście zastanawiali się, po co one komu, skoro w przyrodzie nie występują obiekty zbudowane z antymaterii.

W 1932 r. Carl Anderson zaobserwował ślady pozytonów przebiegających przez komorę mgłową i dobrze zinterpretował to zjawisko. W przemówieniu noblowskim, o swojej obserwacji powiedział: 2 sierpnia 1932 r. podczas fotografowania torów promieni kosmicznych utworzonych w pionowej komorze Wilsona [...], otrzymano [...] ślady, które wydają się możliwe do zinterpretowania jedynie, gdy przyjmiemy istnienie w tym przypadku cząstki niosącej dodatni ładunek i mającej masę tego samego rzędu wielkości, co masa normalnie przypisywana elektronowi”.

Antymateria

Wkrótce okazało się, że wszystkie znane cząstki materii mają swoje odpowiedniki. Odpowiednikiem elektronu jest pozyton, protonu - antyproton, neutronu - antyneutron, neutrina - antyneutrino itd.

Cząstki te nazwano cząstkami antymaterii.

Gdy spotkają się odpowiednie cząstki materii i antymaterii następuje anihilacja. Obie cząstki znikają, a na ich miejsce pojawia się energia (promieniowanie). Cały nasz świat składa się przede wszystkim z materii.

Obserwując ślady cząstek promieniowania kosmicznego zarejestrowane przez komorę mgłową Anderson odkrył antymaterię w postaci antyelektronu, nazwanego później pozytonem. Pozyton jest cząstką dokładnie podobną do elektronu, lecz z odwrotnym (dodatnim) ładunkiem. Była to pierwsza cząstka antymaterii, czyli zwierciadlanego odbicia materii, z jaką mamy do czynienia na co dzień. Potem okazało się, że każda cząstka elementarna ma swoją antycząstkę, np. w 1955 r. odkryto antyproton.

Antycząstki powstają w wysokoenergetycznych procesach razem z cząstkami - jeśli z „czystej” energii powstaje cząstka, to musi jej towarzyszyć antycząstka. Przy wystarczającej energii, pamiętając o związku energii z masą E = mc² , można wyprodukować parę cząstka-antycząstka dowolnego rodzaju.

Mion

Dużo większe zamieszanie wzbudziło odkrycie kolejnej cząstki, która już zupełnie nie pasowała do schematu. Carl Anderson w 1936 r. znowu w promieniowaniu kosmicznym odkrył mion. - Kto go zamawiał? - pytał amerykański fizyk Isidor Rabi na wieść o odkryciu.

Mion ma ujemny ładunek i podobne własności do elektronu, lecz masę 207 razy większą.

Murray Gell-Mann pisał: „Nie mamy pojęcia, co popsułoby się w naszym naturalnym schemacie, gdyby usunąć z niego mion”.

Pod koniec lat 40 odkryto jeszcze piony. Dla nich szybko znaleziono miejsce w strukturze materii.

Odkąd bowiem odkryto, że w jądrze atomowym tłoczą się dodatnio naładowane protony, które odpychają się siłami elektrycznymi, wiadomo było, że muszą je spajać potężne siły. Piony - jak rozumowano - były właśnie przejawem tych sił jądrowych. Bez takiej silnej jądrowej „zaprawy” jądra by się rozpadały.

W latach 50-tych lepsze akceleratory umożliwiły lawinę odkryć nowych, nietrwałych cząstek.

Pojawił się kaon, a potem cząstka lambda, sigma, ksi, omega, delta itp.

Słynny fizyk włoski Enrico Fermi (1901-1954) żartował: „Gdybym potrafił spamiętać te wszystkie nazwy nowych cząstek, zostałbym botanikiem”.

Neutrina

Najdziwniejszą ze wszystkich cząstek, która rozwiązała zagadkę związaną z rozpadem promieniotwórczym beta była cząstka nazwana neutrino.

Neutrino to elementarna, niezwykle lekka i niemal nieuchwytna cząstka materii. Neutrina bardzo słabo oddziałują z materią, dlatego bardzo trudno jest je obserwować. Neutrina przelatują np. przez Ziemię, jakby jej nie było.

Prawo zachowania energii

W 1927 r. Charles Ellis i William Wooster odkryli jednak, że elektrony (promieniowanie beta) w zjawisku rozpadu promieniotwórczego nie chcą respektować prawa zachowania energii; niektórzy fizycy chcieli już uznać, że podstawowe prawa fizyczne nie obowiązują zawsze i wszędzie.

Bohr: „Nie ma żadnego argumentu zarówno doświadczalnego, jak i teoretycznego, który by bronił prawa zachowania energii w tym przypadku”.

Wolfgang Pauli (1900-1958)

Nie zgodził się z nim austriacki fizyk W. Pauli. Aby obronić uniwersalność podstawowych praw fizyki, wymyślił neutrino. Pauli założył, że wraz z elektronem jądro promieniotwórczego pierwiastka opuszcza jeszcze jedna cząstka. I dopiero suma energii tej cząstki i elektronu jest stała - dokładnie taka, jak wynika z praw zachowania.

Uczony długo musiał czekać na potwierdzenie swej rewolucyjnej hipotezy. Dopiero 26 lat później, w 1956 r., zaobserwowano w detektorach ślady neutrin.

„Z radością informujemy pana, że definitywnie wykryliśmy neutrina...” - pisali w telegramie do Pauliego autorzy tego eksperymentu Clyde Cowan i Fred Reines. Z czasem okazało się, że istnieją trzy rodzaje neutrin - dziś zwane neutrinem elektronowym, mionowym i taonowym.

Lista sięgnęła setki

Kiedy lista nowych cząstek sięgnęła setki pojawił się problem nowego ich uporządkowania. Stało się bardzo podejrzane, że materia musi mieć aż tak wiele części składowych.

Kwarki

Stary schemat runął i trzeba było odkryć nowy. Dokonali tego Murray Gell-Mann i Zweig w roku 1964, którzy uznali, że większość z tych nowych cząstek, które do tej pory uważano za elementarne, mogą się składać z jeszcze mniejszych klocków - tzw. kwarków.

Np. każdy proton i neutron, wchodzący w skład jądra atomów, jest zbudowany z trzech kwarków.

Model matematyczny

Na początku teorie kwarków uważano za model matematyczny, ale eksperymenty przekonały wszystkich, że kwarki rzeczywiście istnieją.

