Teza 36. Prowizja kanoniczna

Urzędy w Kościele

Urząd jest aktualizacją władzy i dzięki niemu akty władzy kościelnej mogą być spełniane z uwzględnieniem potrzeb wiernych i sytuacji Kościoła. Wg kan. 145 - urząd to zadanie ustanowione na stałe na mocy prawa Bożego lub kościelnego w celu realizacji dobra duchowego. Urząd kościelny zawiera pewien zakres funkcji wchodzących w skład misji Kościoła - nauczania, uświęcania, pasterzowania. Istotną cechą tego urzędu jest stałość obiektywna, niezależna od osoby jaka urząd piastuje /osoby są wyznaczone na kadencje, urząd jest stały/. Urzędy mogą istnieć:

• z postanowienia Bożego - urząd Biskupa Rzymu, urząd biskupa

• z postanowienia kościelnego - urząd wikariusza generalnego

Urząd musi być precyzyjnie opisany - prawa i zakres obowiązków.

Powierzenie urzędu - provisio canonica

To powierzenie komuś urzędu kościelnego przez właściwego przełożonego, zgodnie z przepisami prawa. Bez prowizji kanonicznej nie można ważnie otrzymać urzędu kościelnego. Należy mówić o powierzeniu a nie nadaniu urzędu. Urzędy nadawano w czasach, gdy wiązało się to z beneficjum na utrzymanie. Termin "powierzenie" niesie w sobie znaczenie zaufania i zadania. Prowizja kanoniczna /provisio/ - to spojrzenie w przód i założeni, że będzie tak jak planuje przełożony. Urzędu nie można ważnie przyjąć jeśli nie został prawnie powierzony.

• etapy powierzania urzędu

Powierzenie urzędu jest złożonym aktem prawnym składającym się z:

• wyznaczenie osoby na urząd - designatio - może tego dokonać sam przełożony, lub ktoś inny prawnie upoważniony przez wybory lub postulację

• nadanie tytułu - collatio tituli - zw. nominacją - jest to decyzja forum zewnętrznego/ urzędowa/, oficjalnie ogłoszona, że danej osobie ten urząd się powierza. Musi być określone od jakiego momentu nominowany ten urząd będzie pełnił. Polega na przekazaniu prawnie wyznaczonej osobie władzy związanej z urzędem z prawami i obowiązkami

• oficjalne objecie urzędu - possessio - równoznaczne z rozpoczęciem urzędowania i wykonywania zadań z tym związanych. Urząd musiał jednak wakować. Wykonywanie urzędu niejednokrotnie rozpoczyna się z podpisaniem protokoły zdawczo-odbiorczego. Nie ma nakazu łączyć tego z liturgiczną oprawą /np. ingres biskupa/, chyba że w dekrecie jest o tym mowa.

Powierzenie urzędu może mieć różne formy w zależności od tego czy przełożony sam wyznaczał kandydata na urząd, czy też decydowali inni:

• przez swobodne nadanie przełożonego

• przez instytucje /akceptację/ jeśli miała miejsce prezentacja

• przez dopuszczenie - jeśli była postulacja lub wybory

• przez zwykły wybór przyjęty przez elekta - jeśli wybór nie wymagał zatwierdzenia przełożonego.

• ogólne zasady powierzania urzędu

• powierzenie musi zawierać 3 elementy:

• wskazanie jednoznaczne osoby na urząd;

• wskazanie jednoznaczne urzędu, który się powierza;

• wskazanie momentu, od którego urząd jest powierzony i istnieją prawa i obowiązki z tym związane;

• ten sam organ, który ustanawia urząd - może go też nadawać /kan.148/;

• kandydat na urząd musi być:

• należeć do kościoła łacińskiego przez chrzest lub trwałe wstąpienie

• ma być zdatny - musi posiadać przymioty wymagana do ważnego sprawowania urzędu /wiek, święcenia, wykształcenie/, nie być w karach kościelnych

• nie może być symonii /od Szymona Maga z Dz.Ap., których chciał od apostołów kupić zdolność czynienia cudów/ powoduje nieważne przyjęcie urzędu /zapłata musi być konkretnie w celu otrzymania tego urzędu/

• powierzenia urzędu nie wolno odkładać: gdy został urząd powołany a jeszcze nie powierzony lub gdy wakuje. Dla dobra Kościoła winno się go obsadzić

• urzędy niepołączalne - tzn. nie mogą być pełnione przez jedną osobę w tym samym czasie. Niemożność:

• formalna - gdy jest to zakazane prawem

• faktyczna - gdy istnieje fizyczna niemożliwość by spełnić swe obowiązki /być proboszczem w 2 miejscach/

• urząd ma być jeszcze niepowierzony - inaczej powierzenie jest nieważne

• przy urzędach kadencyjnych powierzenia można dokonać nie wcześniej niż na 6 miesięcy przed wyznaczonym czasem. Obietnica urzędu nie rodzi żadnych skutków prawnych

• zatrzymanie urzędu pod terminie jest nieważne i bezprawne /dziś częściej zatrzymywanie dochodów z urzędu/

• urząd nadaje przełożony, temu kto mu podlega. To nadanie jest ważne, lecz niższy przełożony może je odwołać

• nadanie urzędu musi być na piśmie - inaczej jest nieważne

Rodzaje powierzania urzędu

• prowizja

• niezależna - to swobodne powierzenie urzędu przez władzę kompetentną. Przełożony sam decyduje o wszystkich czynnościach z tym związanych

• zależna - kto inny decyduje o wyborze osoby na urząd, a kto inny urząd powierza. Przełożony powierza urząd osobie, która została mu przedstawiona. Wpływ na to mają różne osoby, kolegia, zespoły osób w formie

• prezentacji

• wyborów

• postulacji

• prezentacja /kan. 158-163/ - to wyznaczenie osoby na urząd i przedstawienie jej kompetentnej władzy,

• może jej dokonywać ten komu prawo takie przysługuje

• należy jej dokonać w ciągu 3 miesięcy od otrzymania wiadomości o zawakowaniu urzędu

• nikogo nie można prezentować wbrew jego woli

• można prezentować jednego lub wielu kandydatów /równocześnie lub sukcesywnie/

• nie można prezentować siebie samego

• prezentowany musi być zdatny do powierzenia mu urzędu, jeśli nie jest prezentujący ma miesiąc na prezentację drugiego kandydata, a jeśli i ten okaże się nie zdatny, przełożony może sam zamianować inną osobę

• kandydata zdolnego przełożony winien przyjąć.

• wybory /kan. 165-179/ - to wyznaczenie osoby zdatnej na wakujący urząd przez głosowanie właściwego kolegium lub innego zespołu osób. Kompetentna władza nadaje osobie wyłonionej z wyborów urząd przez zatwierdzenie.

• wybory winne odbyć się nie później niż 3 miesiące od daty otrzymania przez kolegium wiadomości o wakacie urzędu inaczej władza nadaje urząd swobodnie;

• o wyborach należy powiadomić wszystkich uprawnionych do głosowania;

• jeśli nie wezwano by kogoś z uprawnionych - wybory są ważne, jednak na jego wniosek można je unieważnić

• po powiadomieniu prawo głosowania przysługuje tym, którzy są obecni na miejscu. Jeśli ktoś przebywał by na terenie domu lecz z powodu przeszkody nie mógł wziąć udziału w głosowaniu - można przyjąć głos na piśmie

• wyborcy przysługuje jeden głos choćby miał kilka tytułów do głosowania;

• do ważności wyborów należy by nikt spoza kolegium nie głosował

• wybory, których wolność została naruszona są nieważne;

• w głosowaniu nie może brać udziału kto:

• jest niezdolny do aktu ludzkiego;

• nie ma głosu czynnego;

• jest w karach kościelnych - ekskomunika;

• notorycznie wystąpił ze wspólnoty Kościoła;

• gdyby ktoś taki głosował - wyboru są ważne pod warunkiem, że pozostałe głosy stanowiły zdecydowaną większość

• by głos był ważny musi być:

• wolny - od przymusu, bojaźni, podstępu;

• tajny;

• pewny;

• bezwarunkowy;

• muszą być wyznaczeni skrutatorzy do pilnowania procedury wyborów;

Kompromis - to rezygnacja z czegoś- przy wyborach oznacza to iż uprawniony do głosowania zrzeka się swego prawa na rzecz innych osób /duchowny tylko na rzecz duchownego/. Kompromis ma być dokonany na piśmie. Kompromisariusze muszą trzymać się wystawionego zlecenia.

• o wyborze decyduje zasadniczo bezwzględna większość. Jeśli jej się nie uzyska w 2 głosowaniach w trzecim wystawia się 2 kandydatów, którzy uzyskali większość względną /gdyby było ich kilku głosuje się na 2 najstarszych wiekiem/. Jeśli w 3 głosowaniu kandydaci otrzymają jednakową ilość głosów - wybiera się starszego.

• o wyborze powiadamia się wybranego, a ten w 8 dni ma dać odpowiedź. Gdyby się zrzekł traci wszystkie prawa z tym związane i nie może tych praw później odzyskać, chyba że zostanie powtórnie wybrany.

• jeśli wybór wymaga zatwierdzenia - elekt w 8 dniu ma poprosić kompetentną władzą o zatwierdzenie

• kompetentna władza nie może odmówić zatwierdzenia jeśli elekt jest zdatny i wybory odbyły się zgodnie z prawem. Zatwierdzenie winno być na piśmie

• postulacja /kan. 180-183/ - to prośba np. wyborców, do kompetentnej władzy, by dopuściła do urzędu kandydata zdatnego lecz posiadającego wadę kanoniczną - przeszkodę od której zwykło się dyspensować. Jest to odmiana wyborów. Przełożony musi wydać tu 2 decyzje:

• dyspensę od przeszkody;

• dekret o akceptacji osoby postulowanej;

• postulować mogą ci, co mają prawo głosu /nie mogą kompromisariusze/ kan. 180

• aby postulacja była ważna wymaga się przynajmniej 2/3 głosów

• przewodniczący w ciągu 8 dni użyt. przesyła postulację do kompetentnej władzy, której przysługuje prawo zatwierdzenia wyborów. Jeśli nie ma zatwierdzenia, postulację należy przesłać do władzy mogącej udzielić dyspensy;

• postulacja nie przesłana w przypisanym czasie staje się nieważna, a kolegium i zespół traci prawo wyboru i postulacji;

• postulowany na skutek postulacji nie nabywa żadnego prawa, a wyborcy po dokonaniu postulacji nie mogą jej odwołać, chyba że władza wyrazi na to zgodę;

• jeśli postulacja nie została dopuszczona, prawo wyboru powraca do zespołu lub kolegium wyborczego

• postulowany przyjmując dopuszczoną postulację natychmiast przyjmuje pełnoprawnie urząd

Utrata urzędu kościelnego /kan. 184 nn./

Bardziej właściwe jest określenie - wycofanie /amissio/. Istnieją 4 sposoby rozłączenia osoby z urzędem.

• rezygnacja - to dobrowolne zrzeczenie się urzędu dla słusznej przyczyny.

• jest nieważna jeśli została dokonana pod wpływem ciężkiej bojaźni, podstępu, istotnego błędu, lub symonii

• musi być złożona na piśmie lub ustnie w obecności 2 świadków

• po 3 miesiącach jeśli nie ma odpowiedzi przełożonego rezygnacja wygasa

• przeniesienie - translatio - władza zwalnia kogoś z urzędu nadając mu równocześnie inny. Są to 2 decyzje równoczesne.

• przenieść z urzędu na urząd może tylko ten komu oba urzędy podlegają

• wszystkie urzędy w Kościele są równe

• przy sprzeciwie przenoszonego należy wskazać słuszną przyczynę decyzji

• musi być na piśmie

• przeniesiony pobiera wynagrodzenie z poprzedniego urzędu dopóki nie obejmie następnego

• usunięcie - amotio - złożenie z urzędu bez powierzenia innego tylko dla poważnych przyczyn:

• kto utracił przynależność do stanu duchownego

• kto publicznie odstąpił od kościoła i wiary

• duchowny usiłujący zawrzeć małżeństwo

• kto utracił dobre imię

• gdy jest nieużyteczny na skutek słabości

• gdy sposób postępowania jest gorszący

• gdy poważnie zaniedbał obowiązki

Przełożony musi rozstrzygnąć czy jest to z korzyścią, czy ze szkoda dla wspólnoty wiernych. Istnieje też określona procedura: upomnienie, upomnienie na piśmie lub wobec świadków i usunięcie dekretem /jest to odmiana dekretu karnego/

• pozbawienie - ma charakter karny i jest następstwem popełnionego przestępstwa. Musi być wymierzony zgodnie z przepisami. Jest to kara ekspiacyjna.

Teza 37. Alienacja w prawie kanonicznym

• Kościół ma wrodzone prawo do nabywania dóbr doczesnych, zatrzymywania ich, zarządzania i alienowania ich dla osiągnięcia właściwych sobie celów, niezależnie od władzy świeckiej /kan. 1254 p.1/.

• Zdolność majątkowa Kościoła wynika z ius nativum - prawa wrodzonego. Władza świecka - ta która uznaje publiczno-prawną osobowość Kościoła i cywilno-prawną osobowość kościelnych osób prawnych, uznaje też zdolność majątkową Kościoła. Kościół jest świadom swej zdolności majątkowej - już w Biblii są świadectwa o posiadaniu przez Kościół dóbr materialnych. Oznacza to że:

• prawo majątkowe wynika z istnienia Kościoła, jest wrodzone i nikt tego prawa nie może Kościoła pozbawić

• w dziedzinie majątkowej państwo nie nadaje Kościołowi zdolności prawnej ale ja uznaje i chroni

• cele działalności majątkowej Kościoła są wyznaczone przez naukę Chrystusa. Dobra te są ukierunkowane na cele nadprzyrodzone i realizacja misji Kościoła.

• szczególne cele dóbr to - podtrzymywanie kultu Bożego, godziwe utrzymanie duchownych i innych pracowników Kościoła, pełnienie apostolatu religijnego i charytatywnego wobec ubogich /kan. 14496/

• podmiotami zdolnymi do zarządzania dobrami doczesnymi są:

• Kościół powszechny i Stolica Apostolska

• Kościoły partykularne

• inne osoby prawne /zmierzające wprost do celów właściwych Kościołowi/ i prywatne /mające cele związane pośrednio z posłannictwem religijnym/ w Kościele.

• sposoby nabycia dóbr w Kościele

• ofiary wiernych - kan. 1260 - wrodzone prawo Kościoła domagania się od wiernych tego, co konieczne do osiągnięcia celów jaki Kościół ma wyznaczone - wsparcie materialne i duchowe;

• te środki są przeznaczone na: sprawowanie kultu Bożego, wykonywania dzieł apostolskich i dzieł miłości, utrzymanie duchownych i świeckich pracowników Kościoła

• podatek /tributum/ - jest stałym świadczeniem przymusowym i bezzwrotnym, ciążącym na wszystkich członkach danej społeczności. kan. 1263 - biskup diecezjalny /po konsultacji z Radą ds. ekonomicznych i Radą Kapłańską / może nałożyć na publiczno-prawne osoby w Kościele podatek, celem zaradzenia potrzebom diecezji;

• podatek - to nadzwyczajna forma nabywania dóbr nie pozostawiona do wyłącznej decyzji biskupa

• podatek może być jednorazowy lub stały. Zawsze umiarkowany i proporcjonalny do dochodów osoby prawnej.

• opłaty - świadczenia wiernych z okazji świadczenia czynności prawnych i sakramentalnych. Obejmują one:

• opłaty za akty władzy wykonawczej /reskrypty, dyspensy, przywileje/ - ustalona stawka opłat podlega zatwierdzeniu przez St. Ap. - tzw. taksy /urzędowo ustalone opłaty/.

• opłaty przy okazji udzielania sakramentów i sakramentaliów /kan. 1264/

• należności mają charakter względny tzn. nikt z powodu ubóstwa nie może być pozbawiony posług kościelnych

• zbiórki - kan. 1265-1266 - to zbieranie ofiar na jakiekolwiek cele religijne przez osoby prywatne /np. po mieszkaniach/. Są to dobrowolne ofiary na jakiś cel bez żadnego świadczenia ze strony kościelnej. Zbiórki można dokonać zawsze za zgodą swego ordynariusza i ordynariusza miejsca. Osobą prywatną nie jest tutaj proboszcz zbierający ofiary na cele parafialne.

• ofiary składane przełożonym i zarządcom - kan. 1267

• domniemywa się iż są one składane na rzecz osoby prawnej a nie na prywatne cele przełożonego;

• odmówić przyjęcia można wówczas, gdy:

• dar pochodzi ze źródła moralnie podejrzanego

• wiąże się z nim żądanie lub warunek budzący zastrzeżenia moralne

• widać brak dobrej wiary u ofiarodawcy

• przeciw odrzuceniu ofiary przez ordynariusza nie ma środka prawnego

• kan. 1267 p.3 - ofiary wiernych mogą być przeznaczone wyłącznie na określony wcześniej cel. W razie niemożności przekazania daru na określony cel należałoby odmówić jego przyjęcia

• przedawnienie /praescriptio/ - kan. 1268-1270

• dla uporządkowania i pewności w prawie własności prawodawca wprowadził tę instytucję. Można mówić o 2 rodzajach skutków spowodowanych upływem czasu:

• zasiedzenie - czyli nabycie praw /najczęściej własności nad rzeczą/. Właściciel pozorny mający nie swoją rzecz we władaniu staje się jej właścicielem

• przedawnienie - niemożność dochodzenia swych roszczeń i praw po czasie

• daniny na rzecz Stolicy Apostolskiej - kan. 1271

• Bpi są zobowiązani do wspierania St. Ap., by jako mogła funkcjonować. Mają to czynić z racji więzi jedności i miłości, wg możliwości swych diecezji. Dzisiaj to dobrowolne ofiary, składane przy wizycie ad limina.

• beneficja zreformowane

• beneficjum to twór prawny składający się z urzędu i prawa do pobierania dochodów z tego urzędu. Za SW II zniesiono beneficja, by nie zaciemniały urzędu. Gdyby gdzieś takie beneficjum istniało Konf. Ep. ma się zadbać by dochody z niego przeznaczyć na utrzymanie duchownych pracujących dla dobra diecezji. /kan. 1272/

• alienacja dóbr kościelnych

• To akt prawny w wyniku którego następuje przeniesienie prawa własności na inną osobę. Dokonuje się to z tytułu:

• darowizny

• na podstawie tytułu obciążającego

• transakcji sprzedaży, zamiany - majątek kościelny ulega uszczupleniu lub pogorszeniu

• Zasada ogólna - nie powinno się alienować dóbr kościelnych, zwłaszcza gdy są związane z misją Kościoła.

• Alienacji mogą podlegać tylko majątek stały, nie będący w przeznaczonym na potrzeby życia codziennego /ziemia, budynki, ulokowany kapitał/. Gdy jednak istnieją poważne potrzeby alienacji można dokonać wg przepisów prawa.

• Należy przestrzegać zasady:

• musi istnieć słuszna przyczyna - nagląca potrzeba, remont, spłata długu, klęska

• musi być dokonana wycena rzeczy alienowanej /kan. 1293/

• potrzebna jest zgoda władzy kościelnej

• Kościół nie może ponieść straty - stosować środki ostrożności

• alienacji podlega tylko majątek stały osoby publiczno-prawnej

• pieniądze z alienacji muszą być wykorzystane we wcześniej ustalonym celu lub zabezpieczone tak, by nie straciły wartości

• wartość dobra mieści się ze swą wartością w najniższych granicach nie podlega wówczas przepisom o alienacji.

• Dobra o średniej wartości mogą być alienowane za zgoda osoby prawnej wyznaczonej zgodnie ze statutem, lub biskupa. Gdy wartość rzeczy alienowanej jest najwyższa wówczas konieczna jest zgoda St. Ap.

• Granice wartość ustala Konferencja Ep. Np. w USA średnia wartość to ok. 500 tyś dolarów, a powyżej konieczna jest zgoda St. Ap. Zgoda Stolicy Apostolskiej jest konieczna także wówczas gdy:

• dobra są otrzymane przez Kościół z racji ślubów

• dobra mają znaczną wartość artystyczną czy historyczną

• niewłaściwa alienacja

• gdy dokonywana jest bez koniecznych formalności kanonicznych ale zgodnie z prawem cywilnym. W takim przypadku władza kościelna winna rozpatrzyć czy wnieść skargę osobową czy rzeczową /kan. 1296/.

• skarga rzeczowa jest wnoszona przeciw każdemu posiadaczowi rzeczy alienowanej. Jeśli nie było zgody na alienację dochodzi kara nałożona przez kompetentną władzę na tego, kto alienacji dokonał

• kan. 1298 - nie wolno alienować dóbr kościelnych zarządcą tych dóbr, ani ich krewnym, powinowatym do 4 stopnia

Teza 38. Zasady zarządzania majątkiem kościelnym

• Założenia kościelnego prawa o dobrach doczesnych

• u podstaw leży teologia dóbr doczesnych wg SW II o oparciu o nią dokonano rewizji nowego prawa majątkowego

• za podstawową prawdę przyjęła fakt, że Stwórca przeznaczył dobra doczesne dla wszystkich ludzi, aby korzystając z nich mogli czynić swe życie bardziej godnym

• Kościół by realizować swe cele musi cieszyć się pewną autonomią w zarządzaniu dobrami doczesnymi, musi posiadać pewna własność prywatną, by posługiwać się skutecznie środkami ziemskimi w osiąganiu celów nadprzyrodzonych.

• Kościół ma stosować jednak tylko te środki, które są zgodne z duchem Ewangelii /GS 76/.

• dobra są środkiem a nie celem w działalności Kościoła

• nie mają one charakteru bezwzględnego - nikt nie jest ich właścicielem ale użytkownikiem. Kościół ma być ubogi.

• SWII zreformował beneficja. Urząd daje wynagrodzenie ale nie to jest jego celem /nie jest po to by się wzbogacić/

• prawo majątkowe Kościoła przyjmuje pewne przepisy prawa świeckiego

• gospodarowanie dobrami odbywa się w oparciu o zasadę pomocniczości. Konferencje Ep. i synody prowincjonalne mogą wydawać pewne akty w sprawach majątkowych

• Pojęcie i podział dóbr doczesnych

• Przez dobra doczesne rozumie się dobra materialne i niematerialne, z których Kościół korzysta spełniając swe posłannictwo w świecie.

• Nabycie dóbr doczesnych

• może się dokonać wszelkimi słusznymi sposobami z prawa naturalnego i pozytywnego /kan. 1259/. Jest to przepis przecie wszelkim ustawom amortyzacyjnym zabraniającym nabywania dóbr przez Kościół.

• to nabycie dóbr może być pierwotne lub wtórne:

• nabycie pierwotne - zawłaszczenie, zasiedzenie, połączenie, przemieszanie, przerobienie, osiągnięcie owoców

• nabycie wtórne - przekazanie własności pomiędzy żywymi /np. przez umowę/ lub na wypadek śmierci /testament/

• z prawa naturalnego - zawłaszczenie, przetworzenie, przyłączenie, z testamentu i umowy

• z pozytywnego - kontrakty, testament regulowany prawem cywilnym, dziedziczenie, zasiedzenie, przedawnienie

• Niesłuszne sposoby nabycia - niezgodne z zasadami życia społ., z dobrą wiarą, z prawem Bożym i kanonicznym.

Zarząd dobrami kościelnymi

Kan. 1273 - papież jest najwyższym zarządca i szafarzem dóbr kościelnych na mocy prymatu rządzenia. Posługuje się w tym względzie dykasteriami Kurii Rzymskiej i jej urzędnikami. Dobrami kościołów partykularnych zarządza pośrednio przez wydawanie przepisów dotyczących prawa majątkowego. Papież nie jest jednak właścicielem tych dóbr, należą one do tej osoby prawnej, która je nabyła /diecezja, parafia/

• diecezjalny zarząd dobrami

• kan. 1274 - w diecezji ma istnieć:

• instytucja gromadząca środki na utrzymanie duchownych i świeckich pracujących dla diecezji. Jest to życzenie wyrażone za SW II i Dziejami Apostolskimi /każdy otrzymywał wg potrzeb Dz 4,32/;

• ubezpieczenie społeczne duchownych to sprawa biskupa lub Konferencji Ep.;

• specjalny fundusz na potrzeby diecezji, wspomaganie diecezji uboższych i wynagrodzenia dla innych osób.

• kan. 1276 - biskup diecezjalny i każdy ordynariusz jest zobowiązany do zarządzania i rozdziału dóbr materialnych. Wykonuje to przez: nadzór, wizytowanie, badanie sprawozdań, pouczanie;

• biskup nie jest właścicielem dóbr należących do osoby prawnej, która je nabyła;

• w zarządzaniu sprawami gospodarczymi biskup opiera się na doradcach, rodzie do spraw ekonomicznych diecezji. Akty jakie podejmuje są trojakie:

• mniejszej wagi - tu sam podejmuje decyzję wg zasad roztropności;

• większej wagi - ma zasięgnąć opinii rady ekonomicznej i rady konsultorów;

• nadzwyczajnego zarządzania - musi uzyskać zgodę obydwu rad;

• bez konsultacji z tymi 2 radami akty większej wagi i nadzwyczajnego zarządzania są nieważne;

• kan. 1278 - ekonom diecezji - zw. zarządcą, kuratorem, dyrektorem ekonomicznym;

• ma być godny zaufania, nienaruszonej sławy, znawca ekonomi'

• zadaniem jego jest:

• administrowanie majątkiem diecezji wg zaleceń rady ds. ekonomicznych i pod zwierzchnictwem biskupa;

• przedstawianie rocznego raportu /przychodów i rozchodów/ radzie ds. ekonomicznych.

• zarząd dobrami poszczególnych osób prawnych

• należy on do tego, kto kieruje bezpośrednio osobą prawną /diecezją - biskup, parafią - proboszcz/. Ordynariusz może interweniować gdy są zaniedbania

• 1279 p.2 - gdy osoba prawna nie ma zarządu, ordynariusz, któremu podlega powołuje dla niej zarząd na okres 3 lat i ewentualnie przedłuża jego kadencję

• 1280 - każda osoba prawna winna mieć swą radę ekonomiczną lub 2 doradców wspierających zarządcę w wykonywaniu jego zadań zgodnie ze statutem. Taka rada winna więc istnieć także w parafii

• 1281 - zarządcy nieważnie wykonują akty, które naruszają granice ich kompetencji oraz zwyczajnego zarządzania, a nie uzyskali na to zgody ordynariusza

• osoba prawna nie ponosi odpowiedzialności za nieważne akty swego zarządcy, chyba że odniosła z tego jakąś korzyść i wówczas jest odpowiedzialna w granicach tej korzyści. Jest tu więc odpowiedzialność osobista zarządcy.

• 1282 - zarządcy publicznej osoby prawnej wykonują akty w imieniu Kościoła

• obowiązki zarządcy dóbr

• przed objęciem zarządu kandydat składa przysięgę wobec ordynariusza sumienności. Należy sporządzić dokładny inwentarz rzeczy należących do majątku. Jeden egz. trafia do archiwum zarządu, drugi do kurii - w obu należy odnotować każdą zmianę stanu majątkowego /kan. 1283/

• obowiązek starannego gospodarowania - by dobro nie przepadło lub nie doznało szkody. Chodzi tu o konieczność ubezpieczenia majątku, a także o jego zabezpieczenie w świetle prawa cywilnego

• pobierane dochody zabezpieczać i obracać nimi wg norm prawa i woli dawcy

• prowadzenie ksiąg przychodów i rozchodów

• roczne sprawozdanie z zarządu /Kan. 1287/

• prowadzenie archiwum z dokumentacją gospodarczą

• wspomaganie z majątku osoby prawnej dzieł miłości i pobożnych celów

• troska o pracowników w myśl nauki społecznej Kościoła /ubezpieczenie, godziwa płaca/

• występowanie w sądzie, w sprawach o naruszenie dóbr osoby prawnej ale tylko za zgodą ordynariusza

• zakaz samowolnego porzucania przyjętego stanowiska. Konieczność restytucji szkód spowodowanych porzuceniem stanowiska, bądź zaniedbaniami /kan.1279/

Teza 39. Prawa i obowiązki stron w procesie

• proces - oznacza sposób postępowania, nakazany przepisami danego systemu prawnego, służący do rozstrzygania sporów przez sędziego w trybunale. Czyli jest to ciąg czynności nakazanych z jednoznacznym określeniem skutków w razie nie wykonania tych czynności oraz termin;

• rodzaje procesów

• ze względu na cel i przedmiot jaki rozstrzyga sędzia:

• proces sporny - gdy sędzia musi ustalić fakt istnienia lub nieistnienia czyjegoś uprawnienia lub obowiązku;

• proces karny - ustalenie faktu przestępstwa i sankcji karnych

• ze względu na formę:

• ustny - jego istotą jest złożenie ustnego zeznania, na wezwanie sędziego, wg określonej formy;

• pisemny - jego istotą jest wymóg przedstawienia dokumentów pisanych do ważności aktu procesowego;

• ze względu na relacje sędzia - strony procesowe:

• dyspozycyjny - sędzia pozostaje do dyspozycji stron. Tutaj sędzia nie działa z urzędu, lecz jego działanie jest uzależnione od woli stron;

• inkwizycyjno - śledczy - każda sprawa w chwili prezentacji jej sędziemu zostaje odjęta stronom;

• ze względu na możliwość stosowania procesu;

• ogólny - oparty na ogólnych przepisach prowadzenia spraw, dotyczących wszystkich rodzajów spraw;

• specjalny - przygotowany i nakazany do stosowania przy określonym typie spraw /np. proces małżeński/;

• zwyczajny - postępowanie nakazane przez ustawodawcę w danej sprawie, gdy istnieją zwyczajne okoliczności

• nadzwyczajny - gdy pojawia się możliwość odmiennego postępowania dla sędziego, gdy zachodzą szczególne okoliczności /np. proces z dokumentów/

• ze względu na normę prawną:

• deklaratywny - nie tworzy nowej sytuacji lecz rozstrzyga o istnieniu/nieistnieniu faktu prawnego lub uprawnienia

• konstytutywny - decyzja sędziego stwarzająca nowe uprawnienia lub obowiązki. Jest to więc decyzja stwarzająca dla stron nową sytuację prawną. Sędzia zaprowadza nowe prawo, zapełnia powstałą lukę prawną, wprowadza rozstrzygnięcie obowiązujące dla wszystkich

Pojęcie strony procesowej

Termin "strona" w j. pol. oznacza, że w procesie dochodzi do przeciwstawiania się sobie różnych osób, które staja naprzeciw siebie ze swoimi roszczeniami, które starają się uzasadnić. Łaciński termin pars, partes - strona część - wskazuje raczej na jakiś podmiot będący częścią grupy osób biorących udział w procesie.

Wyróżniamy strony w znaczeniu:

• materialnym - to strony sporu - osoby /także prawne/, które w przedmiocie sporu rozpoznają swe dobro i chcą je realizować, ale widzą też innych uprawnionych

• formalnym - to strona procesowa - podmiot który fizycznie występuje w procesie wobec sędziego /w imieniu swoim lub jako pełnomocnik/

• Nazwy stron:

• powód /actor/ - jest podmiotem, który w imieniu własnym zwraca się do sądu /występuje ze skargą powodową/ z żądaniem ochrony przysługujących mu praw;

• pozwany /reus/ - ten, od którego się żąda, ale który przeczy tezom powoda; lub też:

• osoba, która zostaje wprowadzona do procesu dekretem o przyjęciu skargi;

• strona podlegająca cytacji /cytacja jest związana z ukształtowaniem się stron procesowych i wezwaniem ich na proces - poinformować o procesie w którym on jest stroną celem wykonania jakiejś czynności procesowej/;

• obrońca węzła - strzegący dobra Kościoła;

• rzecznik sprawiedliwości - w procesach karnych i tylko w niektórych procesach spornych;

• Warunkiem występowania stron w procesie jest posiadanie:

• zdolności sądowej - związanej ze zdolnością prawną - dzięki której może być podmiotem praw i obowiązków i może występować w sądzie. Ograniczenia tej zdolności wynikają z: braku określonego prawem wieku, choroby psychicznej, czasami z nałożonych kar;

• zdolności procesowej - związanej ze zdolnością do czynności prawnych, dzięki której strona może osobiście lub przez osobę upoważnioną /np. pełnomocnik, adwokat/ dokonywać czynności procesowych ze skutkiem prawnym. Ograniczenia: wiek poniżej 18 lat, brak używania rozumu, /ubezwłasnowolnienie, małoletniość/;

• kan. 1476 - w sądzie ma prawo występować ochrzczony jak i nieochrzczony /z prawa naturalnego/;

• kan.1477 - nawet jeśli strona ustanowiła pełnomocnika lub adwokata, jest zobowiązana osobiście stawić się w sądzie na żądanie sędziego lub na mocy prawa /np. złożyć przysięgę, lub złożyć wyjaśnienia/;

• wyjątki - kan. 1476 p.3 - w sprawach duchownych i złączonych z duchownymi /sakramenty, sakramentalia, kult/, małoletni po ukończeniu 14 roku życia mogą występować sami. Ten sam kanon p.4 - osoby pozbawione prawa do zarządzania majątkiem /chorzy psychicznie/ lub niedorozwinięci umysłowo mogą osobiście występować w sądzie by odpowiadać za przestępstwa własne lub z polecenia sędziego. W innych wypadkach zawsze przez kuratora lub prawnego opiekuna, a gdy interesy małoletniego stoją w sprzeczności z opiekunami lub kuratorem, sędzie powinien wyznaczyć ich z urzędu.

• Jeśli strona sporu jest osoba fizyczną może w procesie występować sama /jeśli ma zdolność procesową np. nie jest małoletnia/. Jeśli osoba sporu jest osoba prawną lub nie ma zdolności procesowej może prowadzić proces przez swego przedstawiciela /pełnomocnika lub adwokata/. Podmiot zbiorowy /np. Kościół/ nie może być również stroną procesu, lecz jedynie jego przedstawiciel /rzecznik sprawiedliwości lub obrońca węzła/. Do innych osób występujących w procesie a nie będących stronami sporu zaliczamy:

• Pełnomocnicy procesowi i adwokaci

• pełnomocnik - osoba, która występuje, gdy strona nie może osobiście /nie chce/ występować wobec sędziego.

• Warunkiem jego dopuszczenia jest to iż: posiada on zdolność procesową i ma podpisane pełnomocnictwo przez stronę. Nie może on swego pełnomocnictwa przelać na innych /kan. 1482 p.1/. Gdyby było kilku pełnomocników muszą być tak wyznaczeni by można wobec nich stosować zasadę prewencji /1482 p.2/. Przez pełnomocnictwo rozumiemy wpisanie osoby fizycznej obok strony sporu. To pełnomocnictwo może być:

• rozszerzone - pełnomocnik może czynić wszystko w imieniu strony;

• zawężone - zlecono mu tylko jedną z czynności;

• zwykłe - zlecono mu konkretne czynności w imieniu strony;

• pełnomocnik jeśli nie ma specjalnego zlecenia nie może ważnie zrzec się skargi, instancji czy tez czynności sądowych, ani zawrzeć ugody lub umowy /1485/. Pełnomocnictwo najczęściej upoważnia do tych czynności jakie podejmuje strona procesująca się /wniesienie skargi, zawiązanie sporu, zgłaszanie dowodów i zarzutów, przeglądanie akt/. Do niego też należy wniesienie apelacji po wydaniu wyroku.

• adwokat - od ad vocatus "dla mnie" - osoba wykształcona w prawie, specjalista świadczący usługi w formie fachowej rady. Nie jest urzędnikiem publicznym lecz działa na zlecenie strony. W procesie karnym strona musi mieć adwokata ustalonego przez siebie lub sędziego. Można ustanowić kilku adwokatów. Adwokat powinien być:

• człowiekiem wysokiej postawy moralnej i dobrej opinii;

• katolikiem, chyba że biskup zgodzi się na niekatolika;

• doktorem prawa kanonicznego albo biegłym;

• zatwierdzonym przez biskupa;

• opiekun /tutor/ - osoba występująca w procesie przy os. małoletniej /np. rodzice lub prawni opiekunowie/

• Kurator - osoba występująca przy osobie upośledzonej psychicznie lub umysłowo

• udział poszczególnych stron w procesie - gdy proces dotyczy:

• spornego dobra prywatnego - inicjatywa należy do stron - one prezentują fakty, dowody, a sędzia jedynie je analizuje i wydaje wyrok

• spornego dobra prywatnego i publicznego zarazem - mogą tu być dwa sposoby prowadzenia procesu. Może być uruchamiany jako proces sporny o dobro prywatne, ale z chwilą złożenia skargi, proces może być prowadzony jak proces o dobro publiczne z udziałem obrońcy węzła i rzecznika sprawiedliwości

• spornego dobra publicznego - uruchamiany jest tutaj rzecznik sprawiedliwości jako oskarżyciel /powód/ wobec tych, którzy naruszyli dobro publiczne

• proces prowadzą strony wobec sędziego. One gromadzą środki dowodowe i biorą udział w dyskusji sprawy.

• sędzia na podstawie tych przedstawionych przez strony argumentów - broniąc prawdy - wydaje wyrok.

• ta aktywność stron jest konieczna do prowadzenia sporu i rozstrzygnięcia ponieważ:

• sędzia obserwuje aktywność stron i jest w dystansie wobec sporu, jest obiektywny;

• sędzia nie gromadzi dowodów, nie zbliża się do problemu i nie jest emocjonalnie z nim związany;

• wielostronność procesu pozwala na lepsze wyświetlenie prawdy wobec sędziego;

Prawa i obowiązki stron

• prawa i obowiązki powoda

• na etapie wstępnym:

• inicjatywa procesowa, czyli wniesienie skargi i przedłożenie nowej, jeśli pierwsza nie została przyjęta;

• prawo rekursu, gdy brak odpowiedzi o przyjęciu lub odrzuceniu skargi po upływie 30 dni, Jeśli po 10 dniach nie ma odpowiedzi, skargę uważa się za przyjętą;

• prawo rekursu od dekretu o odrzuceniu skargi powodowej;

• prawo wyboru pełnomocnika, adwokata, świadków;

• na etapie litis contestatio:

• wybór sposobu postępowania dla zawiązania sporu /np. prośba o sesję zawiązania sporu/,

• wpływ na brzmienie formuły sporu przez prośbę o:

• rezygnację z jakiegoś tytułu i wprowadzenie na jego miejsce nowego

• rozszerzenie formuły sporu o nowy tytuł bez rezygnacji z poprzedniego

• zawężenie formuły sporu przez rezygnację z jednego lub więcej tytułów

• przedstawienie sędziemu informacji mogących wpłynąć na ukazanie sędziemu właściwego obrazu zaskarżanego małżeństwa /np. lista świadków/.