Murray Gell-Mann (1929-)

Jest jednym z najwybitniejszych fizyków współczesnych; jest autorem koncepcji kwarków, podstawowych składników materii, które można uznać za dzisiejszy odpowiednik greckich atomów.

W roku 1969 otrzymał Nagrodę Nobla za prace nad symetrią i klasyfikacją cząstek elementarnych. Zaniepokojony rosnącą specjalizacją w nauce zajął się szukaniem pomostów pomiędzy różnymi dyscyplinami. Od kilku lat pracuje nad teorią złożonych układów adaptacyjnych (complex adaptive systems), która obejmuje zjawiska biologiczne, społeczne i kulturowe.

Murray Gell-Mann jest coraz rzadszym już dziś typem prawdziwego człowieka renesansu. Do swych pasji, oprócz fizyki, zalicza lingwistykę, archeologię, psychologię, ornitologię, ekologię i politykę. Jest dyrektorem MacArthur Foundation, która przyznaje stypendia dla ludzi uchodzących za geniuszy (nie można o nie występować samemu); oraz jednym z założycieli Instytutu Badań nad Zjawiskami Złożonymi w Santa Fe w USA, który określa się jako uniwersytet XXI wieku.

Skąd wzięła się nazwa kwark?

W swej pracy, opublikowanej w lutym 1964 r., Gell-Mann z całą powagą odsyła do „Finnegan's Wake” Jamesa Joyce'a. W tej niezwykłej i niezwykle skomplikowanej książce kwarki pojawiają się we śnie oberżysty Humphreya Chimpdena Earwickera.

Pewnego dnia, przeglądając książkę, natknąłem się na zdanie: „Three quarks for Master Mark”, co - jak to u Joyce'a - można rozmaicie interpretować.

Dla mnie najważniejsza była liczba trzy, ponieważ kwarki występują w trypletach. Tak są właśnie zbudowane składniki jądra atomowego, protony i neutrony.

Już w 1964 r. Murray Gell-Mann i niezależnie od niego George Zweig odkryli, że można odtworzyć własności wszystkich tzw. cząstek elementarnych jeżeli przyjmiemy, że istnieją hipotetyczne cząstki zwane kwarkami, z których zbudowane są cząstki subjądrowe, a tym samym jądra i w efekcie atomy, tzn. cała materia.

Gell-Mann i Zweig zaproponowali, aby setki znanych w tych czasach cząstek przedstawić jako kombinacje tylko trzech elementarnych składników.

Rewolucyjną częścią ich pomysłu było to, że kwarkom przypisali ułamkowy ładunek elektryczny 2/3 i 1/3 (jednostką jest ładunek protonu); takie ładunki nigdy nie zostały zaobserwowane.

Nie udało się jeszcze nikomu zauważyć pojedynczego, swobodnego kwarka. Natomiast zdołano je „wyczuć”, bombardując protony - podobnie jak uderzając w napompowany balon można wyczuć, że coś jest w jego wnętrzu.

Kwarki to cząstki niepodzielne (nie ma żadnych empirycznych ani teoretycznych przesłanek, które sugerowałyby ich złożoność). Cząstki te mają bardzo szczególne właściwości. Ich wzajemnymi oddziaływaniami rządzi siła, która - w przeciwieństwie, na przykład, do siły grawitacji - wcale nie słabnie wraz z rosnącą odległością (wręcz rośnie). Wskutek tego kwarki są na zawsze uwięzione wewnątrz innych cząstek.

Aby zaobserwować nowe cząstki, fizycy w Europejskim Laboratorium Cząstek Elementarnych (CERN) rozpędzają elektrony i pozytony do prędkości bliskich prędkości światła, w długim na 27 km tunelu, 100 metrów pod powierzchnią Ziemi. Tak rozpędzone cząstki zderzają się czołowo z ogromną energią.

Odkrycie szóstego kwarku (Top)

2 marca 1995 laboratorium Fermilab ogłosiło odkrycie kwarku prawdziwego (Top), ostatniego z sześciu kwarków przewidywanych przez teorie. Poszukiwania rozpoczęły się w roku 1977, kiedy fizycy odkryli piąty, piękny kwark, również w Fermilab.

Zajęło to tak dużo czasu, ponieważ szósty kwark okazał się mieć dużo większą masę, niż pierwotnie przewidywano, dlatego też potrzebowano dużo potężniejszego akceleratora cząstek, aby go wytworzyć.

Laboratorium Fermiego, laboratorium fizyki wysokich energii, noszące imię jednego z pionierów fizyki cząstek - Enrico Fermiego, położone jest 20 km na zachód od Chicago.

Mieści się tu najpotężniejszy z obecnie działających akceleratorów cząstek - Tevatron, przy pomocy którego odkryto szósty kwark t (top).

Detektory, które śledzą efekty zderzenia i mają za zadanie identyfikować cząstki, są rozmiaru wielopiętrowych budynków, wypełnione elektroniką i gigantycznymi elektromagnesami o wadze wieluset ton.

Pomimo, że kwark prawdziwy rozpada się zbyt szybko, aby zostać łatwo zaobserwowanym, pozostawia cząstki, które świadczą o jego istnieniu. Kwark ten może się rozpadać na więcej niż jeden sposób. Ponieważ szósty kwark pojawia się raz na miliardy zderzeń cząstek, koniecznym okazało się przeprowadzenie trylionów zderzeń.

Jest on 40 razy bardziej masywny niż drugi najcięższy kwark oraz około 35 000 razy cięższy niż kwarki górny i dolny, z których zbudowana jest większość otaczającej nas materii.

Do tej pory nie wykryto żadnych części składowych kwarków. Na tym więc na razie zakończyło się dzielenie materii. Od lat 60-tych fizycy zajmują się porządkowaniem odkrytej struktury materii. I jak na razie - wszystko pasuje do obowiązującego schematu, zwanego Modelem Standardowym.

Sumę naszej wiedzy o świecie cząstek elementarnych stanowi tzw. Model Standardowy, opisujący jednocześnie siły rządzące tym mikrokosmosem oraz stwory go zamieszkujące.

Sześć znanych kwarków, układających się w trzy pary, odgrywa w nim bardzo ważną rolę - razem z trzema parami tzw. leptonów, do których w szczególności należą elektron i neutrino, tworzy grupę cząstek materii.

Model jest tak skonstruowany, ze każdej parze leptonów odpowiada para kwarków. Jeśli ta symetria jest naruszona, w modelu pojawiają się tzw. anomalie, które rozsadzają jego matematyczną spójność.

Def. ogólna; Cząstki elementarne to obiekty fizyczne, z których - według obecnego stanu wiedzy - składają się wszystkie ciała materialne oraz wszystkie rodzaje pól (promieniowanie) i których istnienie oraz wzajemne oddziaływanie pozwala wyjaśnić formy występowania i zachowania się materii.

W węższym znaczeniu do cząstek elementarnych zalicza się obiekty nie mające struktury wewnętrznej: leptony, kwarki oraz bozony, pośredniczące w oddziaływaniach; w szerszym znaczeniu (historycznym) - wszystkie cząstki subjądrowe. Cząstki elementarne są źródłami pól (pole fizyczne), za pośrednictwem których oddziałują między sobą. Znane są 4 rodzaje oddziaływań: silne, słabe, elektromagnetyczne i grawitacyjne.

Def. szczegółowa: Koncepcja cząstki elementarnej jest eksplikowana w ramach tzw. standardowego modelu oddziaływań elementarnych.

Model ten pozwala nie tylko na klasyfikację znanych obiektów zwanych cząstkami elementarnymi, ale również, do pewnego stopnia, umożliwia przewidywanie własności obiektów możliwych do odkrycia w przyszłości.

Współcześnie w ramach standardowego modelu oddziaływań elementarnych wyróżnia się co najmniej 61 cząstek zwanych cząstkami elementarnymi:

6 leptonów i 6 antyleptonów,

18 kwarków i 18 antykwarków,

foton, W+, W-, Z0,

8 gluonów,

bozon(y) Higgsa.

A więc kolejna tablica Mendelejewa, która - jak upierają się niektórzy fizycy - aż prosi się o uproszczenie.

1. Filozoficzne a przyrodnicze koncepcje materii (materializm).

Interpretacje filozoficzne

Przyrodnicze (fizykalne) koncepcje materii są opracowywane w ramach nauk przyrodniczych, przede wszystkim zaś fizyki, tworzą one zawartość tzw. fizycznego pojęcia materii.

Dystynkcje

Jednakże:

1. akceptowana we współczesnej fizyce ekwiwalencja pomiędzy masą ciała i energią (E = mc²),

2. uznanie jedności ontologicznej pomiędzy czasem i przestrzenią (czasoprzestrzeń jako czterowymiarowe kontinuum),

3. interpretacja geometrycznych własności przestrzeni jako funkcji (własności) materii,

4. klasyfikacja cząstek elementarnych w ramach standardowego modelu oddziaływań elementarnych,

5. czy próby skonstruowania zunifikowanej teorii pola, zwłaszcza zaś - centralne dla teorii wielkiej unifikacji - spontaniczne łamanie symetrii cechowania tłumaczące pojawienie się masy, przekraczają przyjmowane w tradycji filozoficznej dystynkcje pomiędzy materią, czasem i przestrzenią.

Dwa rodzaje materii

Kwantowe teorie pola zacierają też różnicę pomiędzy pojęciem cząstki i pojęciem pola.

Tradycyjnie jednak w ramach tzw. fizykalnych koncepcji materii wyróżnia się dwa rodzaje materii:

1. korpuskularną, mającą na ogół strukturę atomową i poruszającą się z prędkością mniejszą od prędkości światła

2. oraz polową, która nie posiada struktury atomowej i odpowiada za oddziaływania pomiędzy ciałami, zawsze porusza się też w próżni z prędkością światła.

Struktura materii

Charakteryzując strukturę materii ograniczamy się jedynie do materii, z której zbudowana jest Ziemia i jej najbliższe okolice;

Istnieją dobrze uzasadnione hipotezy, według których we wszechświecie może istnieć - a nawet dominować - zupełnie niepodobna do ziemskiej forma materii.

Współczesna teoria struktury materii (ziemskiej) opiera się zasadniczo na koncepcjach z zakresu mechaniki kwantowej.

Def. Materią nazywamy ogół wszystkich obiektów ważkich, tzn. takich, które wytwarzają pole grawitacyjne i podlegają działaniu tego pola (np. ciała niebieskie, atomy, elektrony) oraz wszystkie pola fizyczne.

Komentarz: Według ogólnej teorii względności wszystkie obiekty fizyczne są ważkie; ważkość jest więc charakterystyczną cechą materii, a jej miarą jest masa lub równoważna jej energia. Za podstawowe elementy strukturalne materii uważa się cząstki elementarne.

Zawarty w mechanicyzmie program badań nad strukturami układów materialnych zawierał postulat redukcji wszelkich układów złożonych do układów prostych oraz opisu układów prostych w terminach definiowanych przez, dające się ilościowo wyrazić własności, konstytutywne własności elementów składowych.

Realizacja tego postulatu w nauce okazała się niezwykle heurystycznie płodna, co przyczyniło się także do ugruntowania mechanicyzmu w europejskiej tradycji filozoficznej.

W samej nauce wypracowano zaś wiele pojęć służących do teoretycznego ujęcia układów złożonych.

Przykładowo w fizyce skonstruowano pojęcie atomu, cząsteczki (molekuły), kryształu, cieczy, gazu (doskonałego),

w biologii wypracowano pojęcie komórki, organizmu, populacji, gatunku, ekosfery, biosfery,

w naukach społecznych pojęcie grup i struktur społecznych,

w astronomii i kosmologii pojawiły się pojęcia układu planetarnego, gwiazdozbioru, galaktyki, gromady galaktyk, metagalaktyki.

Dynamiczny rozwój fizyki w wieku XX, zwłaszcza wyzwania stojące przed fizyką w związku z próbą adaptacji bogatego materiału empirycznego na gruncie mechaniki kwantowej, doprowadził do modyfikacji samego pojęcia elementarności, ukazując nieznane relacje pomiędzy kategoriami części i całości.

W tym kontekście poglądowe analityczno-strukturalne modele układów materialnych okazały się anachroniczne i to nie tylko w fizyce, ale i w biologii oraz socjologii.

W naukach tych dostrzeżono, iż do układów, które są przedmiotem ich badań nie można zastosować postulatu redukcji tego co złożone do tego, co proste, gdyż elementy proste okazały się nieaddytywne.

Poza tym heurystycznie płodny okazał się program badawczy oparty na postulacie badania przedmiotów biologii i socjologii nie tyle pod względem ich struktury, co funkcji.