• prawo do zawarcia ugody

• do rozstrzygnięcia sporu polubownie

• zrzeczenie się instancji procesu na każdym etapie;

• na etapie instrukcji sprawy:

• prawa:

• prawo zgłaszanie środków dowodowych i prośba do sędziego o ich przyjęcie;

• wniosek o wyłączenie danego świadka lub zgłoszenie dowodu przeciwnego;

• prawo głosu - złożenie oświadczenia;

• przedłożyć sędziemu pytania, by zadać je stronie przeciwnej;

• obowiązki:

• dostarczenie dowodu i dowodzenie;

• przedstawienie świadków;

• stawienie się osobiście w celu przesłuchania i udzielenie odpowiedzi;

• złożenie przysięgi;

• na etapie dyskusji sprawy:

• prawa:

• wziąć udział w dyskusji sprawy i zapoznać się z aktami;

• wykorzystać prawo głosu;

• wybrać z akt sprawy to co jest korzystne dla zgłoszonej przez siebie tezy;

• obalić argumentację strony przeciwnej;

• zgłosić nowe środki dowodowe;

• obowiązki:

• podporządkować się decyzji przewodniczącego;

• współpracować w wyświetleniu prawdy, zakaz zafałszowywania obrazu sprawy;

• zakaz dla stron i adwokatów dostarczania sędziemu informacji znajdujących się poza aktami sprawy.

• na etapie wyrokowania:

• zarzut o stronniczość sędziego;

• apelacja lub rekurs od wyroku;

• skarga o nieważność wyroku;

• prośba o restitutio in integrum;

• prośba o zwolnienie z kosztów sądowych;

• obowiązek uznania prawomocnego wyroku

• prawa i obowiązki pozwanego - może zająć jedno ze stanowisk:

• na etapie litis contestatio:

• replika - czyli sprzeciw wobec skargi powodowej, zaprzeczenie faktom wskazanym przez powoda lub ich osłabieniu, a tym samym sprzeciw wobec tezy o nieważności małżeństwa

• zarzut - oprócz repliki czyli zaprzeczeniu twierdzeniom powoda, pozwany może wykazać, że skarga jest bezpodstawna ponieważ:

• powód nie ma zdolności występowania w sądzie;

• sprawa jest już rozstrzygnięta przez inny trybunał;

• tytuł nieważności podany w skardze jest łatwy do obalenia przez wskazanie jakiegoś dokumentu, lub podane fakty są nieprawdziwe;

• poparcie skargi powodowej - nie wnosi sprzeciwu i chętnie współpracuje z sądem;

• skarga wzajemna - łączne zaskarżenie ważności małżeństwa np. skarga z innego tytułu,

• skarga o zmniejszenie roszczeń powoda;

• niewstawiennictwo w sądzie - proce toczy się bez udziału pozwanego;

• wyznaczenie pełnomocnika i adwokata;

• na etapie instrukcji sprawy:

• prawa:

• przedstawienie środków dowodowych i wprowadzenie swoich świadków;

• wniosek o wyłącznie świadka;

• przedkładaniem sędziemu pytań do strony przeciwnej;

• obowiązki:

• dostarczenie dowodu i dowodzenie;

• przedstawienie świadków;

• stawienie się osobiście w celu przesłuchania;

• złożenie przysięgi;

• na etapie dyskusji sprawy:

• prawa:

• wziąć udział w dyskusji sprawy i zapoznać się z aktami;

• wykorzystać prawo głosu;

• wybrać z akt sprawy to co jest korzystne dla zgłoszonej przez siebie tezy;

• obalić argumentację strony przeciwnej;

• zgłosić nowe środki dowodowe;

• obowiązki:

• podporządkować się decyzji przewodniczącego;

• współpracować w wyświetleniu prawdy, zakaz zafałszowywania obrazu sprawy;

• zakaz dla stron i adwokatów dostarczania sędziemu informacji znajdujących się poza aktami sprawy.

• na etapie wyrokowania:

• zarzut o stronniczość sędziego;

• apelacja lub rekurs od wyroku;

• skarga o nieważność wyroku;

• prośba o restitutio in integrum;

• obowiązek uznania prawomocnego wyroku.

• prawa i obowiązki obrońca węzła - zbieżne z prawami i obowiązkami stron

• jest wyznaczany w chwili powołania składu sędziowskiego, ale formalnie działa od momentu powiadomienia go o przyjęciu skargi powodowej

• bierze udział w sprawach o nieważność święceń lub małżeństwa

• ma przedstawić to wszystko /środki dowodowe/, co w sposób rozumny, może świadczyć za ważnością i trwałością węzła małżeństwa albo święceń lub przeciwko orzeczeniu nieważności

Prawa defensora

• prosić sędziego o sesję celem zawiązania sporu

• opiniować prośbę stron o zmianę formuły sporu

• być powiadomionym o dekrecie ustalającym formułę sporu

• jeśli stwierdzi, że tytuł nieważności proponowany przez strony nie może być udowodniony ma prawo zaproponować rezygnację z tego tytułu

• proponować dowody za ważnością węzła święceń lub małżeństwa, opiniować przedstawione środki dowodowe, sposoby ich przeprowadzenia /czy wydobyto to, co istotne/. Sędzia te dowody może przyjąć lub odrzucić

• przy publikacji akt proponować ewentualnie nowe środki dowodowe za ważnością węzła

• zgłaszać uwagi przedwyrokowe

Udział obrońcy węzła w zmianie formuły sporu

• raz ustalona formuła sporu może być zmieniona tylko dekretem sędziego, z ważnej przyczyny, na prośbę stron, mając na uwadze dobro procesu

• obrońca węzła nie może prosić o zmianę formuły sporu przez proponowanie innego tytułu nieważności, gdyż takie działanie jest przeciwne naturze jego urzędu

• ma prawo proponować rezygnacje z jakiegoś tytułu nieważności, jeśli jest przekonany iż z tego tytułu nie da się udowodnić nieważności węzła - to też jest propozycja zmiany formuły sporu

Udział obrońcy w uwagach przedwyrokowych

• podczas dyskusji sprawy /uwag przedwyrokowych/, obrońca musi zająć stanowisko wobec sędziego:

• prosić sędziego o orzeczenie ważności węzła - gdy jest o tym w sumieniu przekonany

• prosić o uwzględnienie argumentów za ważnością - jeśli sam ma argumenty za i przeciw ważności

• zrezygnować z głosu - jeśli po przebadaniu dowodów nie widzi argumentów za ważnością

• obrońca nie może formalnie zrezygnować z uwag przedwyrokowych - gdyż grozi to nieważnością akt. Obrońca mógłby zrezygnować z uwag przedwyrokowych jeśli by chodziło o dobro prywatne, ale w procesie o nieważność węzła chodzi o dobro publiczne Kościoła. Może zrezygnować jeśli sprawa nieważności jest ewidentna i potwierdzona dokumentami - np. choroba psychiczna, podstępne wprowadzenie w błąd. W praktyce sędzia niestety często akceptuje rezygnację defensora. Ponadto obrońca w czasie całego procesu ma prawo składania swej opinii wobec sędziego, co jest wystarczające do uznania ważności akt.

• promotor sprawiedliwości

• jest to strona procesowa /nie strona sporu/ - kapłan /diakon/, mianowany przez bpa, by bronić dobra publicznego

• do udziału w procesie powołuje go:

• biskup diecezjalny - staje on wówczas się jego współpracownikiem w ochronie dobra publicznego

• kolegium sędziowskie - na wniosek obrońcy węzła, stron lub samego promotora

• pozostaje zawsze w zależności od decyzji biskupa. Bez jego zgody rzecznik sprawiedliwości nie może działać nawet w sprawach karnych. Wskazane jest by był sędzią kościelnym. Bierze on udział w 2 rodzajach spraw:

• zwyczajnie w sprawach karnych, gdzie występuje jako oskarżyciel publiczny

• w sprawach spornych /cywilnych/- jako ten, który troszczy się o zachowanie dobra publicznego

- celem jego działania jest zabezpieczenie dobra zagrożonego lub przywrócenie dobra, które zostało naruszone

Interweniuje w następujących sprawach:

• własnej inicjatywy prowadzi sprawy o nieważność małżeństwa z natury swe publiczne

• w sprawach o obrony dóbr Kościoła

• w sprawach duchownych mających za przedmiot wiarę, obyczaje, sakramenty, kult Boży

• w sprawach osób małoletnich i zrównanych z nimi osób moralnych /KPK1917/

• o wydalenie zakonnika po ślubach wieczystych

Występuje w sprawach spornych. Ta wyjątkowość wynika:

• z nakazu prawa - kan. 1431 - gdy naruszane jest dobro publiczne. Może wówczas być inicjatorem procesu spornego i występować jako powód

• z polecenia biskupa diecezjalnego - wprowadzany do procesu, który ma się rozpocząć lub już się rozpoczął, gdy naruszane jest dobro publiczne /np. naruszanie przepisów prawa lub korupcja/.

• kan. 1431 p.2 - gdy sprawa w trybie apelacji trafia do trybunału II lub III instancji a rzecznik sprawiedliwości występował w niższej instancji, domniemywa się, że winien występować także w wyższej instancji, chyba, że biskup stwierdzi, że wprowadzenie go w niższej instancji było uzależnione od specyfiki tego trybunału. Musi być jednak na to wydany specjalny dekret biskupa

• kan. 1434 - gdy ustawa nakazuje wysłuchać stron, tylekroć sędzia ma obowiązek wysłuchać rzecznika sprawiedliwości /o ile bierze udział w procesie/ i obrońcy węzła

Promotor w działaniu posługuje się 2 sposobami:

• wotum - to opinia prawna lub wniosek wydawana z jego inicjatywy i prezentowana sędziemu;

• skarga - wykonuje to prawo w sprawach karnych, o nieważność święceń i małżeństwa

Promotor może występować w sprawach z powództwa cywilnego /sprawa prywatna/. Jego zadaniem jest kontrola:

• ważności akt sądowych

• poprawnego stosowania normy prawnej

• prawidłowego działania sądu - stosowania właściwej procedury

Teza 40 . Wniesienie skargi powodowej

Pojęcie - actio - to czynność procesowa, poprzez która strona domaga się przed sądem obrony swoich praw. To przedłożenie przedmiotu sporu sędziemu oznacza jednocześnie niemożność realizacji swego uprawnienia wobec przedmiotu sporu ze strony petenta, aż do rozstrzygnięcia sporu. Tak zwane jest również pismo procesowe /libellus/ zawierające żądanie ochrony prawnej

Pozew - to sprowadzenie do sędziego drugiej strony sporu

Powództwo - akt woli wytoczenia procesu

KPK 1983 w kan.1491 - mówiąc o skardze powodowej podaje 2 pojęcia actio i exceptio:

• Istota actio i exceptio

• Każde prawo jest chronione podwójnie przez actio i exceptio.

• actio - skarga powodowa - to instytucja prawna, której treścią jest możliwość wniesienia do sędziego prośby /petitio/ przez wiernego, którego uprawnienie /ius/ zostało naruszone

• exceptio - zarzut procesowy - przysługuje temu, kto realizuje swoje uprawnienie /ius/ i ma do tego tytuł prawny, a ktoś inny równocześnie uruchamia actio, w tym samym lub w zakresie tego samego uprawnienia

• braku formalnej podstawy do actio - np. wnosi się o stwierdzenie nieważności małżeństwa, a małżeństwa nie usiłowano nawet między powodem a pozwanym zawrzeć

• przedawnienia - nie neguje się tu samego prawa wnoszącego skargę, ale wygasło już jego uprawnienie do dochodzenia swych roszczeń

• sprawa była już ostatecznie rozstrzygnięta - wygasło więc prawo apelacji lub nie przysługuje już prawo do apelacji. Ponieważ oznacza to, że wydano już prawomocny wyrok w tej sprawie, sędzia nie może tu działać

• zarzut procesowy - jest działaniem pozwanego zmierzającym do:

• uniemożliwienia procesu - zablokowania procesu

• wykazaniem bezpodstawności procesu wszczętego przez powoda

• zarzut jawi się jako pierwsza czynność pozwanego na skargę przeciw niemu skierowaną. Pozwany musi jak najszybciej skorzystać z prawa podniesienia zarzutu, by sędzia nie podejmował darmowych działań i nie narażał trybunału na koszty. Stąd może być pociągnięty do odpowiedzialności za zwłokę zamierzoną.

• powód broniąc się przez zarzutem exceptio pozwanego, może wystąpić z repliką argumentując zasadność skargi;

• pozwany może tu wystąpić z dupliką itd.

• przedawnienie

- Kan. 1492 - prawo zarzutu nie podlega przedawnieniu ze swej natury;

- actio podlega przedawnieniu jeżeli:

• gdy pomimo upływu czasu pokrzywdzony nie wnosi skargi. Oznacza to, że dobro jakiego został pozbawiony nie jest mu konieczne do funkcjonowania;

• nie podejmowanie actio może tez oznaczać, że pokrzywdzony zrezygnował ze swoich praw;

• przedawnienie actio nie obejmuje jednak stanu osób /święcenia, małżeństwo/, gdyż nie wygasają one nigdy. Obejmuje jednak urzędy, a więc rzeczy zmieniające trwale statut osoby we wspólnocie. Stąd małżeństwo nieważnie zawarte może być zaskarżone;

- zarzut ze swej natury jest wieczysty z zachowaniem kan.1462 /podane są typy zarzutów/:

• zarzut rzeczy osadzonej i ugody między stronami - musi to być przywołane na początku by nie narażać trybunału na koszty. Kto by to nie ujawnił winien zwrócić poniesione koszty;

• inne zarzuty mogą być przywoływane później, zgodnie z zasadami dotyczącymi spraw wpadkowych:

Rodzaje skarg - actio

• osobowe - actio personalis - jest skierowana przecie osobie pozwanego, z żądaniem pewnego świadczenie - działania lub zaniechania działania. Stosowana np.. przy dochodzeniu należności od dłużników;

• rzeczowe - actio realis - skierowana wobec każdego, kto naruszył prawo powoda do rzeczy lub uprawnienia. Skargi rzeczowe mogą być:

• petytoryjna - treścią skargi jest prośba o nadanie nowego uprawnienia - w procesie konstytutywnym

• posesoryjna - treść skargi to prośba o zabezpieczenie posiadanego uprawnienia - w procesie deklaratywnym

• skarga wielokrotna lub połączona, gdy powód pozywa kogoś kilkoma skargami;

• w jednym procesie można objąć kilka roszczeń, które wg kan. 1493 mogą być przedłożone jako jedno actio jeżeli:

• kilka actio zachodzi jednocześnie między tymi samymi osobami;

• jeśli przedmiot sporu w kilku actio jest połączony;

• jeśli do każdej z tych skarg jeden trybunał jest właściwy /np. separacja, wyznaczenie opieki nad dziećmi, alimenty/;

• actio musi być jednak złożone przez tego samego powoda;

• skargi nie mogą się znosić /np. prośba o separację i uznanie ważności małżeństwa/

• skarga wzajemna - /kan. 1494 p.1/ actio reconventationale - jest to odpowiedź pozwanego na actio powoda, polegająca na tym, że pozwany prosi o stwierdzenie swego uprawnienia /innego niż w actio powoda/, ale zmieniającego roszczenie powoda /zmniejsza je lub anuluje/ a więc w actio występuje ten sam przedmiot sporu, ale ograniczający żądanie powoda. Przykładowo powód żąda zwrotu 10 tyś. pozwany wnosi skargę wzajemną, że żądanie to jest niesprawiedliwe, gdyż zwrócił już 2 tyś. Nie jest to skarga wzajemna jeśli pozwany wnosi skargę jednocześnie ja jednocześnie z powodem dotyczącą tego samego przedmiotu, ale z innego tytułu /np. żona - skarga o nieważność małżeństwa z powodu niezdolności po stronie męża, mąż - skargę o nieważność małżeństwa z powodu niezdolności po stronie żony/, ponieważ spory te muszą być rozstrzygnięte osobnymi procesami.

• p. 2 - nie dopuszcza się skargi wzajemnej przeciwko skardze wzajemnej

• Skarga powodowa - składają się na nią 2 elementy:

• petitio - prośba /kan.1501/ - termin actio - to instytucja prawa wskazująca na działanie prawne. Sama jednak nie wskazuje na sposób działania sędziego. Sędzia zaś nie może działać, jeśli actio nie zawiera petitio - prośby. Actio może być skuteczne jedynie wówczas, gdy zawiera w sobie prośbę - petitio, w której powód przedkłada sędziemu w znaczeniu formalnym /prośba o przyjęcie i rozstrzygnięcie sporu/. Actio nie może być tylko powiadomieniem o sporze. Tę prośbę sędziemu może przedstawić sam podmiot zainteresowany lub rzecznik sprawiedliwości. Sędziemu sprawę należy niejako włożyć w ręce. Prośba może być zredagowana dowolnie, ale wyraźnie.

• libellum - skarga powodowa, pozew, powództwo - pismo procesowe, zawierające jako element istotny petitio.

• skarga powodowa winna zawierać pewne grupy informacji, bez których nie ma mocy - jest nieważna /kan.1504/:

• własność sądowa - jasne wskazanie sędziego, do którego skarga jest kierowana

• określenie roszczenia - tzn. co /przedmiot sporu/ i od kogo /osoba pozwana/ się żąda /np. stwierdzenie nieważności małżeństwa/;

• argumenty natury prawnej /argumentacja prawna/ i faktycznej /opis faktów i wydarzeń/, które przemawiają za zasadnością roszczenia autora skargi;

• jednoznaczna prośba /petitio/ do sędziego o poprowadzenie tej konkretnej sprawy;

• dane personalne autora skargi, pozwanego i innych osób, przecie którym skarga jest skierowana;

• miejsce i data oraz podpis autora skargi /osoby fizycznej lub prawnej/ lub jego pełnomocnika;

• do ważności skargi nie jest ważne podanie adresu strony pozwanej /np. gdy się go nie zna/. Sąd stosuje wówczas tzw. wezwanie edyktalne - poprzez osoby bliskie pozwanego, lub publiczne obwieszczenie o wniesieniu skargi przeciw niemu. Gdyby to okazało się nieskuteczne proces toczy się bez jego obecności.