Część-całość

Przykładowo stabilność niektórych procesów zachodzących w obrębie danej struktury oraz funkcji spełnianych przez dany układ homeostatyczny (np. organizm) względem innych układów powodowały to, iż opis układu w kategoriach funkcji był bardziej adekwatny niż opis w kategoriach struktury (część-całość).

Relatywizacje

Poza tym wskazywano na to, że związki pomiędzy strukturą i funkcją nie są stałe, ale zmienne w czasie (ewoluują). Okazało się zatem, że pojęcie składnika elementarnego jest zrelatywizowane dwukierunkowo.

Z jednej strony zorientowane jest na pojęcie układu (danej całości) i poziomu organizacji materii, analizowanego w danej dyscyplinie naukowej i określone w tym kontekście, zaś z drugiej strony zależy również od metod, przy pomocy których dokonuje się parcjalizacji (rozczłonkowania) danej całości.

Egzemplifikacje

Inaczej to ujmując to, co traktowane jest jako elementarny składnik danej całości (układu), może być równocześnie układem tyle że innych składników elementarnych.

Egzemplifikacją tej nowej sytuacji teoretycznej jest traktowanie protonu jako cząstki elementarnej, ale zarazem takiej, która ma strukturę wewnętrzną, ale taką, która się ujawnia dopiero wówczas, gdy proton zostanie rozbity przy pomocy innej cząstki, posiadającej wystarczającą energię by rozczepić konstytuujące go cząstki (elementarne) składowe.

Złożoność=podzielność

W dziejach fizyki koncepcję elementarności stowarzyszano z koncepcją niepodzielności eksplikowaną dalej przy pomocy takich predykatów jak trwałość, tożsamość, niezłożoność.

Z drugiej strony takie predykaty jak złożony i podzielny traktowano jako synonimiczne: co jest złożone, jest podzielne; co dało się podzielić, było złożone.

Elementarność

W fizyce cząstek elementarnych mamy natomiast do czynienia z sytuacjami, kiedy cząstki elementarne (hadrony) są złożone (składają się z kwarków), ale nie dzielą się na swoje składniki, ulegają przemianom, rozpadają się, ale nie na części, z których się składają.

We współczesnej fizyce zawartość pojęcia elementarności została zatem zredukowana do predykatu niezłożoności rozumianej jako brak struktury wewnętrznej.

Genetyczna identyczność

Trwałość, a ściślej genetyczna identyczność, czyli tzw. genidentyczność została wyeliminowana jako kryterium elementarności ze względu na to, iż z jednej strony liczne obiekty, których nieelementarność jest pewna, jak np. jądra niektórych atomów lub atomy w stanie podstawowym mają bez wątpienia strukturę wewnętrzną;

Natomiast z drugiej strony obiekty, które są niezłożone, tzn. nie mają wewnętrznej struktury (takie jak np. kwarki, czy bozony pośredniczące) spontanicznie rozpadają się na inne cząstki.

Takie kryterium elementarności byłoby możliwe jednak do zastosowania tylko wówczas, gdyby powstała pełna zunifikowana teoria wszystkich oddziaływań.

Na razie fizycy taką teorią nie dysponują, co najwyżej można przyjąć, że fizycy dysponują komponentami przyszłej kompletnej teorii.

Dlatego też ściśle biorąc należałoby mówić o quasielementarności.

Jednakże przez wzgląd na tradycję pozostaniemy przy starym terminie pamiętając jednak, że nie jest to termin adekwatny.

Uwagi:

Powyżej wymienione cząstki elementarne, a tym bardziej obiekty z nich złożone tj. atomy i molekuły nie mogą być nazwane ciałami w potocznym tego słowa znaczeniu, gdyż nie są postrzegalne zmysłowo.

Nie należy też identyfikować ich z kategorią materii pierwszej rozumianej jako tworzywo świata.

W perspektywie filozofii neotomistycznej cząstki materialne należą do materii drugiej.

Monizm materialistyczny

Materialna jedność świata, konstytuowana na gruncie fizykalnych koncepcji materii byłaby zatem w pełni zrealizowanym programem, gdyby sama fizyka miała zapewniony odpowiedni poziom jedności. Mogłoby się to zrealizować np. na drodze sformułowania jednolitej teorii pola, uwzględniającej mechanikę kwantową z ogólną teorią względności.

Innym nierozwiązanym problemem jaki stoi przed monizmem materialistycznym są nieprzezwyciężone, jak dotychczas, trudności piętrzące się przed programem redukcji, a nawet przed próbami uzgodnienia biologii z fizyką, czy psychologii z biologią oraz nauk społecznych z biologią czy psychologią.

Poziomy organizacji materii

W sytuacji niemożliwości kompleksowej realizacji programu monizmu materialistycznego, poziomy układów materialnych możemy klasyfikować według różnych kryteriów podziałów.

Najprostszym z możliwych wydaje się kryterium ilościowe, w którym za podstawę podziału przyjmujemy skalę układu mierzoną rozmiarami konstytuujących ją elementów.

Według tej hierarchii poziomy organizacji materii konceptualizowane są następująco:

1. mikroświat (cząstki elementarne, jądra atomowe, atom),

2. makroświat (od rozmiaru molekuły do rozmiaru układu planetarnego),

3. megaświat (galaktyki, gromady galaktyk, metagalaktyka).

2. Filozoficzne doktryny determinizmu a koncepcja prawa nauki (przyrody).

Wyróżniamy następujące typy determinizmu:

Determinizm ontologiczny (metafizyczny) - rozumiany najczęściej jako podstawa filozoficznej teorii przyczynowości. Występuje w wersji przyczynowej (wszelkie zdarzenia w świecie wyznaczone są poprzez zdarzenia je poprzedzające) lub teleologicznej (bieg zdarzeń jest z góry ukierunkowany i zmierza do określonego celu).

Determinizm metodologiczny - postuluje, że w rzeczywistości fizycznej, psychicznej i społecznej powiązania przyczynowe między zjawiskami mają charakter stały i przewidywalny, a zatem umożliwiają prognozowanie i planowanie. Odmianą determinizmu metodologicznego jest determinizm statystyczny (podstawę prognoz stanowią prawidłowości typu statystycznego).

Determinizm fizyczny zakłada, iż dla każdego, opisanego przez odpowiedni zespół parametrów, stany B danego układu izolowanego można jednoznacznie określić parametry stanu A, który go poprzedził, i stanu C, który po nim nastąpi.