• wniesienie skargi powodowej

• skargę powodową może wnieść: powód, jego pełnomocnik, promotor sprawiedliwości /gdy idzie o dobro publiczne/

• musi ona być przedłożona właściwemu sędziemu i zawierać przedmiot sporu oraz prośbę o jego rozstrzygnięcie;

• dla słusznych powodów można przyjąć skargę ustną, ale notariusz winien ją spisać i odczytać powodowi, który winien się pod nią podpisać;

• przyjęcie lub odrzucenie skargi powodowej

• sędzia jednoosobowy lub przewodniczący trybunału kolegialnego, po ustaleniu czy sprawa mieści się w jego kompetencji i czy powód ma zdolność występowania w sądzie ma dekretem skargę przyjąć lub odrzucić

• skargę należy odrzucić wówczas gdy /kan. 1505 p.2/:

• sędzia lub trybunał są niewłaściwe;

• powód nie ma zdolności procesowej;

• skarga zawiera braki formalne o których mówi kan. 1504 - często stosuje się tu cofnięcie skargi do poprawy. Skargę należy poprawić i ponownie wnieść;

• ze skargi wynika, że roszczenie jest bezpodstawne;

• przeciwko odrzuceniu skargi jej autor ma prawo zawsze wnieść rekurs w ciągu 10 dni, do kolegium sędziowskiego lub trybunału apelacyjnego /kan.1505 p.4/;

• skargę należy przyjąć lub odrzucić w ciągu 30 dni od jej wpłynięcia. Po tym okresie autor skargi może się upomnieć o decyzję sędziego. Jeśli po 10 dniach nie ma odpowiedzi, skargę uważa się za przyjętą;

• przeciw odrzuceniu skargi, powód może wnieść apelację w ciągu 10 dni użyt. do:

• trybunału apelacyjnego;

• kolegium sędziowskiego, jeśli skarga została odrzucona przez przewodniczącego;

• gdyby trybunał apelacyjny odrzucił skargę, strona nie może się domagać dalszego odwołania;

• przyjęcie skargi powodowej

• dokonuje się dekretem przyjęcia skargi powodowej - tym dokumentem kończy się etap przedprocesowy. Jest to pierwszy z mocnych dekretów /z mocą dekretu przedstanowczego/. Nie można przed nim podejmować czynności procesowych, ani po jego wydaniu cofnąć się do czynności sprzed jego wydania. Dekret ten zawiera w swej treści:

• jaki trybunał wydał ten dekret;

• decyzję przyjęcia skargi;

• podpis przewodniczącego zespołu sędziowskiego;

• istota i skutki dekretu:

• decyzja o przyjęciu skargi powodowej;

• decyzja o rozpoczęciu procesu - sędzia nie może się już z procesu wycofać;

• w dekrecie przyjęcia skargi powodowej sędzia winien wezwać do zawiązania sporu pozostałe strony - cytacja. Określa też formę odpowiedzi stron /pisemna, wstawienie się w sądzie/;

• strony wzywa się formalnym pismem do 20 dni od przyjęcia skargi, do którego dołącza się egzemplarz skargi powodowej i wyznacza się termin wstawiennictwa w sądzie;

• cytacja - wezwanie stron procesowych powoduje:

• rzecz przestaje być bezsporna;

• kształtują się strony procesowe - to ustalenie relacji między nimi; powód-pozwany. Dopiero od tego dekretu można mówić o stronach procesowych;

• oddanie przedmiotu sporu w depozyt sędziemu do czasu rozstrzygnięcia. W czasie trwania procesu strony nie mogą dokonywać zmian w przedmiocie spornym. Nawet posiadacz w dobrej wierze nie może ze spornej rzeczy korzystać /nie może pogarszać jej stanu obecnego/. Sędzia rozstrzyga czy pozostawić przedmiot sporny w rękach pozwanego na użytkowani, czy też ma on go oddać w depozyt

• przyjęcie skargi zawiesza spór między stronami - sędzia sam nad nim pracuje;

• przedawnienie ulega zawieszeniu;

• spór zaczyna się toczyć i obowiązuje zasad - lite pendente nihil innovetur - np. przeniesienie sprawy do innego sądu, czy zmiana żądań;

• gdy pozwany przyjmuje informację o procesie przyjmuje na siebie także obowiązki;

• obecności w procesie na wezwanie sędziego;

• odpowiadania na korespondencję i składania zeznań;

• powstrzymania się od działania wobec rzeczy spornej;

• przyjęcie do wiadomości, że rzecz sporna już mu nie podlega;

• gdy pozwany nie przyjmuje pozwu, lub nie można ustalić miejsca jego pobytu:

• można dokonać wezwania edyktalnego, a jeśli i to nie skutkuje wówczas,

• uznany jest za wezwanego do sądu, ale nieobecnego w sprawie;

Proces jest więc zwielokrotnioną relacją prawną. To instytucja formalno-prawną powstająca między stronami procesu i pomiędzy stronami a rzeczą sporną.

Teza 41. Dowód ze świadków

• dowód /probatio/- to okoliczność lub rzecz, która za czymś przemawia lub coś uzasadnia;

• dowodzenie - czynność przedstawiania sędziemu w odpowiedniej formie szeregu argumentów, zdolnych wytworzyć w jego umyśle przekonanie o prawdziwości badanych przez niego okoliczności wątpliwych czy spornych;

• materiał dowodowy - materiał zebrany przez sędziego podczas dowodzenia, stanowiący podstawę wyrokowania;

• środek dowodowy - służy do wykazania prawdziwości okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia, mogą być bezpośrednie i pośrednie, osobowe i rzeczowe, pierwotne i pochodne, główne i poboczne, wystarczające i niewystarczające,

• źródło dowodowe jest to każda okoliczność, którą strona procesowa może przedłożyć sędziemu, aby go przekonać o prawdziwości swojego roszczenia. Źródła dowodowe są zbierane po ustaleniu formuły sporu, gdy już wiadomo jakie wątpliwości sąd ma rozstrzygnąć.

Rodzaje środków dowodowych - wyliczone w KPK są podstawowe, ale sędzia nie musi się do nich ograniczać:

• oświadczenia stron

• zeznania świadków

• dokumenty

• domniemania

• opinie biegłych

• oględziny sądowe

• wizja lokalna

• Dopuszczenie dowodu następuje na drodze wydania przez sędziego odpowiedniego dekretu o przeprowadzeniu dowodu. Zbieraniem dowodów zajmuje się najczęściej audytor /w niektórych przypadkach także świecki/. Sędzia może odmówić przyjęcia dowodu jeśli uważa iż:

• nie wnosi on nic do sprawy

• dany fakt nie wymaga udowodnienia

• dana okoliczność została już dostatecznie wyjaśniona

Zgłaszanie źródeł dowodowych:

• przedłożenie sędziemu dokumentów w oryginale albo wiarygodnej kopii lub odpisie,

• wskazanie danych personalnych świadków,

• propozycja ewentualnych biegłych prywatnych,

• propozycja innych środków dowodowych.

Dowód ze świadków

• Jest to podstawowy, najczęściej stosowany i przeprowadzany dowód we wszystkich procesach pod kierownictwem sędziego. Świadkowie są obowiązani do wyjawienia prawdy.

• świadek /testis/ - osoba obecna przy sporządzaniu aktu prawnego, bądź mogąca udzielić informacji o jakimś wydarzeniu , na podstawie własnych spostrzeżeń /np. zawarcia małżeństwa/

• świadek - w znaczeniu procesowym - osoba nie wiodąca sporu, która może dostarczyć sędziemu obiektywnych informacji o faktach lub okolicznościach, mogących mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Jest ona wezwana przez sędziego, aby stawiła się wobec niego i by osobiście podała informacje dotyczące faktu posiadania pewnej wiedzy z własnych spostrzeżeń lub z trzeciego źródła. Istotny jest element wezwania /citatio/ przez sędziego, dopiero wtedy osoba jest świadkiem w sensie procesowym. Źródłem informacji mają być jego spostrzeżenia i fakty a nie wiedza /ocena faktu czy stanowiska stron/. Świadek nie powinien być zainteresowany w przedmiocie sporu /chodzi o brak korzyści z wyroku/, ma to być osoba obiektywna. Jeśli ktoś jest świadkiem, zakłada to wymóg jego obecności w procesie, ale przede wszystkim, jego obecności przy tym zdarzeniu, o którym ma zeznawać.

Podział świadków:

• kwalifikowany /urzędowy/ - zeznaje o czynnościach dokonanych przez siebie lub wobec siebie, w związku z urzędem /ksiądz asystujący przy ślubie/. Ich zeznania mają szczególną wartość i zwykły - zeznający jako zwykły obywatel

• naoczny - bezpośredni - tzw. świadek z pierwszej ręki - przekazuje informacje o osobistych przeżyciach, informuje kiedy fakt miał miejsce i co się wtedy wydarzyło i ze słyszenia - pośredni - świadek z drugiej ręki - stwierdza jakiej treści informację otrzymał od trzeciej osoby, od kogo ją otrzymał i kiedy.

• zaprzysiężony i niezaprzysiężony

• zgodny /zeznający jednakowo z innymi/ i odosobniony /świadectwo sprzeczne lub uzupełniające inne/

• merytoryczny - zeznający o faktach dotyczących sprawy i poręczyciel - potwierdza uczciwość innych

• wiarygodny / ze względu na swe kryteria osobowe/ i podejrzany /np. wrogość wobec stron/

• powołany przez strony i z urzędu

Od zeznań jako świadkowie są zwolnieni - kan. 1548

• duchowni z racji tego co wiedzą ze spowiedzi lub kierownictwa duchowego

• urzędnicy, lekarze, adwokaci i ci których wiąże tajemnica zawodowa

• ci, którzy ze swego zeznania obawiają się dla siebie lub bliskich zniesławienia lub innego poważnego zła

Wykluczeni jako świadkowie są /kan.1550/

• ci, którym prawo tego zabrania

• małoletni /poniżej 14 roku życia i upośledzeni umysłowo - chyba że sędzia ich zawezwie

• kapłani w sprawach poznanych na spowiedzi nawet jeśli petent prosił o ujawnienie prawdy

• ci którzy cokolwiek słyszeli ze spowiedzi - nie można tego traktować nawet jako ślad prawdy

• ci którzy są stronami w sprawie albo występują w imieniu stron

Przebieg dowodu z zeznań świadków:

• powołanie świadka

• mogą go powoływać:

• strony, zwłaszcza w sprawach spornych;

• obrońca węzła i promotor sprawiedliwości;

• sędzia w sprawach karnych i innych, dotyczących dobra publicznego Kościoła lub dobra dusz, gdy zachodzi potrzeba uzupełnienia materiału dowodowego;

• wg CIC/17 świadek mógł się zgłosić samorzutnie, KPK nie podaje takiej możliwości;

• obowiązki powołujących świadków

• strona zapowiada udział świadka, jeszcze przed litis contestatio, nie ma to kategorii bezwzględności.

• po litis contestatio, strona zgłasza świadka, podaje jego dane i adres do korespondencji oraz podaje okoliczności, o których świadek może zeznawać - tzw. artykuły dowodowe /fakty o których może powiedzieć/;

• sędzia przeprowadza wstępny sondaż o zasadności dowodów. Sąd prosi proboszcza o świadectwo kwalifikacyjne. Są to wiadomości tylko do prywatnej wiedzy sędziego.

• konsultacja z drugą stroną. Sędzia daje czas na ustosunkowanie się do tych osób. Strony mają czas na wykluczenie świadków. Strona może wtedy napisać do sędziego prośbę, aby danej osoby nie dopuszczał do udziału w procesie i podaje jednocześnie motywacje.

• sędzia podejmuje decyzje swoim dekretem i w ten sposób dopuszcza świadków, oraz może określić ich liczbę;

• sędzia musi rozstrzygnąć czy już podane są zagadnienia, na temat których świadek ma zeznawać - pytania.

• stronę, która zgłosiła świadka, sędzia powinien wezwać, by poinformowała o co można pytać świadka.

• sędzia wyznacza termin, miejsce i osobę przesłuchującego, czyli osobę audytora. Jest to wtedy odrębny dekret. Termin musi być na tyle odległy, by uwzględnić czas dojścia pisma, godziny pracy, czas dojazdu. miejscem jest oczywiście sąd, ale może być też dom.

• rekwizycja jest wtedy, gdy sędzia prosi by przesłuchanie lub wykonanie innej czynności było na terenie innego sądu, wtedy przesyła się instrukcję, wg której osoba ma być pytana. Muszą być wtedy bardzo precyzyjnie napisane pytania dla delegata sędziego, który będzie tej rekwizycji dokonywał.

• wezwanie świadka następuje listem poleconym lub przez posłańca, kopia musi pozostać w sądzie. Chodzi o pewność dotarcia wezwania do osoby. Jeżeli osoba wezwana nie przyjdzie, należy ją wezwać drugi raz, chyba że jej wezwanie nie jest już istotne. Jeżeli jednak drugi raz osoba sobie to zlekceważy, to się ją pozostawia i nie ma wobec niej żadnych sankcji. Mówi się nie tylko o powiadomieniu świadka, ale także i przede wszystkim o wezwaniu świadka: notyfikacji i cytacji świadka. Świadek prawidłowo wezwany winien stawić się przed sądem lub podać przyczynę /słuszną, obiektywną i rozumną/ swej nieobecności.

• przesłuchanie świadka /kan. 1558-1571/

• przesłuchanie jest zazwyczaj w siedzibie trybunału chyba, że sędzia zadecyduje inaczej

• przy przesłuchaniu nie mogą być obecne strony tylko ich adwokaci lub pełnomocnicy

• świadkowie są przesłuchiwani pojedynczo i osobno. Razem tylko dla konfrontacji i wyjaśnienia sprzeczności

• na początku są pytania personalne, generalne, generalia. Należy zidentyfikować osobę, zbadać jej stosunek do stron i źródło informacji.

• sędzia ma uświadomić, że świadek ma mówić całą prawdę i samą prawdę, odebrać od niego przysięgę, a jeśli nie chce jej złożyć ma być przesłuchany niezaprzysiężony

• złożenie przysięgi przez świadka na krzyż i biblię. Przysięga musi być udokumentowana, ma być złożony podpis osoby przysięgającej i audytora.

• za redakcję pytań jest odpowiedzialny przewodniczący przesłuchania, czyli audytor w tej sprawie, jeden z sędziów zespołu sędziowskiego. Należy je redagować wg zagadnień podawanych przez strony. Pytania redaguje się na piśmie, ale te ważniejsze, dodatkowe pytania, nie muszą być na piśmie. Chodzi o wydobycie pełnej informacji. Istotniejsze są odpowiedzi, większy nacisk kładzie się na odpowiedź. Obrońca węzła ma obowiązek zgłaszać zagadnienia do przesłuchania. Pytanie nie zawsze zdąży się zapisać, ale odpowiedzi muszą być wszystkie zapisane, nie muszą być numerowane.

• gdyby się coś działo w czasie przesłuchania interesującego, jakaś szczególna obserwacja, protokołujący powinien dokonać opisu sytuacji, to co protokołujący widział.

• świadkowie zeznają ustnie, bez czytania. Odpowiedź ma być dokładnie /dosłownie/ spisana przez notariusza

• przesłuchanie kończy się formułą: “Nie mam nic więcej do dodania. Powyższe przesłuchanie zostało mi odczytane, ja je potwierdzam i podpisuję”.

• zeznania zawsze pisze się w pierwszej osobie. Gdyby osoba przesłuchiwana chciała cos zmienić, to trzeba to napisać na końcu protokołu lub zaznaczyć na marginesie. Wtedy potrzebna jest parafka.

• protokół jest podpisywany przez wszystkich obecnych. Do sędziego należy z zeznań stron i świadków, tych różniących się zeznań, odtworzyć możliwie pełny przebieg wydarzeń. W sądzie nie należy mnożyć świadków, bo powtarzają się informacje. Z zasady nie wraca się do rzeczy już wiadomych.

• zeznania świadków muszą być potem opublikowane: każda ze stron zapoznaje się z treścią przesłuchania. Strona musi się przekonać czy świadek wszystko wie czy też zawiódł. Strona, która zgłosiła świadka musi po publikacji zdecydować czy już wszystko zostało powiedziane czy też potrzebne jest uzupełnienie innego świadka, albo podpowiedź strony, o co jeszcze zapytać.

• można drugi raz wzywać świadka, jeśli sędzia uzna to za konieczne i pożyteczne.

• strona musi się zapoznać z zeznaniami świadków strony przeciwnej, po to by móc się bronić.

Sędziowska ocena zeznań świadka /kan. 1572-1573/

• są tu dwie teorie oceny:

• legalna /formalna/ - samo prawo ocenia wartość środka dowodowego /zeznanie 1 świadka nie wystarcza/;

• materialna - wg swobodnej oceny sędziego:

• sędzia może zażądać świadectwa kwalifikacyjnego

• ma ocenić stan osoby i jej uczciwość

• czy zeznawała na podstawie wiedzy własnej czy ze słyszenia od innych

• czy jest stała i zgodna w swych zeznaniach czy chwiejna i niepewna

• czy jej zeznania są potwierdzone przez innych świadków lub inne dowody

• zeznania jednego świadka nie mogą być pełnym dowodem, chyba że jest to świadek kwalifikowany

Teza 42. Wyrok

• Pojęcie

• sprawa rozpatrywana drogą sądową, jeśli jest sprawą główna, jest rozstrzygana wyrokiem stanowczym,. Jeśli jest sprawą wpadkową - wyrokiem przedstanowczym;

• wyrok /sententia/ - to prawne orzeczenie sędziego, rozstrzygające sprawę sporną, prowadzoną przez procesujące się strony i rozpoznaną na drodze sądowej - jest to wynik myślowej czynności sędziego, polegającej na ustaleniu stanu faktycznego i dostosowanie do niego przepisów prawnych;

• rodzaje wyroków

• wyrok stanowczy - definitywny /sententia definitiva/ - rozstrzygnięcie sprawy głównej;

• wyrok przedstanowczy - interlokucyjny /sententia interlocutoria/ - rozstrzyga sprawę incydentalną /wpadkową/. Jeśli sprawa wpadkowa była rozstrzygana na drodze pozasądowej - kończy się dekretem

• zasądzający /s. condemnatoria/ - zasądza pozwanego w myśl żądania skargi;

• uwalniający /s. absolutoria/ - uwalnia pozwanego od żądań powoda;

• skazujący /s. condemnatoria/ - w procesach karnych - potwierdzenie odpowiedzialności i nadanie kary;

• stwierdzający /s. absolutoria/ - orzeka, że osoba popełniająca przestępstwo już popadła w karę ipso facto;

• ważny - gdy został wydany z zachowaniem przepisów prawa;

• sprawiedliwy - gdy był zgodny ze stanem faktycznym

• inne sposoby zakończenia sporu

• zrzeczenie się instancji;

• umorzenie postępowania sądowego;

• ugoda stron;

• spełnienie roszczeń powoda

• śmierć strony;

• podstawy wyrokowania

• sędzia aby mógł wydać wyrok musi wyrobić w sobie pewność moralną /jest ona podstawą do wydania wyroku/ co do kwestii w jakiej wyrokuje /kan. 1608 p.1/

• pewność moralna /moralis certitudo/- to wew. przekonanie o czymś, sąd oparty na przeświadczeniu o prawdziwości lub fałszywości czegoś.

• pewność ta nie musi być absolutna /wykluczająca jakąkolwiek wątpliwość i wszelkie pomyłki/, wystarczy że wyłącza ona w umyśle sędziego wszelką uzasadnioną wątpliwość oraz uzasadniony stan niepewności.

• sędzia nie może natomiast wyrokować na podstawie przypuszczenia lub prawdopodobieństwa, choćby dużego. Sędzia, który nie nabył takiej pewności winien orzec, iż powód nie udowodnił swej tezy, żądania oraz uwolnić pozwanego od zarzutu.

• gdyby chodziło o sprawę cieszącą się przychylnością prawa należy ją rozstrzygnąć z korzyścią dla niej.

• źródłem pewności moralnej są udowodnione w procesie fakty, zawarte w aktach sprawy. Sędzia nie może wyrokować opierając się na wiedzy prywatnej choćby wiedział iż jest ona prawdziwa - musi oprzeć się na aktach.

• sędzia ocenia dowody wg własnego sumienia i uwzględniając przepisy o skuteczności środków dowodowych /1608 p.3/. Może też dokonać swobodnej oceny tych środków ale zawsze z rzetelnością.

• swobodna to nie oznacza dowolna, jest to wolna ocena, swobodna sędziowska ocena środków dowodowych. Sam sędzia w oparciu o swoją wiedzę, o swoje doświadczenie, roztropność, rozstrzyga swoją własną, autorską decyzję o prawdziwości jednego z twierdzeń.

• odpowiedzialność bierze sędzia - wtedy jest on rzeczywiście sędzią, a nie wykonawca uprawnień kodeksowych.