Determinizm etyczny twierdzi, że całość lub jakąś część działań człowieka jest wyznaczona przez niezależne od niego czynniki zewnętrzne, w postaci skrajnej zaprzecza istnieniu wolnej woli.

Determinizm historyczny, według którego bieg dziejów jest jednoznacznie określony przez jakąś instancję wyższą, np. Boga czy Ducha dziejów, lub przez pewien zespół praw, np. prawa dialektyki.

Determinizm kulturowy osnuty wokół tzw. zasady konwergencji, według której wytwory kulturowe zdeterminowane są przez warunki geograficzno - etnograficzne.

Determinizm fatalistyczny, zgodnie z którym wszystkie zdarzenia zachodzące w świecie całkowicie są zależne od jednej przyczyny, znajdującej się poza naturą (bezosobowy los w mitologii greckiej, `wola Boża' w chrześcijaństwie, przeznaczenie - fatum).

Zasada przyczynowości

Nie istnieje jedno powszechnie zaakceptowane sformułowanie zasady przyczynowości ani zasady determinizmu.

Nie ma też powszechnej zgody na określony status metodologiczny tych zasad (czy są to tylko dyrektywy poznawcze, konwencje, definicje w uwikłaniu, czy też uogólnienia empiryczne?).

Nie jest też jednoznacznie określona relacja pomiędzy zasadą przyczynowości i zasadą determinizmu.

Relacje

Przyjmuje się, że:

Zasada determinizmu jest nadrzędna w stosunku do zasady przyczynowości (zasada przyczynowości jest równoznaczna z pewną postacią determinizmu /kauzalnego bądź akauzalnego/).

Zasada przyczynowości jest nadrzędna w stosunku do zasady determinizmu (zasada determinizmu jest jedynie uszczegółowieniem zasady przyczynowości).

Fizykalna zasada przyczynowości:

Wyróżnia się filozoficzną i fizykalną zasadę przyczynowości.

W wersji fizykalnej zasada ta głosi, że:

a) „w rzeczywistości materialnej bieg zdarzeń jest tak zdeterminowany, że taka sama przyczyna w takich samych warunkach wywołuje zawsze i z konieczności taki sam skutek”

lub b) „jeżeli dany jest stan układu materialnego w teraźniejszości, to tym samym dane są stany tegoż układu w przeszłości i w przyszłości”.

Metafizyczna zasada przyczynowości

Wersja metafizyczna zasady przyczynowości podawana jest w pięciu wariantach (za Tomaszem z Akwinu):

1. byt będący w ruchu porusza się za sprawą innego bytu;

2. każdy skutek ma swoją przyczynę;

3. cokolwiek się staje ma swoją przyczynę;

4. wszelki skutek zależy od swojej przyczyny;

5. cokolwiek jest w potencji może przejść do aktu jedynie za sprawą bytu w akcie;

pojęcie przyczyny

pojęcie przyczyny obok takich koncepcji jak pojęcie jakości, czy pojęcie przypadku należy do rdzennych pojęć ontologicznych (metafizycznych) i jako takie jest nieusuwalne z filozofii

uwaga historyczna:

pojecie prawa przyrody (prawa nauki) pojawiło się w zasadzie w nowożytności.

Wcześniej odpowiednikiem pojęcia prawa przyrody były pojęcia harmonii lub formy.

Nazwa została zaadoptowana z języka prawniczego, gdzie prawo (łac. Lex) było definiowane jako nakaz lub zakaz wydawany przez Boga lub jego namiestnika (pomazańca) króla.

Prawo przyrody

To uznane w naukach przyrodniczych twierdzenie ściśle ogólne, opisujące prawidłowości przyrody, czyli stałe relacje między rzeczami, zdarzeniami, ich cechami; to ogólna formuła, zgodnie z którą w przyrodzie zachodzą zdarzenia określonego rodzaju.

Prawidłowości zachodzą w przyrodzie, ale ich sformułowania obowiązują w języku nauki (Izydora Dąbska); pierwsze nazywane są prawami przyrody lub prawami natury, drugie prawami nauki lub prawami empirycznymi (M. Bunge, W. Krajewski).

Status ontologiczny i metodologiczny oraz wybrane klasyfikacje praw nauki:

Prawo nauki to zdanie ogólne otrzymane w drodze indukcji niezupełnej ze zdań obserwacyjnych wyrażające stałe relacje między zdarzeniami (relacje te mogą być ilościowe lub jakościowe).

Typy praw:

a) prawa ścisłe - prawo takie zawsze i stale ma ten sam stopień prawdopodobieństwa;

b) prawa przybliżone (statystyczne) - stopień prawdopodobieństwa zależy od liczby zdarzeń, na których zostało sprawdzone.

Problem ruchu

Filozoficzne problemy ruchu (zmiany w świecie), a także zmiany świata jako całości występowały w filozofii przyrody od samego jej początku. W zależności od akceptowanego pojęcia bytu materialnego formułowano różne rozwiązania problemu zmiany.

Arystoteles i św. Tomasz z Akwinu

Arystoteles większość (sześć z ośmiu) ksiąg swojej „Fizyki” poświęcił analizie zagadnienia ruchu, gdyż jego uwaga była zwrócona nie tyle na aspekt egzystencjalny świata, co na jego zmienność.

Św. Tomasz z Akwinu komentując tekst „Fizyki” Arystotelesa, zwrócił uwagę, na to, że problematyka ruchu (zmienności) powinna być wydzielona z dociekań metafizycznych i umieszczona w odrębnej nauce zwanej kosmologią lub filozofią przyrody.

Definicja ruchu:

Definicja ruchu podana przez Arystotelesa jest przykładem definicji filozoficznej, zaś definicja ruchu podawana we współczesnej mechanice jest przykładem definicji naukowej (fizykalnej).

Arystotelesowskie pojęcie ruchu:

Filozoficzne, arystotelesowskie pojęcie ruchu jest bardziej ogólne od fizykalnego pojęcia ruchu, które po części pokrywa się z tzw. ruchem lokalnym.

Na filozoficznym pojęciu ruchu lokalnego opiera się z kolei teoria czasu Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu.

W koncepcji Arystotelesa wszelka zmiana ma swoje źródło w nieruchomym poruszycielu i polega na urzeczywistnianiu się możliwości.

3. Filozoficzne kategorie ruchu a nowożytne i współczesne koncepcje życia.

Charakterystyka materii ożywionej (główne filozoficzne i przyrodnicze koncepcje istoty życia):

Podanie definicji życia jest problemem towarzyszącym człowiekowi od początku jego świadomej egzystencji. Problem ten był podejmowany przez wielkie religie i systemy filozoficzne.

Fenomen życia dotyczy bowiem przede wszystkim ludzi - my sami jesteśmy istotami ożywionymi i szukamy swojego miejsca w świecie, będąc cząstką życia, odbieramy jego istotę niejako od wewnątrz.

Przyrodnicze definicje życia

Przyrodnicze definicje życia są oparte na wyborze tych cech organizmów, dzięki którym można je odróżnić od reszty świata materialnego.

Tradycyjne przyrodnicze definicje życia polegały na określeniu zbioru owych cech.

Zasadnicza trudność w konceptualnym ujęciu fenomenu życia wynika jednak z kontradyktoryczości kryterium, na mocy którego odróżniamy to, co żywego od tego, co nieżywe.

Problem w zdefiniowaniu życia

Problem ten ujawnia się również i w tym, że cechy istot żywych przenosi, np. na układy elektroniczne (myślące maszyny, sztuczny mózg).

To, że układy elektroniczne (np. komputery), czy zwłaszcza elektroniczno - mechaniczne (np. roboty) mogą należeć do zbioru desygnatów danego pojęcia (podanego w definicji) życia, a z kolei według innego pojęcia (innej definicji) nie będą należeć, wynika z tego, że życie nie jest adekwatnie zdefiniowane.

Definicje życia

Ważnymi etapami do adekwatności definicji życia było zrozumienie podstawowych procesów życiowych, które nastąpiło dopiero w drugiej połowie XIX wieku; ale było zwieńczeniem wysiłku poznawczego trwającego od renesansu i oświecenia.

Nagromadzone dotychczas fakty pozwalają na podanie kilku (nie wykluczających się) definicji życia, oddających różne aspekty tego zjawiska.

Życie

Względnie niedawno uważano, że życie można zdefiniować przez wyliczenie cech fizjologicznych organizmów tj.

Zdolność do odżywiania się;

Przeiany materii;

Odpowiedzi na bodźce zewnętrzne;

Wydzielanie;

Oddychanie;

Wzrost;

Rozmnażanie się.

Ograniczenia

Wiele z tych cech mogą jednak posiadać złożone układy mechaniczne, czy elektro - mechaniczne, toteż biolodzy często definiują życie jako proces metaboliczny.

Definiowane jednak nie jest życie jako abstrakcyjna cecha, ale jako obiekty, które zaliczamy do bytów ożywionych.

Współczesne przyrodnicze definicje życia:

1) życie to układ (system) wydzielony przestrzennie, posiadający zdolność utrzymania przez określony czas swojej struktury, ciągle wymieniający swoje składniki z otoczeniem.

Komentarz: definicja ta nie jest jednak adekwatna, gdyż może również dotyczyć określonych martwych układów fizykochemicznych, bardziej adekwatną wydaje się być tzw. definicja termodynamiczna.

2) termodynamiczna definicja życia: układ żywy to system termodynamicznie otwarty, w którym stały dopływ energii z zewnątrz pozwala na trwałe utrzymanie uporządkowania, bez lokalnego wzrostu entropii.

Komentarz: sytuacja ta jest możliwa dzięki temu, że rośnie entropia na zewnątrz układu.

3) definicja genetyczna

zasadnicze znaczenie zjawiska ewolucji w rozumieniu życia ujęte jest w jego definicji genetycznej, obecnie często używaną za najpełniejszą.

Według tego ujęcia podstawową cechą organizmów żywych jest zdolność do autoreplikacji, tj. samoodtwarzania się, zgodna z replikowalnym zapisem genetycznym zawartym w genach, zbudowanych z kwasów nukleinowych.

Układem ożywionym nazywa się taki układ, który jest zdolny do autoreplikacji, z jednoczesną ewolucją wynikającą z darwinowskiej selekcji naturalnej.

Komentarz: taka definicja życia wiąże rozumienie tego zjawiska z cechami środowiska naszej planety, a rozwój i powstanie życia na Ziemi zespala z historią jej rozwoju. Samo powstanie życia (biogeneza) jest również przedmiotem dyskusji, choć ogólne zasady tego procesu wydają się być poznane.

4) definicja filozoficzna (tomistyczna) - życie to rodzaj istnienia (akt istnienia) przysługująca takiej substancji, która dzięki złożeniu z materii pierwszej i proporcjonalnej do niej formy substancjalnej jest uzdolniona do wykonywania wsobnych czynności życiowych (ruchu).

4. Filozoficzne doktryny mikrokosmosu i makrokosmosu a zasady antropiczne współczesnej kosmologii.

MIKROKOSMOS / MAKROKOSMOS

gr. μικρός κόσμος [mikrós kosmos], łac. microcosmus, cosmus (mundus) minor - mały świat, tj. człowiek jako pomniejszony wszechświat;

gr. μακρός κόσμος [makrós kosmos], łac. megacosmus, macrocosmus, cosmus (mundus) maior - wielki świat, wszechświat.

Zespół doktryn filozoficzno - przyrodniczych unifikujących obraz świata na bazie różnie eksplikowanych relacji pomiędzy człowiekiem a całością bytu, zakładających jakiś typ odpowiedniości (homologii) pomiędzy (wszech)światem (makrokosmosem) i człowiekiem (mikrokosmosem).

Doktryny mikrokosmosu i makrokosmosu mogą być interpretowane jako wariant szeroko rozumianego humanizmu, integrującego człowieka z kosmosem.

Słaba i silna zasada antropiczna

Słaba zasada antropiczna głosi, że wszelkie obserwowane właściwości i parametry Wszechświata są takie, że umożliwiają istnienie życia na Ziemi, w tym i powstanie obserwatora (kogoś, kto będzie go postrzegał i próbował rozumieć). Cechy przeciwne życiu, choć teoretycznie wyobrażalne, nie mogłyby być cechami naszego Wszechświata, który z zasady sprzyja pojawieniu się w nim życia.

Silna zasada antropiczna - odnosząc się do zespołu teorii fizycznych, w których fundamentalne stałe fizyczne przyjmują dowolne wartości, silna zasada antropiczna głosi: wszechświat musi być taki, by na pewnym etapie jego ewolucji powstali w nim obserwatorzy.