Tryb wyrokowania

• Faza I - wota sędziowskie

• po zamknięciu dyskusji sprawy, przewodniczący, nakazuje rozesłać akta sprawy do wszystkich sędziów by przygotowali wota sędziowskie. Formalnie każdy z nich musi otrzymać całość akt, chyba że zrezygnuje z dokumentów dotyczących spraw proceduralnych

• sędziowie przygotowują wota - głos, decyzję, a nie tylko opinię. To jest decyzja rozstrzygająca, od której nie może się wstrzymać. Te decyzję podejmuje indywidualnie wobec Boga. Elementy tego wotum:

• 
  określenie sprawy

• dane sędziego

• data bezwzględnie konieczne do ważności

• rozstrzygnięcie - decyzja

• 
  argumenty prawne

• faktyczna decyzja bez tego wotum jest ważne ale niezgodny z prawem

• wotum w zamkniętej kopercie jest przechowywane w trybunale i nikomu nie pokazywane

• gdy spłynęły wszystkie wota, przewodniczący, wyznacza czas na sesję wyrokową w trybunale

• Faza II - sesja sędziowska

• nie bierze w niej udział notariusz

• następuje dyskusja sędziowska /inna niż dyskusja sprawy/:

• relator /ponens/ przypomina przebieg procesu i istotne fakty,

• odczytuje się wota sędziowskie

• pod kierunkiem przewodniczącego toczy się dyskusja między sędziami na argumenty - interpretacja norm prawnych i faktów udowodnionych w procesie

• dyskusja kończy się głosowaniem - musi być nieparzysta liczba sędziów. Nie ma wstrzymania się od głosu. Kto jest niepewny znaczy to, że nie został przekonany co to tezy procesowej i głosuje przeciw niej.

• każdy sędzia ma prawo zmienić swą decyzję z wotum /pisze nowe wotum lub na starym daje adnotację/

• po rozstrzygnięciu informuje się notariusza o decyzji kolegium i on sporządza sentencje wyroku.

• sentencja winna zawierać: nazwę trybunału, tytuł sprawy, data i miejsce sesji, skład sędziowski, pytanie z litis contestatio, rozstrzygniecie każdej z kontrowersji, podpis sędziów i notariusza.

• gdyby sprawa była trudna można odłożyć wyrokowanie na kilka dni.

• sędziowie mogą też ocenić, że sprawa nie jest jeszcze dostatecznie udowodniona, ze są jeszcze istotne argumenty i zdecydować o wznowieniu instrukcji - wprowadzają wówczas tzw. dowody z urzędu

• sędzia przegłosowany może złożyć tzw. votum separatum - oznacza to, że chce ujawnić treść swego głosu, gdyż uważa iż jego argumenty są słuszne, choć został przegłosowany. To votum separatum ma znaczenie jeśli strona przegrywająca proces chce złożyć apelację, inaczej nie ma ono znaczenia. Treść votum separatum jest utajniona i odsyłana do trybunału apelacyjnego wraz z aktami sprawy.

• sędziowie decydują tez o doborze argumentów do zamieszczeniu w wyroku, a także o tych, których nie należy ujawniać. Redakcja wyroku należy do relatora. Tekst wyroku ma być zredagowany wg uzgodnień sędziów, chyba że tego nie zrobią wówczas relator ma wolna rękę w doborze argumentów

• napisany wyrok ma być każdemu sędziemu przedstawiony do zatwierdzenia

• merytoryczne i formalne elementy wyroku

• elementy merytoryczne - treść:

• jest to decyzja sędziego powołanego do konkretnej sprawy - rozstrzygająca spór i dając odpowiedź na poszczególne wątpliwości - na pytanie z litis contestatio;

• określa obowiązki stron i sposób ich wykonania;

• przedstawia racje, czyli uzasadnienie prawne, faktyczne decyzji sędziego;

• elementy formalne - forma:

• wezwanie imienia Bożego - wskazanie na najwyższa niezawisłość sędziego i jego odpowiedzialność przed Bogiem i własnym sumieniem

• preambuła zawierająca informacje:

• typ decyzji - dekret czy wyrok

• wskazanie trybunału

• określenie sprawy

• określenie stron w procesie + pełnomocnicy i adwokaci

• skład trybunału

• dane uczestników procesu - defensor i promotor

• w jakim dniu sesja wyrokowa się odbyła

• stan sprawy - ma zawierać informacje o wszystkich istotnych faktach - zaistnieniu sprawy, wniesieniu do trybunału, przebiegu procesu. Ma być z tych faktów rozpoznawalny dynamizm procesu /obecność stron, zmiany formuły sporu, przysięga/

• stan prawny - podana treść dekretu litis contestatio, i to co prawo kanoniczne stwierdza a co odnosi się do sprawy i litis contestatio. Nie jest to mechaniczne skopiowanie danych prawnych ale uwzględnienie:

• norm prawa powszechnego Kościoła

• norm prawa naturalnego

• teologicznych podstaw prawa - teksty biblijne

• rozstrzygnięcia prawa partykularnego

• precedensowe wyroki Roty Rzymskiej - to wyznacznik dla orzecznictwa sądów kościelnych

• wyroki precedensowe innych sądów /charakterystyczne motywacje, interpretacje prawa lub faktów/

• opinie naukowców - z podaniem autora, tytułu i roku wydania - w tekście w nawiasie

• własne interpretacje tak prawa jak i sytuacji społecznych

Celem jest: - ukazanie rozstrzygnięć prawa powszechnego i partykularnego odnośnie tej sprawy,

• podanie interpretacji norm i faktów,

• pokazanie stronom sporu, że rozstrzygniecie jest zgodne z prawem kościelnym

• stan faktyczny - najdłuższa część wyroku. Przywołanie fragmentów akt sprawy, zeznań świadków, dokumentów, biegłych, które stały się przesłanką do rozstrzygnięcia, a zarazem wskazanie, że normy prawa zawarte w stanie prawnym maja zastosowanie do tych faktów.

• uzasadnienie - motywy faktyczne, najistotniejsze. Ma ono pokazać tok rozumowania sędziego, wnioski sędziowskie płynące z połączenia stanu prawnego ze stanem faktycznym. Często jest to ujęte w punkty

• orzeczenie - wniosek końcowy np. małżeństwo X-Y należy uznać za nie ważne z tytułu A po stronie Y., a także obowiązki stron wynikłe z procesu

• koszty - zasądzenie na pokrycie kosztów sądowych

• apelacja - wskazanie terminu apelacji i trybunału apelacyjnego

• podpisy - miejsce, data sporządzenia.

• Faza III - ogłoszenie wyroku

• to publikacja i urzędowe powiadomienie stron o pełnym tekście wyroku /rozstrzygnięcie + motywacja/. Motywacja ma przekonać strony o sprawiedliwym wyroku, takimi argumentami by nie miały ochoty na apelację. Jest ona skierowana szczególnie do strony, która przegrywa;

• publikacja dokonuje się przez wysłanie wyroku listem poleconym, a w procesie ustnym przez odczytanie stronom wyroku w sądzie. Może być też wręczenie tekstu wyroku za pokwitowaniem;

• publikacja wyroku jest obowiązkiem trybunału, gdyż strony mają prawo znać treść wyroku;

• publikacji należy w ciągu miesiąca od dnia rozstrzygnięcia /1610 p.3/;

• w wyroku winne być wskazane środki za pomocą, którymi można go podważyć

• w momencie publikacji wyroku uruchamiany jest czas apelacji - 15 dni

• wykonanie wyroku

• gdy minął termin apelacji a nie została złożona, lub gdy został złożona lecz trybunał apelacyjny ją odrzucił - wyrok pierwszego trybunału jest prawomocny, chyba że prawo żąda dwóch wyroków, wówczas trybunał musi sam przesłać akta sprawy do następnej instancji celem zatwierdzenia.

• W trybunale II instancji wyrok trybunału I instancji zatwierdza się dekretem bez prowadzenia nowego procesu. Trybunał weryfikuje wówczas tylko rozstrzygnięcie o nieważność np. były 3 tytuły, uznano nieważność z 1 tytułu - wówczas ten tytuł jest rozpatrywany w II instancji i akta dotyczące tego tytułu się tam przesyła.

• Trybunał apelacyjny może wskazać nowy tytuł ale wówczas konieczne jest prowadzenie nowego procesu i trybunał apelacyjny staje się trybunałem I instancji. Lepiej wówczas rozpocząć nową sprawę z tego tytułu w niższym trybunale.

• wykonanie wyroku można zasądzić jeśli ma on powagę rzeczy osądzonej.

• wykonanie wyroku następuje w wyniku jego uprawomocnienia się, gdyż wcześniej można go zaskarżyć.

• sędzia lub sędzia apelacyjny może zarządzić wykonanie wyroku nawet jeśli nie przeszedł on w stan rzeczy osądzonej a nagli potrzeba lub dla zabezpieczenia środków na konieczne utrzymanie.

• by przystąpić do wykonania wyroku musi zostać wydany dekret wykonawczy. Może go zawierać uprawomocniony wyrok II - instancji zatwierdzający wyrok I - instancji lub wydany osobno.

• jeśli wcześniej trzeba dokonać rozliczenia powinności ma miejsce sprawa wpadkowa, która rozstrzyga sędzia wydający wyrok.

• wyrok winien być wykonany zgodnie z brzmieniem słów, chyba że z treści wyroku wynika iż wykonawca może podejść do niego arbitralnie.

• wykonawcę wyroku wyznacza biskup diecezji na terenie której wydano wyrok I stopnia.

• gdyby on to zaniedbał wyznacza go władza, której podlega trybunał apelacyjny.

• wykonawca wyroku może rozpatrywać wątpliwości co do sposobu wykonania wyroku lub jego skuteczności nie zaś co do jego treści.

Środki przeciwwyrokowe - zaskarżenie wyroku

Wyrok wydany przez trybunał I instancji nie od razu otrzymuje klauzule wykonalności. Może on okazać się nieważny gdyż pominięto pewne przepisy proceduralne lub okazać się ważnym lecz niesprawiedliwym. Dlatego prawodawca kościelny przewidział możliwość zaskarżenia wyroku. Mamy trzy środki zaskarżenia wyroku:

• apelacja

• skarga o nieważność wyroku

• restiutio in integrum

1. Apelacja - jest uprawnieniem a nie obowiązkiem.

• to przeniesienie sprawy do kolejnego sędziego z prośbą o powtórzenie procesu, o nowy proces. Prawo do apelacji ma strona pokrzywdzona /tak powód jak i pozwany/ wyrokiem a także obrońca węzła lub promotor sprawiedliwości jeśli występują w procesie /kan. 1628/.

• prawo nie zezwala na apelację:

• od wyroku papieża i Sygnatury Apostolskiej

• od wyroku dotkniętego nieważnością

• od wyroku dzięki któremu sprawa cieszy się powagą rzeczy osądzonej

• od wyroku lub dekretu w sprawie o której prawo mówi, że winna być rozstrzygnięta jak najszybciej

• Procedura apelacji :

• Faza I - złożenie apelacji

• to oświadczenie w trybunale wydania wyroku iż składana jest apelacja. To oświadczenie należy złożyć w ciągu 15 dni pisemnie lub ustnie /notariusz musi ja zaprotokołować/

• jest to wówczas dla trybunału zobowiązanie, aby akta sprawy z pismem apelacyjnym i ewentualnym votum separatum przesłać do kolejnej instancji

• gdyby druga strona odwołała się do innego trybunału wówczas sprawę przejmuje trybunał wyższy

• Faza II - poparcie apelacji

• apelacja winna być poparta u sędziego do którego zwraca się strona z apelacją w ciągu miesiąca /kan. 1633/. Jest to najczęściej pismo strony apelującej adresowane do trybunału apelacyjnego, zawierające argumentację apelacji i propozycje środków dowodowych z dołączonym odpisem poprzedniego wyroku. To poparcie apelacji ma swe analogie do skargi powodowej - zmusza trybunał apelacyjny do jej przyjęcia lub odrzucenia

• jednocześnie poparcie apelacji zmusza trybunał, który wydał wyrok do przesłania akt sprawy do trybunału apelacji

• gdyby nie zgłoszono apelacji i jej nie poparto w terminie uznaje się, ze strona rezygnuje z apelacji.

• Jeśli apelację wniósł obrońca węzła lub promotor sprawiedliwości zrzec się jej może tylko obrońca węzła lub promotor sprawiedliwości sądu apelacyjnego /kan. 1636 p.2/

• Skutki apelacji

• apelacja wniesiona przez pozwanego służy też powodowi

• jeśli w sprawie jest kilku pozwanych lub powodów a apelację wnosi jeden z nich przyjmuje się że wnieśli ją wszyscy

• domniemywa się że apelacja dotyczy całości wyroku, chyba że strona zaskarża jego część

• apelacja zawiesza wykonanie wyroku

• trybunał apelacyjny nie dopuszcza nowego żądania a jedynie wątpliwość czy wyrok powinien być zatwierdzony, czy zmieniony w całości lub części

• w sprawie o nieważność małżeństwa dopuszcza się możliwość zgłoszenia nowego tytułu - wówczas trybunał apelacyjny rozpatruje ten tytuł jako sąd I instancji.

2. Skarga o nieważność wyroku

Ogólna zasada, że domniemywa się ważność wyroku, chyba iż udowodni się coś innego. Dopiero gdy sędzia stwierdzi nieważność wyroku można cofnąć wyrok do poprawienia. Mogą być dwa rodzaje nieważności wyroku:

• nieusuwalna - oparta na konkretnej przyczynie. Jeśli się to udowodni zmusza to trybunał do cofnięcia się do etapu, który był przyczyną nieważności procesu i naprawienie go - powtórzenie od tego etapu. Nieważność ma miejsce wówczas gdy /kan. 1621/:

• wyrok został wydany przez sędziego niewłaściwego bezwzględnie

• wyrok wydany przez osobę nie mająca władzy sądzenia w danym trybunale

• sędzia wydał wyrok pod przymusem lub bojaźnią

• proces prowadzona bez prośby /petitio/ powoda

• jeśli któraś ze stron procesu nie miała zdolności procesowej

• ktoś działał w imieniu strony bez pełnomocnictwa

• którejś ze stron odmówiono prawa obrony

• spór nie został rozstrzygnięty nawet częściowo

Skargę w formie zarzutu można wnieść nawet do 10 lat od daty wydania tego wyroku

• usuwalna - gdy wyrok jest niekompletny np. brak podpisu i może być uzupełniony co czyni go ważnym. Ma ona miejsc wówczas gdy /kan. 1622/:

• wyrok wydany przez niewłaściwą ilość sędziów np. parzystą

• nie zawiera podanych motywów rozstrzygnięcia

• brak wymaganych podpisów, daty, miejscowości

• wyrok opiera się na nieważnym akcie sądowym

• wydany przeciw stronie nieobecnej prawnie

Skargę o nieważność można wnieść do 3 miesięcy od otrzymania wiadomości o wydaniu wyroku

• skargę taką rozpatruje ten sędzia który wydał zaskarżony wyrok, ale strona może zażądać innego sędziego.

• skargę można wnieść wraz z apelacją do trybunału wyższego. Wówczas rozpatruje się najpierw skargę o nieważność wyroku, a stwierdziwszy ją odsyła akta do poprzedniego trybunału by usunąć przyczynę nieważności wyroku i ponownego rozpatrzenia sprawy.

• sam sędzia może odwołać lub poprawić wydany przez siebie wyrok w określonym terminie

• sprawy o nieważność wyroku mogą być rozpatrzone wg norm o ustnym procesie spornym

• gdy wyrok jest nieważny nieusuwalnie trzeba proces powtórzyć wykorzystując akta sprawy /np. dowody/ ale powtarzając akta procesu

• gdy wyrok jest nieważny usuwalnie - poprawia się tylko braki w wyroku

3. Restitutio in integrum - następuje bez podważenia wyroku - wyrok jest ważny, ale po ogłoszeniu może się okazać niesprawiedliwy. Zakłada to, że gdyby sędzia znał ten argument nie wydałby takiego wyroku. Należy wówczas złożyć prośbę o przywrócenie stanu sprzed procesu. Nowym wyrokiem można przywrócić stan sprzed procesu, anulując skutki prawne wyroku. Wszystko jest ważne ale traci skuteczność prawną.

Niesprawiedliwość jest oczywista jeśli:

• wyrok oparto na dowodach, które okazały się fałszywe prośba do sędziego

• wyrok wydano ze szkodą dla strony pod wpływem podstępnego działania przeciwnika wdającego wyrok

• 
  odkryto dokumenty wskazujące, że sprawę należało rozstrzygnąć inaczej

• wyrok sprzeciwia się poprzedniemu rozstrzygnięciu, które uzyskało powagę rzeczy osądzonej do trybunału

• w sposób oczywisty naruszono przepis ustawy o charakterze proceduralnym apelacyjnego

Prośba o przywrócenie stanu poprzedniego zawiesza wykonanie wyroku jeszcze nie rozpoczętego. Gdyby istniało podejrzenie, że jest to działanie w celu opóźnienia wykonania wyroku, sędzia, może zażyczyć kaucji.

Stan rzeczy osądzonej - res iudicata

Powstaje on gdy:

• już zapadły dwa zgodne wyroki odnośnie tych samych stron, tego samego żądania, tego samego tytułu

• jeśli apelacja nie została złożona we właściwym czasie

• jeśli w trybunale apelacyjnym nastąpiło umorzenie lub zrzeczenie się instancji

• jeśli wydano wyrok definitywny od którego nie dopuszcza się apelacji

Stan rzeczy osądzonej oznacza, że spór między osobami procesującymi się został definitywnie zakończony i nie może być już zaskarżony bezpośrednio, gdyż uważany jest za sprawiedliwy. Taki stan tworzy prawo do egzekucji lub powództwa egzekucyjnego /domagania się wykonania wyroku/ oraz zarzutu rzeczy osądzonej /niemożliwość wniesienia tej samej sprawy do sądu/. Taki wyrok choć nie jest ustawą tworzy dla stron obowiązujące prawo.

Sprawy dotyczące stanu osób nie przechodzą w stan rzeczy osądzonej /nieważność małżeństwa, separacja, orzeczenie wdowieństwa, ważność święceń i ślubów/ - pomimo orzeczenia mogą być wznowione. Nawet od dwóch zgodnych wyroków można się odwołać do trybunału apelacyjnego w terminie 30 dni.

Opłaty sądowe i gratuitum patrocinium

Na koszty sądowe składają się niezbędne i celowe opłaty związane z rozpoznaniem i rozstrzygnięciem danej sprawy. Wchodzą tu zapłaty dla adwokatów, biegłych, tłumaczy. Opłaty te nie są źródłem dochodu dla sądu ani okazją do nadużyć. O ostatecznej sumie kosztów sadowych powiadamia się po zakończeniu procesu. Zaliczkę na poczet tych opłat wpłaca powód. Dodatkowo sędzia może nakazać wpłacenie odpowiedniej sumy jako gwarancji dotrzymania zobowiązań i zabezpieczenia przed szkodami.

Biskup, któremu podlega sąd może ustanowić normy dotyczące:

• opłat stron na rzecz kosztów sądowych

• wypłacenia wynagrodzenia dla biegłych, adwokatów i pomocników sądowych

• odszkodowania jakie winna zapłacić strona nie tylko przegrywająca spór ale i wszczynająca go lekkomyślnie

• kaucji jaką należy złożyć w związku z przewidywanym kosztami i odszkodowaniem

Od zasądzonych przez sędziego opłat nie przysługuje apelacja. Można jednak to tego samego sędziego zwrócić się w ciągu 15 dni o zmianę ustalonej kwoty.

gratuitum patrocinium - to bezpłatna pomoc sądowa - dla powoda, który jest ubogi i nie wniósł skargi lekkomyślnie. Może zostać całkowicie lub częściowo zwolniony z opłat sądowych i przyznany mu nieodpłatnie adwokat z urzędu. Strona prosząca o zwolnienie z kosztów sądowych winna przedstawić prośbę i zaświadczenie o stanie majątkowym np. od proboszcza. Tę prośbę można umieścić już w skardze powodowej. Prośbę opiniuje rzecznik sprawiedliwości lub rzecznik dobra publicznego.