Nieraz silna wersję zasady formułuje się teleologicznie (celowościowo): „Wszechświat jest, jaki jest, aby mógł się w nim pojawić człowiek”.

Wartości liczbowe stałych fizycznych

Siln zasada antropiczna prowadzi do wielu ustaleń dotyczących wartości liczbowych stałych fizycznych, takich jak stała grawitacyjna, stała kosmologiczna, czy stałe struktury subtelnej oddziaływań elektromagnetycznych, słabych i silnych.

Zdecydowanie inne wartości tych stałych od znanych z obserwacji prowadziłyby do zniknięcia jednej lub więcej przyczyn, dzięki którym jest możliwe życie biologiczne.

Silna zasada antropiczna - wszechświat zbudowany jest tak, że na pewnym etapie swego rozwoju musi doprowadzić do powstania obserwatora. Wszechświat nie tylko sprzyja istnieniu życia - w tym jego form inteligentnych - ale gwarantuje jego powstanie.

Silna wersja zasady antropicznej zakłada jakąś formę teizmu, może być też interpretowana jako wyraz mikrokosmosu holistycznego.

5. Filozoficzne doktryny kosmo i biogenezy versus naukowe teorie genezy życia i kosmosu.

Uwagi ogólne:

Pojecie strworzenia (gr. Ποιησις, łac. creatio /creatio ex nihilo/) z niczego nie występowało w greckiej filozofii przyrody przed pojawieniem się chrześcijaństwa.

Demiurg przywoływany przez Platona w jego „Timajosie” ukształtował świat korzystając z preegzystującej materii i kierując się odwiecznym modelem (ideami).

Doktryna stworzenia z niczego - do filozofii pojęcie stworzenia w sensie ścisłym zostało wprowadzone dopiero przez Filona z Aleksandryjsmiego, który zaczerpnął je z Biblii (judaizmu), ale próbował także uzgodnić je z platońską doktryną stworzenia świata, wyłożoną w „Timajosie”. W swojej terminologii pojęcie stworzenia z niczego Filon określił jako „działanie Boga powołujące rzeczy z nie - bytu do bytu”.

W rozumieniu świętego Tomasza z Akwinu stworzenie ex nihilo jest równoznaczne ze zwrotem creatio non ex aliquo (nie z czegoś). W akcie stworzenia z nicości nie ma żadnej przyczyny materialnej a jedyni8e przyczyna sprawcza i celowa, którą jest Bóg. Stworzenie świata nie jest zatem ruchem, gdyż w akcie stwarzania nie ma następstwa.

Św. Tomasz idąc za Majmonidesem, twierdził, że:

1. dzieło stworzenia zostało dokonane wprost, bez żadnych pośredników;

2. akt stworzenia świata przez Boga jest aktem wolnej woli (właściwego sposbu działania dla istoty rozumnej), Bóg mając do dyspozycji wiele możliwości wybrał tylko jedną z nich.

3. Stworzenie odbyło się według planu zawartego w ideach Bożych;

4. Stworzenie świata (kosmogeneza) dokonało się w czasie, aczkolwiek nie da się tego udowodnić przy pomocy środków rozumowych i może to być jedynie przedmiotem wiary;

5. Bóg nie tylko stworzył świat, lecz także nim kieruje (Opatrzność Boża), działając nawet w wolnych czynach bytów rozumnych, gdyż istota wolna i rozumna w swoim akcie wyboru nie musi być pierwsza przyczyną swoich działań, jednakże nie jest tak, że eliminując to wolne działanie bytów naturalnych (okazjonalizm)

Kosmologia kwantowa

Kosmologia kwantowa kreśli następujący scenariusz powstania wszechświata:

Zgodnie z ogólnymi zasadami teorii kwantów spontanicznie i bezprzyczynowo wyłonił się z `niczego' zamknięty wszechświat o rozmiarach rzędu 10^-35m;

W sposób losowy została wykreowana jego przestrzeń stanów;

W czasie około 10^-35s do 10^-30s przestrzeń wszechświata była w stanie fałszywej próżni o stałej gęstości energii, co spowodowało gigantyczny proces inflacyjny;

Kwantowe fluktuacje

Energia zawarta w fałszywej próżni została wykorzystana do wykreowania cząstek elementarnych i do rozgrzania wszechświata do temperatury około 10²⁸ K;

Kwantowe fluktuacje 'rozciągnięte' w procesie inflacyjnym spowodowały drobne niejednorodności gęstości materii, które po wielu miliardach lat doprowadziły do obserwowanych obecnie struktur kosmicznych, o bardzo zróżnicowanych skalach wielkości;

Dalsza ewolucja wszechświata, w czasie t > 10^-30 s, przebiegała zgodnie z równaniami klasycznej kosmologii fizycznej.

Kosmologia kwantowa

Kosmologia kwantowa redukuje zagadkę istnienia wszechświata do problemu pochodzenia zasad teorii kwantów. Według niej istnienie wszechświata jest bezprzyczynowe i spontaniczne, a zatem i bezsensowne. Jeżeli mimo wszystko istnienie wszechświata ma jakiś sens, to może on być ukryty tylko w strukturze zasad teorii kwantów.

Biogeneza

Teoria biogenezy to teoria powstania życia na Ziemi.

Od starożytności aż do XX wieku istniały dwie koncepcje biogenezy:

1. kreacjonizm, postulujący nadprzyrodzone stworzenie pierwszych organizmów;

2. autogonia, czyli spontaniczne powstanie organizmów z materii nieożywionej.

Empedokles wysunął hipotezę, zgodnie z którą poszczególne części ludzkiego ciała łączyły się przypadkowo tworząc przodków człowieka.

Arystoteles twierdził, że organizmy żywe powstają z ziemi, wody i powietrza pod wpływem działania ciepła, np. ryby powstają z piasku, a węgorze z błota.

Święty Albert Wielki wskazywał na opary wydobywające się z ziemi jako czynnik tworzący istoty żywe. Twierdził, że robaki i mole powstają z błota i śmieci.

Awicenna wskazywał na wyładowania atmosferyczne jako przyczynę powstania żywych organizmów. Twierdził, że w wyniku uderzenia pioruna spadło z nieba cielę.

Paracelsus - procesy samorzutnego powstania życia rozciągnął także na człowieka (homunculusa).