Teza 43. Kompetencje miejscowego trybunału kościelnego w sprawach małżeńskich

• prawo Kościoła do sądzenia

• kan. 1671 - sprawy małżeńskie ochrzczonych, na podstawie prawa własnego należą do sędziego kościelnego;

• podstawą jurysdykcji kościelnej nad małżeństwem jest fakt, że Chrystus umowę małżeńską chrześcijan podniósł do godności sakramentu - sakramentalność jest istotowo i nierozdzielnie z związana tą umową;

• sakramenty z natury swej podlegają władzy Kościoła i on może określać warunki do ważnego i godziwego ich sprawowania, w tym także małżeństwa - ustanawiając np. przeszkody małżeńskie i rozpatrując sprawy małżeńskie;

• kan. 1059 - małżeństwo, w którym choć jednak strona jest katolicka podlega także prawu kanonicznemu, z zachowaniem skutków władzy państwowej odnośnie cywilnych skutków tego małżeństwa.

• uprzywilejowane prawo sędziego

• papież ma prawo sądzić sprawy:

• sprawujących najwyższą władzę państwową;

• kardynałów;

• legatów St. Ap.

• biskupów w sprawach karnych

• inne sprawy, które wezwał przed swój sąd.

• Rota Rzymska sądzi sprawy:

• biskupów w sprawach spornych;

• opata prymasa lub opata przełożonego kongregacji monastycznej i najwyższego przełożonego instytutów zakonnych na prawie papieskim

• diecezji czy innych kościelnych osób fizycznych i prawnych, które nie mają niższego przełożonego niż papież;

• w sprawach wymienionych wyżej sędzia ma niewłaściwość bezwzględną i nieusuwalną - nieważność wyroku;

• niewłaściwość względna - jest usuwalną i może być naprawiona

• zwyczajne prawo sądzenia

• kan. 1673 - w sprawach o nieważność małżeństwa kompetentne są:

• trybunał miejsca zawarcia małżeństwa;

• trybunał miejsca stałego lub tymczasowego zamieszkania pozwanego;

• trybunał miejsca, gdzie powód ma stałe zamieszkanie, o ile strony przebywają na terenie tej samej Konferencji Ep. i wikariusz sądowy stałego zamieszkania strony pozwanej, po jej wysłuchaniu wyraża na to zgodę;

• trybunał miejsca, na którym faktycznie trzeba zebrać większość dowodów, jeśli zgodę na to wyrazi wikariusz sądowy stałego zamieszkania strony pozwanej, który winien ją zapytać o zgodę i wyłączenie jakiś dowodów;

• jeśli sędziemu nie przysługuje żaden z tych tytułów - jego niewłaściwość jest względna;

• jeśli strona pozwana ma kilka właściwych trybunałów - wybór, któregoś z nich przysługuje powodowi;

• gdy sprawa zostanie wniesiona do równocześnie do kilku trybunałów właściwych, sądzi ten, kto pierwszy wezwał stronę pozwaną zgodnie z przepisami prawa;

• konflikty właściwości trybunałów nie podlegających temu samemu trybunałowi apelacyjnemu, podlegają Sygnaturze Apostolskiej;

• zarzut przeciw właściwości sędziego winien rozpatrzyć sam sędzia;

• przy zarzucie niewłaściwości względnej, jeśli sędzia uzna się za właściwego, nie podlega to apelacji /można wnieść skargę o nieważność wyroku lub rekurs przywrócenie do stanu poprzedniego/;

• jeśli sędzia stwierdzi, że jest niewłaściwy, strona uznająca się za poszkodowaną może w ciągu 15 dni odwołać się do trybunału apelacyjnego;

Teza 44. Postępowanie kanonizacyjne na terenie diecezji

Są trzy etapy postępowanie kanonizacyjnego:

• dochodzenie diecezjalne

• studium materiałów zgromadzonych na etapie postępowania diecezjalnego w Kongregacji i przygotowanie pod kierunkiem relatora pozycji na temat życia, cnót lub męczeństwa, cudów lub kultu starożytnego.

• to dyskusja i głosowanie na temat heroiczności cnót, lub męczeństwa lub cudu lub kultu starożytnego.

Dochodzenie diecezjalne

• przedmiot dochodzenia

• jeśli chodzi o wyznawców: życie, cnoty, opinią świętości /nie w formie osobnego procesu ale w trakcie przesłuchania świadków/;

• starożytny kult - nie wystarczy dokumentacja takiego kultu lecz dokumentacja życia, cnót, opinii świętości starożytnego świętego. W przypadku potwierdzenia legalności takiego kultu nie jest potrzebne udowodnienie cudu do kontynuacji tegoż kultu

• męczeństwo - życie, fakt poniesienia śmierci za wiarę, przyczyna męczeństwa po stronie prześladowcy i męczennika.

• opinia cudów - to osobne dochodzenie - ale zawsze po otrzymaniu nihil obstat St. Apost.

• warunki rozpoczęcia sprawy i zebranie wstępnych informacji

• postulator przed rozpoczęciem sprawy ma się upewnić, że kandydat:

• cieszy się opinią świętości - to uznanie ludzi dla świętości życia kandydata, jego męczeństwa, cudów, które dają początek kultowi i ten kult podtrzymują. Winna być spontaniczna, ciągle trwała i wzrastająca, obejmująca większość ludzi /choć nie musi wszystkich/;

• odbiera kult prywatny - nawiedza się jego grób , miejsca działalności, ludzi proszą prywatnie o jego wstawiennictwo; dobrze gdy istnieje opinia łask szczególnych lub cudu, które są wymagane w procesie. Można tu zebrać wszelkie podziękowania za wstawiennictwo kandydata;

• istnieje czas karencji - 5 - 30 lat po śmierci kandydata;

• aktualność dzieła i osoby kandydata i doniosłe znaczenie dla Kościoła; korzyści duchowe z beatyfikacji, utwierdzenie wiary wiernych, zachęta do praktykowania cnót, pobudzenie do apostolstwa;

• istnieje dokumentacja zebrana w archiwum na temat życia i cnót kandydata będąca materiałem dowodowym w sprawie np. relacje o życiu kandydata, jego pisma, biografia;

• osoby w dochodzeniu diecezjalnym

• powód

• postulator

• biskup diecezjalny lub jego delegat

• promotor sprawiedliwości

• biegli historycy i teologowie

• notariusze, pisarze

Powód

To osoba fizyczna lub prawna w Kościele, która popiera sprawę kanonizacyjną i bierze na siebie pokrycie jej kosztów.

• może być nią każdy wierny lub jakaś osoba prawna /stowarzyszenie, zakon/.

• powód może też zostać postulatorem sprawy /za zgodą biskupa diec. lub kongregacji/.

• powód powinien zawsze otrzymać zatwierdzenie kompetentnego biskupa.

• gdy biskup chce poprowadzić sprawę z własnej inicjatywy rolę powoda obejmuje diecezja, jako osoba prawna.

• Konferencja Episkopatu może także pełnić rolę powoda na terenie kraju, jej przewodniczący wyznacza postulatora. Ten zaś zwraca się do kompetentnego biskupa o zatwierdzenie

• powód czuwa nad prowadzeniem sprawy, rzadko sam ja prowadzi

• najczęściej powód ustanawia swego przedstawiciela - postulatora

Postulator

Powód musi mieć pomocnika - postulatora, którego sobie wybiera. Jest on osoba fizyczna, prawnie ustanowioną przez powoda i zaaprobowana przez biskupa, która w imieniu powoda prowadzi sprawę kanonizacyjną.

• Caelestis Hierusalem cives - Urbana VIII - z 1634 r. - postulator ma odtąd zabiegać o wykonanie wszystkiego na korzyść kandydata na ołtarze i prowadząca sprawę przed trybunałem;

• KPK 83 - kan. 1481 - 1490 - określają wymogi dla pełnomocnika i odnoszą się także do postulatora;

• oprócz pełnomocnictwa (na piśmie) działa za zgodą biskupa diecezjalnego;

• postulator winien mieszkać w Rzymie;

• postulatorem może być osoba świecka, zakonna, a także kapłan - biegły w teologii, prawie kanonicznym, historii i znać praktykę kongregacji;

• w Divinus perfectionis Magister - postulator winien się cechować:

• nienaruszona sława;

• roztropność i pilność;

• umiłowanie prawdy i uczciwość'

• cnota pobożności'

• przekonanie o słuszności sprawy;

• gdy nie jest przekonany o słuszności wszczynania procesu winien to przedstawić powodowi.

• Wg Postulatorum vademecum z 84 r. - postulator składa przysięgę na sesji rozpoczynającej proces przed zwołaniem trybunału. Winien być uczciwy, nie przedłużać sprawy, nie wpływać na strony procesu.

• obowiązki i prawa postulatora:

• prowadzenie dochodzenia w sprawie świętości życia sługi Bożego;

• zbieranie i ocena zebranego materiału;

• prośba do kompetentnego biskupa /supplex libellus/;

• odpowiada na wątpliwości biskupa;

• może postulować przesłuchanie świadków przed bpem i spisanie zeznań nawet jeśli nie rozpoczął się proces

• ma prawo do przeglądania akt i ich publikacji - dostęp do materiałów ma również promotor sprawiedliwości ze strony trybunału, przy czym to najczęściej postulator wnioskuje o uzupełnienie dokumentacji;

• organizuje tłumaczy i biegłych;

• organizuje badanie zdarzeń cudownych przez biegłych;

• administruje funduszami sprawy;

• mandat postulatora ustaje gdy :

• powodem w sprawie byłą osoba fizyczna i ona umiera;

• sam postulator się zrzeka;

• zostaje usunięty dekretem sędziego;

• na życzenie powoda może zostać zdjęty z urzędu;

• może także zostać czasowo zawieszony w wykonywaniu funkcji i ukarany grzywną;

• osoba wicepostulatora:

• wyznaczony do pomocy postulatorowi;

• on może złożyć prośbę postulatorską, zwłaszcza gdy postulator rezyduje w Rzymie;

• może być kilku wiecepostulatorów;

Biskup diecezjalny

Jest on kompetentną władzą do prowadzenia dochodzenia diecezjalnego, jeśli kandydat zmarł na jego terytorium, chyba że okoliczności zaaprobowane przez Kongregację wskazują co innego /większość życia spędził na innym terenie/. Biskup musi poprosić wówczas Kongregację o przyznanie mu tych kompetencji. W procesie o cudzie kompetentny jest biskup miejsca cudu. Do biskupa należy:

• wstępna ocena co do rozpoczęcia procesu lub zaniechania sprawy;

• nie ma orzekać o męczeństwie, cnotach kandydata czy też wprowadzać tego co mogło by rodzić kult publiczny;

• ma kontrolować na każdym etapie postępowania diecezjalnego czy istnieją warunki by sprawę kontynuować;

• on też przyjmuje prośbę postulatora i powołuje trybunał;

• zasięga rady Konferencji Episkopatu;

Promotor sprawiedliwości

Powołany przez biskupa diecezjalnego - stoi na straży zachowania przepisów prawa kanonicznego /pozycja do dawnego promotora wiary/.

• może nim być kapłan posiadający wymagająca wiedzę teologiczna i kanoniczną.

• do niego należy przygotowanie pytań dla przesłuchania świadków i biegłych w procesie diecezjalnym i wydobycia przez nie potrzebnych wyjaśnień, a także być obecnym przy ich przesłuchaniu ewentualnie zapoznać się z materiałem przesłuchań.

• przed zakończeniem dochodzenia diecezjalnego zbadać czy nie ma braków i zażądać uzupełnień

• po zakończeniu postępowania diecezjalnego ma wyrazić swą opinię.

Świadkowie

• wymogi odnośnie świadków:

• minimum 8 świadków przy procesie męczennika;

• więcej przy procesie o heroiczności cnót;

• jeśli świadkowie znający kandydata ze słyszenia - muszą być wiarygodni;

• świadkowie musza mieć wiedzę własną - albo nie są wiarygodni;

• są wskazani krewni jako świadkowie - znają dobre i złe strony kandydata;

• dla kandydata z zakonu - większość świadków musi być spoza klasztoru (ponad 1/3);

• nie wolno jako świadków dopuszczać

• spowiedników, kierowników duchowych,

• postulatora i wicepostulatora

• małoletnich /poniżej 14 r. życia/

• chorych umysłowo

Biegli wg kan. 1574

To osoba powołana przez sędziego z własnej inicjatywy lub na wniosek stron, która opierając się na wiedzy czy doświadczeniu wydaje opinie dla potwierdzenia jakiegoś faktu bądź poznania prawdziwej natury jakiejś rzeczy.

• różnią się od świadków fachowością;

• wydają wnioski dla sędziego;

• ich opinie nie są samodzielnymi dowodami sprawy lecz środkami pomocniczymi, nie są wiążące dla sędziego;

• są powoływanie na wniosek sędziego /biskupa lub jego delegata/;

• ich liczba nie jest określona;

• winni posiadać właściwe kwalifikacje naukowe i moralne;

• obowiązkiem biegłych jest - przeprowadzenie zleconych badani i sporządzenie opinii - bezstronnej i rzetelnej;

• po wyznaczonym czasie sędzia dokonuje przesłuchanie biegłego w sprawie przeprowadzonych ekspertyz;

• sędzia może odrzucić opinie biegłych z podaniem motywacji swej decyzji;

cenzorzy pism - teologowie i biegli historycy

a. cenzorzy - co najmniej dwóch

• cenzorzy mają zbadać czy w pismach kandydata nie ma nic przeciwnego wierze i moralności

• ich ocenie podlegają tylko pisma drukowane /książki, broszury, wykłady, kazania, dzienniczki duchowe, zapiski, listy/, inne pisma są poddane osądowi biegłych historyków

• opinie cenzorów wydana na piśmie - nie zamyka się tylko w odpowiedziach tak lub nie, ale mają nakreślić sylwetkę duchową na podstawie pism

• opinie cenzorów przedstawia się biskupowi ze wskazówkami co do decyzji

• ta opinia też po zakończeniu procesu diecezjalnego trafia do Kongregacji

b. biegli historycy biorą udział w każdej sprawie

• maja być biegli w historii i archiwistyce

• maja zbadać pisma niedrukowane kandydata co ich autentyczności, wiarygodności ale też co do wiary i moralności

• biegłym nie może być postulator

• jeśli kandydat był zakonnikiem - wówczas na 3 biegłych 2 musi być spoza tego zakonu

• materiał należy opracować wg metody krytycznej stosowanej w historii

• pisemna relacja winna zawierać dane archiwów i bibliotek gdzie dokonano badań, zestaw zebranego materiału, ocenę materiału co do wiarygodności i prawowierności, a także obraz sylwetki duchowej kandydata na podstawie tych pism, konkluzja zawierająca opis cnót bądź męczeństwa i opinie czy należy rozpocząć proces

Notariusze, pisarze, tłumacze

• dokumenty bez podpisu notariusza /actuarius/ są nieważne, stąd potrzeba jego obecności w procesie diecezjalnym, od chwili zawiązania się trybunału

• notariusz do tego procesu winien być nominowany przez biskupa

• może mieć notariusza pomocniczego - adiunctus, który najczęściej dokonuje potwierdzenia zgodności kopii, odpisów dokumentów z oryginałem

• postulator winien tez zatroszczyć się o obecność pisarzy pomocniczych i tłumaczy do sprawy

Etapy postępowania w sprawie heroiczności cnót i męczeństwa

• przygotowanie do sesji wstępnej

• powód przekonany o świętości kandydata powołuje postulatora;

• postulator musi być zatwierdzony przez biskupa diecezjalnego na terenie którego będzie sprawa toczyć;

• postulator zaczyna od przebadania sprawy i nabierając pewności redaguje biografie kandydata lub przynajmniej chronologii jego życia;

• zbiera pisma drukowane, dokumenty, rękopisy kandydata na ołtarze i usuwa pierwsze pojawiające się problemy lub wątpliwości;

• przygotowuje listę świadków;

• przekonany o słuszności i rzetelnych podstawach do rozpoczęcia sprawy przedstawia prośbę biskupowi;

• prośba postulatorska

• po zapoznaniu się z materiałem postulator pisze prośbę do odpowiedniego ordynariusza o rozpoczęcie postępowania przygotowawczego w sprawie kanonizacji danej osoby.

• struktura prośby:

• krótka charakterystyka kandydata, nie chodzi o biografię lecz o krótki życiorys, osadzenie jego postaci w miejscu i czasie. Ogólnie o dokonanym dziele, sylwetce duchowej.

• podać przyczyny jakie skłaniają do rozpoczęcia procesu kanonizacyjnego;

• scharakteryzować stan przygotowań - tzn. krótko zaprezentować: stan środków dowodowych; świadkowie naoczni /z jakiego okresu życia i jakich spraw ich zeznania mogą dotyczyć/; dokumenty /czy na ich podstawie da się odtworzyć etapy życia/;

• prośba o wyznaczenie komisji i rozpoczęcie procesu kanonizacyjnego;

• miejscowość, data, podpis postulatora;

• załączniki do prośby

• dołącza swój dekret nominacyjny od biskupa;

• życiorys historyczny kandydata - drukowany lub w maszynopisie, z wykazem trudności do wyjaśnienia; życiorys winien być źródłowy /z bibliografią, przypisami/, uwzględniający prawdę historyczną /obiektywnie, krytycznie/;

• lista świadków - naocznych, mogących zeznawać co do okoliczności życia, świadkowie cnót, świętości życia;

• wykaz pism własnych kandydata na ołtarze, ręcznych, drukowanych;

• dokumenty odnoszące się do życia kandydata, jego rodziny;

• przyjęcie prośby postulatorskiej

• biskup przyjmując prośbę ma sporządzić dekret w obecności kanclerza kurii. Ma to być potwierdzenie tego, iż biskup zaakceptował prośbę postulatora, lub ją odrzucił;

• po przyjęciu prośby bp ma obowiązek zasięgnąć opinii Episkopatu, ale nawet wbrew negatywnej opinii biskupów prośbę może przyjąć /p.11a/;

• postulator przygotowuje też krótką prezentację sylwetki kandydata do przedstawienia na forum Konferencji Ep;

• Konferencja Ep. nie musi dawać odpowiedzi. Biskup zaś ma sporządzić notatkę, że taka konsultacja miała miejsce;

• po zasięgnięciu rady Episkopatu biskup przystępuje do publikacji prośby wiernym, by móc zebrać wszechstronne dowody za lub przeciw kandydatowi. Czyni to przez list pasterski lub wywieszenie informacji w kościołach, bądź w oficjalnych pismach kościoła lokalnego; wierni są zachęcani do tego by dostarczyli materiałów o kandydacie;

• jeśli pojawią się jakieś wątpliwości - postulator ma obowiązek je wyjaśnić. Jeśli pojawiły by się zarzuty, których postulator nie będzie w stanie odeprzeć - to ocenia biskup - sprawa może być zakończona. Jeśli biskup tak zadecyduje wówczas jest zobowiązany do powiadomienia o tym postulatora;

• do sprawy wycofanej na wniosek biskupa można jednak po jakimś czasie powrócić;

• biskup zleca biegłym cenzurę pism kandydata i oczekuje opinii;

• po zasięgnięciu ich opinii zawiadamia Stolicę Apostolską o prowadzonej sprawie prosząc o nihil obstat;

• nihil obstat Stolicy Apostolskiej

• dawniej oznaczało to, że sprawę przejmuje St. Ap. i kieruje dochodzeniem, a bp musiał wykonywać jej zalecenia;

• dzisiaj to zawiadomienie Kongregacji o rozpoczęciu sprawy kanonizacyjnej o ile w Kongregacji nie ma czegoś przeciwnego w materiałach Stolicy Apostolskiej. Biskup pozostaje wolny w swym działaniu;

• kongregacja odsyła nihil obstat lub swe zastrzeżenia odnalezione w archiwach;

• po otrzymaniu nihil obstat może rozpocząć sprawę kanonizacyjną - odtąd można mówić i pisać o kandydacie jako o Słudze Bożym;

• rozpoczęcie procesu

Sprawa kanonizacyjna a proces kanonizacyjny

• sprawa kanonizacyjna - problem przedstawiony władzy kościelnej do rozstrzygnięcia przez trybunał - to przedmiot procesu - /heroiczność cnót, męczeństwo/

• proces kanonizacyjny - zespół środków prawnych mających na celu wyjaśnienie problemu, sprawy kanonizacyjnej. Proces liczy się od pierwszej sesji trybunału, a konkretnie od złożenia przysięgi przez jego członków

• wprowadzenie sprawy

• bp dekretem zatwierdza postulatora i postanawia rozpocząć sprawę,

• mianuje też skład trybunał /swego delegata, promotora sprawiedliwości, notariusza, kursora/ wyznacza też miejsce i czas pierwszej sesji publicznej poświęconej przyjęciu urzędów i złożeniu przysięgi przez członków trybunału. Może też tym samym dekretem co powołał postulatora

• sesja wprowadzająca

• w pierwszej sesji kanclerz kurii pełni role notariusza, on tez przygotowuje wszystkie pisma;

• na sesję mogą być zaproszone osoby spoza biorących bezpośredni udział w sesji. Miejscem wyznaczonym może być np. kaplica biskupia, kuria;

• po rozpoczęciu biskup odbiera prośbę od postulatora i przekazuje ją kanclerzowi. Ten odczytuje prośbę, nihil obstat St. Apost. i dekrety nominacyjne, trybunału. Biskup wręcza nominacje. Następuje złożenie przysięgi. Postulator wręcza listę świadków, a biskup swemu delegatowi listę pytań od promotora sprawiedliwości.