Newton i Lamarck utrzymywali koncepcję samorództwa jako przyczynę najprostszych form życia

Francesco Redi (1632 - 1723)- na podstawie przeprowadzonych obserwacji stwierdził, że owady, płazy, i ryby rodzą się z jaj. Wykazał, że robaki (larwy much) powstają z gnijącego mięsa w wyniku złożenia tam wcześniej jaj.

Lazzaro Spalanzani (1729 - 1799) - dostarczył empirycznych dowodów na fałszywość teorii samorództwa. Wykazał, że w gotowanym rosole szczelnie zamkniętym nie pojawiają się żywe organizmy.

Ludwik Pasteur (1822 - 1895) ostatecznie odrzucił koncepcję autognii (samorództwa). Na podstawie przeprowadzonych eksperymentów dowiódł słuszności zasady: omne vivum e vivo. Paster dowiódł, że życie nie powstaje z materii nieożywionej.

Kosmiczne pochodzenie życia

Hipoteza o pochodzeniu życia z przestrzeni kosmicznej może występować w wersji kosmozoidów lub panspermii.

Hipoteza kosmozoidów

Głosił ją m.in. Herman E. Richter (1808 - 1876).

Przyjmował, że życie istnieje odwiecznie w kosmosie a na Ziemię dostało się za pomocą meteorytów. Wyniki współczesnych eksperymentów wskazują na to, że meteoryty, nawet te najmniejsze mogą przenosić formy życia z planety na planetę, o ile podróż nie trwa dłużej niż kilka lat.

Svante Arrhenius (1859 - 1927) na początku XX wieku Svante Arrhenius zaproponował hipotezę (radio)panspermii, która głosi, że materia żywa jest odwieczna a jej zarodki są roznoszone przez promieniowanie świetlne w przestrzeni kosmicznej i przypadkiem trafiły na Ziemię.

Hipotezę panspermii wspierało odkrycie tzw. wiatru słonecznego. Według zwolenników panspermii po całym wszechświecie krążyły zarodniki mikroorganizmów i jeśli trafiły na odpowiednią planetę uruchamiały proces ewolucji, przeciwko tej teorii wysuwano argument, że życie nie może przetrwać w kosmosie, istniejących tam zabójczych warunków, głównie niskiej temperatury i promieniowania kosmicznego.

Modyfikacją tej koncepcji była hipoteza tzw. panspermii ukierunkowanej, zaproponowana przez Francisa Cricka i Leslie Orgela głosząca, że pierwsze organizmy żywe zostały przysłane na Ziemię przez jakąś cywilizację kosmiczną.

Sugerowali oni, że Ziemia oraz inne sterylne planety zostały świadomie `zarażone' życiem przez jakieś inteligentne istoty żyjące w odległych układach planetarnych, które znacznie o miliardy lat wyprzedzają nasz własny rozwój ewolucyjny (i obecnie mogą nawet już nie istnieć).

Hipoteza taka jest panaceum na wszystkie niepowodzenia związane z „naukowym” (tzn. naturalistycznym) wyjaśnieniem pochodzenia życia ziemskiego. Crick uznał, że naturalistyczne powstanie życia na Ziemi graniczy z cudem i że wobec tego trzeba szukać innego wyjaśnienia.

Prawdopodobieństwo powstania żywej komórki w procesie naturalnym: 10 ^-40023 (9,31 x 10^-152)²⁶⁵.

W istotny sposób hipoteza panspermii kierowanej została uzupełniona przez Freda Hoyle'a (1915 - 2001) i Wickramasinghe. Ich zdaniem geny i wirusy były wysłane na Ziemię, by opanowały jej powierzchnię ze stratosfery i były przyswajane przez organizmy. Tak więc ich zdaniem nie tylko samo powstanie życia, ale i późniejsza jego ewolucja odbywała się wskutek interwencji z Kosmosu.

Przyrodnicze teorie biogenezy

Współczesne przyrodnicze teorie biogenezy zakładają, że życie na Ziemi pojawiło się wskutek fuzji naturalnych procesów stopniowego i spontanicznego przekształcenia się materii nieożywionej w ożywioną.

Cel: twórcy tych teorii stawiają sobie za cel znalezienie modelu sekwencji poszczególnych etapów tego procesu, z których każdy jest możliwy do uzgodnienia ze współczesnymi teoriami fizyko - chemicznymi.

54

54

Teizm

Do świata należy, coś co albo jako jego część, albo jako jego przyczyna jest bezwzględnie konieczną istotą.

Ateizm

Nie ma żadnej istoty koniecznej ani w świecie, ani poza nim jako jego przyczyny.

Determinizm

Nie ma w świecie wolności, lecz wszystko dokonuje się według praw przyrody.

Indeterminizm

Istnieje w świecie wolność

[Oprócz przyczynowości zgodnej z prawami przyrody jest jeszcze do wyjaśnienia zjawisk konieczna przyczynowość /dokonująca się/ przez wolność.

Atomizm

Nic w świecie nie jest proste ani z prostych składników złożone

[Żadna rzecz złożona w świecie nie składa się z części prostych i nie istnieje w świecie nigdzie nic prostego]

Monadyzm

Wszystko w świecie jest bądź prostym składnikiem, bądź składa się z prostych składników

[Każda złożona substancja w świecie składa się z części prostych i nie istnieje w ogóle nic /innego/ jak tylko to, co proste lub to, co z niego złożone]

Świat nie ma początku w czasie i nie ma granic w przestrzeni [Świat jest czasowo i przestrzennie nieograniczony].

Świat ma początek w czasie i ma granice w przestrzeni [Świat jest czasowo i przestrzennie ograniczony].

Pierwsza strategia

filozofia jako nauka

filozofia usiłowała dorównać nauce i znaleźć swoje miejsce pośród uznanych nauk, określała siebie jako naukę humanistyczną utożsamianą najczęściej z badaniami historyczno - hermeneutycznymi (historia filozofii, filozofia języka).

Druga strategia

Nauka jako filozofia

Druga strategia uznawała naukę za filozofię danej epoki, czego rezultatem były różne typy pozytywizmu (scjentyzmu)

Trzecia strategia

Według trzeciej strategii filozofia próbowała swoją tożsamość uchwycić w postaci metafizyki, realizując się jako różne postacie reminiscencji swoich dawnych, ale zmodyfikowanych postaci (np. neotomizm)

---