• wszyscy podpisują protokół z sesji sporządzony przez kanclerza kurii;

• do protokołu dołącza się: nihil obstat, prośbę postulatora, pozew dla promotora, nominacje, listę świadków.

Przebieg procesu

• sesje robocze

• następuje proces właściwy, w czasie którego przesłuchiwani będą świadkowie i przedłożone sędziemu wszystkie dokumenty pozwalające stwierdzić heroiczność cnót, męczeństwo;

• przesłuchanie wg listy świadków zgłoszonej przez postulatora i wg pytań przygotowanych przez promotora sprawiedliwości /lub biegłego, ostatecznie przez promotora/ wg schematu:

• dane świadka

• życie, okoliczności, sługi Bożego - cnoty - teologalne kardynalne, szczegółowe /rady ewangeliczne/

• stopień cnót oraz dary charyzmatyczne, nadzwyczajne łaski

• opinia świętości lub męczeństwa

• biskup lub jego delegat mogą stawiać dodatkowe pytania;

• przesłuchania dokonuje sędzia, może być obecny postulator.

• po zakończeniu przesłuchania czyta się protokół zeznań świadkowi, który ma go potwierdzić podpisem.

• na każdej stronie protokołu musi być pieczęć i podpis notariusza trybunału /każdy dokument musi być autentykowany przez notariusza/.

• proces rogatoryjny - proszony

• gdy znaczna część środków dowodowych znajduje się na innym terenie niż toczy się proces wówczas:

• świadka z innego terenu zaprasza się do trybunału sprawy kanonizacyjnej;

• trybunał może udać się do innej diecezji i tam przesłuchać świadków za zgodą tamtejszego ordynariusza;

• trybunał kanonizacyjny może się zwrócić do obcego ordynariusza z prośbą by na jego terenie powołać i przeprowadzić proces rogatoryjny;

• postulator prosi wówczas delegata biskupa o skierowanie prośby do ordynariusza miejsca zamieszkania świadka wraz z pytaniami dla świadka;

• biskup proszony powołuje trybunał rogatoryjny i nadaje nominacje;

• proces rogatoryjny prowadzi się na wzór procesu głównego;

• włączenie dokumentów i pism do akt sprawy

• dokonuje się go po przesłuchaniu wszystkich świadków, na specjalnej sesji.

• postulator i biegli historycy przedkładają: pisma Sł. Bożego, dokumenty własne, dokumenty na temat Sł. Bożego;

• ich autentyczność sprawdzają - delegat biskupa i promotor sprawiedliwości;

• należy też stwierdzić /po wizji lokalnej/ czy nie ma kultu publicznego Sł. Bożego i wydać stosowne orzeczenie;

• publikacja akt procesu

• sędzia dekretem zezwala na publikację akt;

• promotor sprawiedliwości i postulator mają się jeszcze raz dokładnie zaznajomić z aktami sprawy. Mogą oni:

• wnieść o przesłuchanie nowych świadków

• wnieść o ponowne przesłuchanie niektórych świadków

• wnieść o uzupełnienie dokumentów

• zakończenie postępowania

• gdy strony zgłaszają, że nie mają nic do dodania, biskup wydaje dekret zamknięcia dochodzenia;

• następuje tzw. transumpt - sporządzenie i autentykowanie kopii dokumentów;

• sporządza się kopie i wydaje deklaracje o wiernym porównaniu wraz z autentykowaniem każdej strony kopii;

• 2 egzemplarze transumptu przygotowuje się dla Kongregacji;

• proces kończy się sesją zamykającą - jest publiczna podobnie jak pierwsza sesja, wobec biskupa i osób biorących udział w procesie. Można dołączyć inne osoby m.in. te które przekażą dokumenty do Kongregacji;

• sporządza się formularze sesji kończące w 5 egz.;

• oryginały dokumentów pozostają w archiwum kurii, resztę opatrzoną pieczęcią biskupa odsyła się do Kongregacji;

Postępowanie w sprawie cudu

• postulator ma dokonać wyboru odpowiedniego zjawiska o cechach cudu, nie dające się wytłumaczyć prawami;

• przyrody tzw, cuda fizyczne np. uzdrowienie. Kongregacja nie uznaje tzw. cudów moralnych;

• sporządzić wstępną dokumentację;

• relacja osoby uzdrowionej /opis choroby, diagnoza, leczenie medyczne, czy wzywano wstawiennictwa S.B./;

• komplet dokumentacji medycznej /karta choroby, badania/;

• wykaz ewentualnych świadków uzdrowienia;

• zasięga rady specjalisty z zakresu medycyny;

• prośba do biskupa miejsca cudu o wszczęcie procesu;

• biskup konsultuje się u 2 biegłych i rozpoczyna sprawę - powołuje trybunał i 3 biegłych /jeden uczestniczy w sesjach trybunału, dwaj pozostali przesłuchują uzdrowionego i badają stan jego zdrowia/;

• sesja otwierając jak w procesie diecezjalnym;

• sesje zwyczajne i przesłuchiwanie świadków oraz biegłych;

• jeśli uzdrowiony żyje, biskup powołuje 2 biegłych ad inspectionem, którzy w obecności delegata biskupa i promotora sprawiedliwości dokonują przesłuchania i badania uzdrowionego, sporządzają opinię i prezentują ją na specjalnej sesji. Moją potwierdzić trwałość cudu, czy nie powróciła choroba, a gdyby uzdrowiony zmarł, czy przyczyną nie była choroba z której został uzdrowiony;

• następuje publikacja akt;

• promotor i postulator mają czas na przejrzenie akt i ewentualne wnioski o ich uzupełnienie;

• sesja końcowa i przesłanie akt do Kongregacji

• w KPK1917 wymagano do beatyfikacji 2 cudów, a nawet 3 lub 4 w zależności od stanu środków dowodowych odnośnie heroiczności cnót. Do kanonizacji zaś następne 2 cuda jeśli błogosławiony był beatyfikowany formalnie , a 3 cuda przy beatyfikacji równoznacznej. Przy męczeństwie można było uzyskać dyspensę od aprobaty cudów;

• w KPK1983 - wymaga się 1 cudu do beatyfikacji i 1 cudu do kanonizacji

Sprawy historyczne

• dochodzenie będzie się opierać o dokumenty pisane pamiątki historyczne;

• prośba postulatora z dołączoną biografią i wykazem pism kandydata;

• zamiast listy świadków - biegłych historyków, teologów, prawników;

• bp wyznacza diecezjalną komisję historyczną - co najmniej 3 biegłych - ci zbierają dokumentacje i po badaniach wydają wspólną opinie o stanie zebranego materiału;

• tę dokumentację przesyła się do St. Ap. celem otrzymania nihil obstat;

• po otrzymaniu nihil obstat - można mianować komisję historyczną do procesu i rozpocząć proces wg normalnych procedur;

Teza 45. Dowodzenie w postępowaniu kanonizacyjnym

• Dowody w postępowaniu kanonizacyjnym

• środek dowodowy - każda okoliczność czy rzecz mająca dostarczyć sędziemu moralnego przekonania, co do prawdziwości twierdzeń strony procesowej.

• dowód w postępowaniu kanonizacyjnym - to moralne przekonanie kompetentnej władzy o świętości życia, męczeństwie, cudach lub niepamiętnym kulcie kandydata na ołtarze, zdobyte na podstawie dopuszczalnych środków dowodowych;

• dowodzenie - to cykl czynności zmierzających do przekonania sędziego o prawdziwości przedstawionych faktów;

• do środków dowodowych zaliczamy:

• dokumenty /kan. 1539/ - są podstawowym środkiem, we wszystkich sprawach /szczególnie dawnych/. Są to wszystkie pisemne środki dowodowe /publiczne, urzędowe, prywatne/ np. dzieła, dyplomy, metryki, dekrety, listy, notatki, a nawet notatki prasowe; ważne są także dokumenty świeckie, fotografie;

• zeznania świadków - świadkowie winni być naoczni, wiarygodni, zeznający pod przysięgą, rzetelni. Mogą być zwykli lub powoływani z urzędu jako biegli mający przygotować opinie w pewnych sprawach. Mają być przesłuchiwani wg pytań opracowanych przez promotora sprawiedliwości;

• opinie biegłych - cenzorzy pism kandydata /krytyczne ich opracowanie/, biegli teologowie, historycy, lekarze

• oględziny sądowe - mają miejsce głownie przy ekshumacji zwłok sługi Bożego, zabezpieczenia relikwi, stwierdzenia braku kultu;

• przysięga - jako umocnienie wiarygodności świadków;

• nie dołącza się jako środka dowodowego zeznania stron i domniemania;

• pewność moralna

• dąży się tu do osiągnięcia najwyższego stopnia pewności moralnej, zyskiwanej na podstawie zebranych środków dowodowych prezentowanych w procesie;

• mają być one pod względem ilości i jakości na tyle wystarczające, by prowadziły do wniosków absolutnie pewnych;

• uzyskaniu tej najwyższej pewności służy podwójne dochodzenie: diecezjalne i w Kongregacji;

• dochodzenie opiera się też na 2 płaszczyznach - ludzkiej /logicznego wnioskowania/ i nadprzyrodzonej /wynikającej z aprobaty cudu/;

• przedmiot dowodzenia

• gdy chodzi o wyznawcę:

• heroiczność cnót - tzn. cnoty teologiczne w stosunku do Boga i bliźniego, ich wymiar i aspekty;

• gdy był zakonnikiem - zachowanie rad ewangelicznych;

• cnoty kardynalne - roztropność, sprawiedliwość, męstwo, wstrzemięźliwość;

• duchowość osobista - charyzmaty, cnoty;

• gdy chodzi o męczennika;

• jego życie, będące przygotowaniem dalszym do męczeństwa;

• okoliczności śmierci .np. brak ucieczki przed utratą życia, brak prowokacji; musi on w sposób aktualny, habitualny, czy domyślny akceptować /dobrowolnie i cierpliwie/ zadawaną śmierć;

• przyczyną śmierci po stronie męczennika musi być nią wiara lub jakaś cnota /np. odrzucenie grzechu/, trwanie przy wierze pomimo prześladowań;

• po stronie prześladowcy - nienawiść do wiary, zasad moralnych, stanu kapłańskiego lub innego dobrego dzieła. Musi być jednak ona w jakiś sposób wyrażona na zew. /np. groźby, wydane ustawy/

• gdy chodzi o cud:

• fakt niewytłumaczalny za pomocą praw natury;

• do beatyfikacji wymaga się 1 cudu i opinii łask szczególnych, a do kanonizacji drugiego cudu;

• zeznają świadkowie naoczni, biegli lekarze, specjaliści z różnych dziedzin;

• gromadzi się wyniki badań i dokumentacje szpitalną;

• przy starożytnym i legalnym kulcie:

• legalny jest kul oddawany na 100 lat przed konstytucją Urbana VIII Caelestis Hierusalem Cives z 1634r.

• ma być udowodniona ciągłość tego kultu do dziś;

• dowody stanowią tutaj dokumenty historyczne, zwłaszcza sprzed 1534r., a po tym roku legaty mszy św. o Słudze Bożym, oficja brewiarzowe, tablice, obrazy, odbywane pielgrzymki, prośby i podziękowania, dowodzące świętości i dowodzące istnienia kultu;

• w dochodzeniu pozasądowym:

• opinia świętości;

• brak kultu publicznego;

• tożsamość relikwii itp.

Teza 46. Natura przestępstwa kościelnego

• w dawnym prawie kanonicznym używano nazw: crimen, delictum, flagitium, maleficium, peccatum, publicum,

• w CIC - 2 nazwy: crimen i delictum,

• w KPK - tylko delictum i rzadko crimen

• Definicja przestępstwa kościelnego

• definicja przestępstwa może być formułowana z punktu widzenie materialnego i formalnego

• materialna - akcentuje szkodliwość przestępstwa dla życia społecznego. Jego elementem jest przeszkoda jaką stwarza ono wiernym w dążeniu do wspólnego dobra duchowego - zbawienia.

• formalna - przestępstwo jest naruszeniem normy prawnej obwarowanej sankcją karną

• w CIC kan. 2195 p. 1 - to zewnętrzne i moralnie poczytalne naruszenie prawa, do którego dołączona jest sankcja karna /przynajmniej nieokreślona/

• w KPK kan. 1321 - nikogo nie należy karać, chyba że dokonane przez niego zewnętrzne naruszenie prawa lub nakazu jest ciężko zawinione z winy umyślnej.

• Elementy przestępstwa

elementy obiektywne

• element materialny - to złość wewnętrzna czyni i jego negatywne skutki dla sprawcy i dla wspólnoty. Różnica między grzechem a przestępstwem /każde przestępstwo jest grzechem, ale nie każdy grzech jest przestępstwem/:

• grzech ciężki może stać się przestępstwem jeśli powoduje skutki zewnętrzne, wyrządzając szkodę wspólnocie i jest przeszkodą w osiągnięciu przez nią dóbr duchowych. Już za czasów apostolskich karano nie za wszystkie grzechy ale za te, które były ciężkie i zewnętrzne np.: bluźnierstwo, zabójstwo, bałwochwalstwo, cudzołóstwo. Skutkiem takich czynów musiała być: krzywda /iniuria/, szkoda /damnum/, zgorszenie /scandalum/. Za grzechy w zakresie wewnętrznym wymierzano pokutę, a za przestępstwo karę.

• element formalny - zawiera zewnętrzne naruszenie normy obwarowanej sankcja karną :

• naruszenie normy prawej obiektywnej lub nakazu - a więc normy ustalonej przez prawodawcę /norm prawa powszechnego i partykularnego/, ale też norm prawa Bożego pozytywnego i naturalnego.

• naruszenie uzewnętrznione - nie jest przestępstwem naruszenie prawa powstałe tylko w woli osoby i nie ujawnione na zew. /czyli przez nikogo nie zauważone np. przestępstwo herezji istnieje, gdy poglądy sprzeczne z wiarą zostają ogłoszone lub spisane/. Naruszenie to może być ujawnione w działaniu:

• pozytywnym - dokonanie czynu, którego nakaz zakazuje /np. przestępstwo solicytacji/

• negatywne - powstrzymanie się od czynu, który nakaz zaleca wykonać /np. sporządzenie fałszywego dokumentu jest naruszeniem nakazu sporządzania dokumentów autentycznych/

• naruszenie normy opatrzonej sankcją karną - ten wymóg jest to środek ochrony praw osoby ludzkiej. Prawo winno bowiem wyliczać przestępstwa obwarowane karami i podawać pewną rozpiętość kar tak by sędzia wydający wyrok mógł dostosować ją do ciężkości czynu.

• KPK kan. 1399 - poszerzono możliwość nakładania kary na osobę dopuszczająca się naruszenia prawa nie tylko obwarowanego sankcją karną ale też prawa Bożego lub kościelnego. Przełożony kościelny może ukarać wówczas sprawcę słuszna karą jeśli spełnione są 2 warunki: gdy przekroczenie jest szczególne ciężkie i gdy domaga się tego konieczność zapobieżenie lub naprawienia zgorszenie - wystarczy że jeden z tych warunków jest spełniony. Przełożony winien jednak z tego uprawnienie korzystać wyjątkowo by nie naruszać uprawnień przysługującym wszystkim wierzącym.

• kara za to przestępstwo może być tu dwojaka:

• określona - gdy sam prawodawca w normie określa wielkość i czas trwania kary

• nieokreślona - gdy prawodawca upoważnia przełożonego do wyboru rodzaju kary. Upoważnienie to może być obligatoryjne /gdy jest stwierdzenie "ma być ukarany", ”należy ukarać"/ i fakultatywne /gdy decyzję o ewentualnej karze pozostawia się przełożonemu np. "winien być ukarany"/

element subiektywny

• jest to przede wszystkim poczytalność sprawcy przestępstwa. Poczytać kogoś za przestępcę tzn. uznać go za sprawcę karalnego czynu. Jest to uznanie związku między działaniem i efektem tego działania a daną osobą.:

• związek fizyczny - czyn szkodliwy musi być następstwem zachowania się danego człowieka,

• związek psychiczny - zachowanie musi być aktem świadomym i dobrowolnym,

• związek moralny - czyn przypisany osobie określa się jako zły /zasługujący na naganę/ lub dobry /zasługujący na pochwałę/ w odniesieniu do konkretnych norm moralności,

• związek prawy - czyn oceniany pod kątem tego jakie rodzi skutki prawne w sferze stosunków prawnych /obowiązki i uprawnienia/ np. przełożony ma obowiązek ukarania, sprawca ma uprawnienie obrony,

• związek karny - zw. kryminalnym - gdy czyn naruszenia normy prawnej zostaje przypisany sprawcy jako zasługujący na karę.

• poczytalność jest czymś innym niż odpowiedzialność. Odpowiedzialność jest pojęciem szerszym i obejmuje relację jaka zachodzi między sprawcą przestępstwa a władzą społeczną - jest to więc konieczność poniesienia konsekwencji swego czynu wobec władzy. Odpowiedzialność karna w Kościele zakłada istnienie poczytalności: fizycznej, psychicznej, moralnej i prawnej.

• wina /dolus/ - jest źródłem poczytalności.

• wina umyślna - wg CIC kan. 2200 p. 1 i KPK kan. 1321 p. 1 - to umyślne /celowe, planowe/ naruszenie prawa lub nakazu. By zaistniała musi być intencja /zamiar/ pogwałcenia prawa. Musi temu towarzyszyć:

• ze strony umysłu - znajomość normy prawnej przeciwko której skierowane jest działanie lub zaniechanie. Przy czym nie musi istnieć świadomość, że za przekroczenie prawa jest jakaś kara, wystarczy sama świadomość że czyn jest zabroniony przez prawo,

• ze strony woli - wolność w wyborze środków działania i wolność w działaniu - a więc pozytywny akt woli skierowany na naruszenie prawa - inne motywy np. korzyść, przyjemność nie są tu tak istotne

• wina nieumyślna - culpa - najczęściej wypływa z niezachowania należytej staranności w zachowaniu prawa. Brak tej staranności może być źródłem poczytalności karnej. Wina ta wypływa z:

• ciężko zawiniona ignorancja lub błąd. Ignorancja czyli brak wiedzy może dotyczyć prawa /co do istnienia, natury i znaczenia normy prawnej/ lub faktu /co do konieczności istnienia pewnych okoliczności wymaganych do zastosowania danej normy prawnej/. Błąd jest zaś wiedzą ale fałszywą na jakiś temat.

• ciężko zawinione zaniedbanie w zapobieżeniu szkodliwym skutkom wynikającym z podjętego działania. Ma ono miejsce gdy działający przewiduje powstanie skutków sprzecznych z prawem i nie przeszkodził ich powstaniu wskutek lekkomyślności czy lenistwa. Może to być np. zaniedbanie w pełnieniu urzędu jaki został zlecony danej osobie przez co ucierpiało dobro wiernych.

• kan. 1321 p. 1 i 2 - podaje ogólne zasady

• nie można nikogo karać jeśli popełniony przez niego czyn nie jest ciężko poczytalny z powodu winy umyślnej lub nieumyślnej - nie można więc karać za czyny niezawinione,

• z winy umyślnej lub nieumyślnej musi nastąpić zew. naruszenie prawa,

• sprawca nie podlega karze jeśli wina była nieumyślna, chyba że ustawa lub nakaz inaczej zastrzegają np. kan. 1389 p.2 - karze podlega ten kto wskutek zaniedbania nielegalnie wydaje lub wstrzymuje się od wydania aktu władzy kościelnej i z tego wynika czyjaś szkoda.

• domniemanie poczytalności karnej

• jest to zasada charakterystyczna dla prawa kanonicznego.

• KPK kan. 1321 p.3 - gdy nastąpiło zew. naruszenie normy domniemywa się poczytalność sprawcy, chyba żeby okazało się coś innego.

• w prawie cywilnym jest zasada przeciwna - nikogo nie należy uważać za winnego dopóki nie udowodni mu się winy w procesie karnym,

• Podział przestępstw kościelnych

W CIC był zawarty podział przestępstw ale KPK - pomija ten podział można jednak wyróżnić pewne kategorie:

• ze względu na rozgłoszenie:

• publiczne - gdy fakt przestępstwa został rozgłoszony lub istnieje możliwość jego rozgłoszenia,

• tajne - materialnie /jeśli sam czyn przestępczy nie jest znany/ lub formalnie /gdy nie jest znana poczytalność sprawcy - zabił w złości czy w samoobronie/

• ze względu na stopień pewności prawnej:

• notoryczne - zostało popełnione jawnie, jest pewne i nie da się go usprawiedliwić żadną okolicznością

• notoryczność prawna - gdy wydano wyrok i przeszedł on w stan rzeczy osądzone

• notoryczność faktyczna - gdy przestępstwo jest znane z innych źródeł np. dokumentów kościelnych, bez względu na to czy zostało rozgłoszone czy też nie,

• nienotoryczne - gdy nie ma pewności co do jego popełnienia,

• ze względu na autorytet władzy karzącej:

• przestępstwo czysto kościelne - gdy naruszono tylko normy prawa kanonicznego,

• czysto świeckie - gdy naruszono tylko normę karna prawa świeckiego,

• mieszane - które jednocześnie narusza normy prawa kanonicznego i świeckiego - KPK nie zawiera wskazań, który z trybunałów ma tu pierwszeństwo / należy się stosować do umów konkordatowych,

• ze względu na zachowanie się osoby dokonującej przestępstwa:

• dokonane przez wykonanie czynu zabronionego

• zaniechanie czynu nakazanego,

• Wielkość przestępstwa - czyli ciężkość przestępstwa

• to tytuł, który sprawia, że jakiś czyn jest mniej lub bardziej szkodliwy w porównaniu z innymi czynami naruszającymi tę samą normę prawną, a zatem wymaga łagodniejszej lub surowszej kary,

• wielkość przestępstwa ocenia się wg kryterium absolutnego - tzn. biorąc pod uwagę ontologiczną naturę czynu przestępczego, czyli rodzaj dobra chroniony przez daną normę karną,

• względna wielkość przestępstw jest mierzona wg tego w jakim stopniu weryfikują się w danym przestępstwie następujące elementy:

• wielkość absolutna przestępstwa,

• wielkość faktycznej szkody /zaistniałej lub mogącej zaistnieć/ - element materialny przestępstwa

• element subiektywny - rodzaj i stopień winy delikwenta,

• względna wielkość przestępstwa jest uzależniona od wielu czynników, które mogą wpływać na zmniejszenie, wyłączenie lub zwiększenie poczytalności przestępcy a co za tym idzie także kary,

• Okoliczności wykluczające poczytalność - kan. 1323

• wiek poniżej 16 lat - osoba nie ma pełnej zdolności do rozpoznała swego czyny

• brak używania rozumu - nawet jeśli ukończyła 16 rok życia - może to być brak:

• aktualny - osoba normalnie cieszy się używaniem rozumu, ale wskutek jakiejś przyczyny np. głębokiej depresji bądź działania środków psychoaktywnych nie jest w stanie rozeznać właściwie swego postępowania. habitualny - związany z trwałymi zaburzeniami psychicznymi spowodowanym bądź niedorozwojem umysłowym bądź chorobą psychiczna, która się pojawiła już w wieku dorosłym.

• niezawiniona ignorancja, błąd, nieuwaga

• ignorancja to brak wiedzy - jeśli osoba nie jest zobowiązania do posiadania tej wiedzy mówimy wówczas o nieznajomości. Jeśli osoba nie ma wiedzy, którą winna posiadać wówczas mamy ignorancję.

• ogólna zasada - nie ponosi kary kto naruszył prawo pod wpływem ignorancji niezawinionej błędu czy nieuwagi - kan. 1323 n.2. Przy ignorancji zawinionej jest też odpowiedzialność karna. Ponadto od kary zwalnia ignorancja czy błąd co do istnienie i obowiązywalności normy a nie co do sankcji karnych z nią związanych. Delikwent musi jednak udowodnić ignorancję, gdyż w kan. 15 p. 2 jest zasada - nie domniemywa się ignorancji czy błędu co do ustawy lub kary.

• przymus fizyczny - to wpływ i napór różnych sił na zewnętrzną cielesną sferę człowieka i na jego władze wykonawcze, przy czym człowiek wew. na wykonanie danego czynu się nie zgadza. Rodzaje przymusu:

• fizyczny - jeśli jest spowodowany przemocą zewnętrzną. Decyzja działającego jest negatywna - "nie chcę działać", ale mimo to następuje zewnętrzna czynność i moralny - jeśli na wolę działającego wpływano poprzez groźbę zła. Decyzja jest negatywna - "nie chcę działać - uważam, że nie należy działać", ale pod wpływem okoliczności zew. ulegam - akceptuję swoje działanie, ale wbrew sobie

• ciężka bojaźń, stan wyższej konieczności, wielka niedogodność

• ciężka bojaźń - powstaje pod wpływem przymusu moralnego, gdy człowiek działa obawiając się groźby jakiegoś zła - to stan umysłu wstrząśniętego niebezpieczeństwem grożącym bezpośrednio lub w bliskiej przyszłości.

• bojaźń absolutnie ciężką - gdy zło samo w sobie jest tak wielkie iż może ograniczyć zdolność wyboru u przeciętnego człowieka /groźba zabójstwa czy okaleczenia/

• bojaźń względnie ciężką - gdy zło nie jest samo w sobie ciężkie ale dla konkretnej osoby stanowi na tyle mocny czynnik, że ogranicza swobodę wyboru

• strach i lęk - powstaje wówczas gdy zagrażające zło jest obiektywnie znikome lub go nie ma wcale, ale osoba odczytuje to jako niebezpieczeństwo. Jest to najczęściej uczucie patologiczne.

• stan wyższej konieczności - to obiektywna sytuacja w której osoba jest niezdolna do wykonania lub zaniechania czynu zakazanego przez prawo.

• absolutna konieczność fizyczna - gdy brak środków fizycznych do realizacji lub zaniechania czegoś np. pieniędzy, zdrowia, sił;

• absolutna konieczność moralna - czyli duchowa, gdy ktoś został do czegoś zobowiązany ale jest to wbrew jego sumieniu /ma poczucie grzechu/. Osoba nie może więc wówczas wykonać czegoś bez popełnienia grzechu. W praktyce jest to często przy konflikcie prawa i nakazu sumienia

• względna konieczność fizyczna - gdy wykonanie czegoś nie może się obyć bez utraty jakiegoś dobra /majątek, zdrowie/ lub bez jakiejś szkody,

• względna konieczność moralna - gdy wypełnienie prawa nie może się obyć bez szkody duchowej osoby działającej lub innych osób /skrupuły, zgorszenie/;

• Zasada ogólna - kan. 1323 p.4 i 7 - bojaźń nawet względnie ciężka i stan wyższej konieczności uwalniają od kary jeśli czynność pod ich wpływem dokonana nie jest wewnętrznie zła i nie powoduje szkody dusz. Co oznacza że - nie zwalniają one od odpowiedzialności karnej, gdy:

• czyn jest wewnętrznie zły - przeciwny prawu Bożemu naturalnemu lub pozytywnemu /bluźnierstwo, krzywoprzysięstwo, bałwochwalstwo, zabójstwo, aborcja;

• czyn powoduje szkodę dusz - stanowi wprost przeszkodę w osiągnięciu łaski koniecznej do zbawienia, będących w dyspozycji Kościoła /spowiadanie przez księdza bez takiej władzy, brak rezydencji u proboszcza/

• Kto jednak działa w pod wpływem błędu, że zachodzi w jego przypadku ciężka bojaźń lub wyższa konieczność - jest uwolniony od poczytalności karnej /kan. 1323 p.7/

• obrona konieczna - kan. 1323 n.5 - to odparcie przez człowieka w granicach konieczności niesprawiedliwego i bezpośredniego zamachu na jakieś dobro własne lub bliskiej mu osoby /zamach na życie, pobicie, gwałt/. Obrona taka zwalnia z odpowiedzialności karnej, podobnie jak i błąd, że w danym przypadku obrona konieczna zachodzi /kan. 1323 n.7/. Elementy obrony koniecznej:

• działanie niesprawiedliwe - tzn. z naruszeniem obowiązującego prawa, bo nie ma obrony przed działaniem opartym na prawie;

• bezpośrednie - tzn. trwa w chwili podjęcia obrony, ani przed zamachem ani po zamachu nie można mówić o obronie koniecznej; Nie musi być jednak działaniem fizyczny lecz może dotyczyć także znieważania, ujawnienia tajemnicy,

• obrona musi być konieczna - czyli broniący się musi stosować środki bez przekroczenia umiaru. Musi istnieć proporcja między zamachem a obroną, między sposobem zamachu a sposobem obrony, między działaniem napastnika a działaniem obrońcy

• Okoliczności zmniejszające poczytalność - kan. 1324

• wiek między 16 a 18 r. ż.

• częściowy brak używania rozumu - przyczyną są różne zaburzenia psychiczne aktualne lub habitualne;

• całkowity brak używania rozumu zawiniony przez sprawcę - ustawodawca wyraźnie wskazuje na upojenia alkoholowe lub stan podobny osiągnięty przy pomocy innych środków, przy czym chodzi tu o winę nieumyślną /culpa/. Jeśli ktoś umyślnie wprowadził się w taki stan by łatwiej było mu dokonać przestępstwa lub uchylić się od odpowiedzialności - wówczas nie ma mowy o zmieszeniu poczytalności a więc i odpowiedzialności;

• niezawiniona ignorancja i błąd - co do faktu iż naruszona przez niego norma była opatrzona sankcją karną;

• obrona konieczna bez należytego umiaru - brak proporcji między działaniem zamachowych a obrońcy;

• ciężka i niesprawiedliwa prowokacja - to działanie /czyn lub słowa/ prowadzące u innej osoby do wzburzenia emocjonalnego i działania odwetowego mającego na celu wyrządzenie szkody prowokatorowi. Zmniejsza ona o tyle poczytalność o ile spowodowała w osobie, przeciw której była wymierzona, zaburzenia w sferze rozpoznania wartości czynu odwetowego, czyli ograniczenia jego swobody działania. Prowokacja by zmniejszyć poczytalność winna być ciężka /powodując znaczne wzburzenie/ oraz niesprawiedliwa /przeciwna prawu/;

• pasja - to silne wzburzenie emocjonalne dezintegrujące działanie władz umysłowych i wolitywnych np. gniew, nienawiść, rozpacz, strach, nadzieja zysku, radość zmysłowa. Jeśli pasja poprzedza akt woli przed dokonaniem czynu stanowi przeszkodę w podjęciu swobodnej decyzji. Zmniejsza ona poczytalność karną jeśli:

• nie została dobrowolnie wywołana i podtrzymywana przez osobę, która jej doznaje,

• jeśli pasja poprzedzała akt zgody na dokonanie czyny przestępczego;

• jeśli nie wstrzymywała całkowicie świadomości i dobrowolności działania w momencie dokonywania czynu przestępczego;

• błąd zawiniony - kan. 1324 p.1 n.8 - jeśli sprawca błędnie sądzi, że w jego przypadku zachodzą okoliczności zwalniające go całkowicie od poczytalności karnej czyli:

• 
  ciężka bojaźń przynajmniej względna, jeśli przestępstwo nie jest wew. złe

• stan wyższej konieczności lub wielka niedogodność, i nie powoduje szkody dla dusz

• obrona konieczna z zachowaniem umiaru,

Poczytalność jest zmniejszona jeśli błąd ten był zawiniony ale z winy nieumyślnej /culpa/

• inne okoliczności zmniejszające poczytalność - KPK kan. 1324 p.1 n. 10 - dopuszcza takie np. określone prawie partykularnym i zaleca stosowanie złagodzonej kary,

Zasady ogólne:

• przełożony lub sędzia wymierzając w tym przypadku karę /wg prawa powszechnego lub partykularnego/ powinien ją złagodzić lub w jej miejsce nałożyć pokutę;

• okoliczność zmniejszająca poczytalność wyłącza jednocześnie stosowanie kar latae sententiae, które mają zastosowanie tylko przy pełnej poczytalności;

• kan. 1325 - nie można uznać zmniejszenia poczytalności przy:

• ignorancji zawinionej lub umyślnej /kwalifikowanej/

• upojeniu lub podobnym zaburzeniu świadomości jeśli została wywołana umyślnie, by popełnić przestępstwo lub uwolnić się od odpowiedzialności;

• przy wzburzeniu emocjonalnym umyślnie wywołanym przez sprawcę i podtrzymywanym.

• Okoliczności zwiększające poczytalność

• powrót do przestępstwa - recydywa. By zaistniała muszą być spełnione następujące elementy:

• popełnienie nowego przestępstwa, odrębnego od poprzedniego, przy czym może być tego samego rodzaju np. ponowna kradzież, nie będąca jednak kontynuacją poprzedniej;

• nowe przestępstwo musi być popełnione po wymierzeniu kary lub jej deklarowaniu;

• konieczny jest upór w złej woli - liczy się ty czas między popełnieniem kolejnych przestępstw - im krótszy czas tym większe prawdopodobieństwa złej woli. Podobnie większa ilość przestępstw wskazuje na złą wolę

• godność osoby popełniającej przestępstwo - im większa godność tym większa odpowiedzialność karna, gdyż popełnione przez nią przestępstwo wyrządza najczęściej większą szkodę publiczną. KPK nie mówi wprost o tej okoliczności, ale w kan. 1370 p. 1-3 - wspomina o szczególnych przestępstwach jak przymus wobec papieża, biskupa czy duchownego;

• nadużycie autorytetu lub urzędu dla popełnienia przestępstwa

• przez autorytet rozumie się władzę kościelną dającą udział w funkcji nauczania uświęcania lub rządzenia. Urząd jest zaś rozumiany w myśl kan. 145 p.1 - jako zadanie ustanowione na stałe z postanowienia Bożego lub kościelnego dla realizacji celu duchowego;

• nadużycie autorytetu lub urzędu oznacza wykorzystanie ich do innego celu niż ten dla którego zostały one ustanowione

• racja zwiększenia kary wynika z faktu, że te przestępstwa wywołują zgorszenie i pogardę dla władzy kościelnej a nadto sprawca okazuje szczególną złość woli;

• niezachowanie należytej staranności - kan. 1326 p.1 i 2 - czyli niezapobieżenie szkodliwym skutkom przestępstwa popełnionego z winy nieumyślnej /culpa/. Do zaistnienia konieczne jest:

• działający przewidywał skutek swego czyny sprzeczny z prawem - działał z pełną świadomością;

• nie zastosował środków zapobiegającym zaistnieniu szkody, które mógł i powinien zastosować;

• sędzia po stwierdzeniu zaistnienia 2 powyższych okoliczności winien zastosować surowszą karę, a w przypadku latae sententiae dołączyć inną karę lub pokutę /wybór jej zależy od sędziego/

• kan. 1327 - obok wymienionych okoliczności zwiększających poczytalność mogą istnieć inne ustanowione przez prawo partykularne.

• Stadia przestępstwa

• karze podlega w prawie nie tylko ten, kto dokonał czynu przestępczego ale i tek, kto dostatecznie daleko wkroczył na drogę prowadząca do przestępstwa, lub wg jego planów mającą do przestępstwa prowadzić;

Biorąc pod uwagę stadia czynu przestępczego można wyróżnić formy przestępstw:

• przestępstwo usiłowane

• przestępstwo chybione

• przestępstwo niezauważone

• przestępstwo usiłowane - wg kan. 1328 p.1 - Mówimy o nim gdy ktoś podjął działanie lub go zaniechał w celu dokonania przestępstwa jednak odstąpił od swego celu. Ujawnił więc już swój zamiar, ale nie nastąpił skutek przez niego zamierzony. Był więc zamiar ale nie było wykonania, tzn. istniała wina umyślna w postaci zamiaru bezpośredniego. Istotne jest by działanie podjęte przez sprawcę jest obiektywnie zdatne do dokonania przestępstwa /kan. 1328 p.2./

• by pociągnąć kogoś do odpowiedzialności karnej z tego tytułu konieczne jest przestrzeganie zasad:

• nie podlega on karze za przestępstwo dokonane - chyba że ustawa inaczej zarządza,

• jeśli sprawca podjął działanie z natury swej zmierzające do dokonania przestępstwa i spontanicznie odstąpił od niego - nie należy wymierzać mu kary ani pokuty ani środków zaradczych - pod warunkiem, że z jego działania nie powstało zgorszenie lub jakaś szkoda lub niebezpieczeństwo,

• w powyższej sytuacji - gdyby nastąpiło jednak zgorszenie , poważna szkoda lub niebezpieczeństwo - winien być ukarany sprawiedliwa karą, mniejszą jednak od przewidzianej za dane przestępstwo,

• przestępstwo chybione - delictum frustratum - wg CIC kan. 2212 p.2 i 2213 p.2/ - nie zostało dokonane z przyczyn niezależnych od woli sprawcy. W KPK nie mat tego pojęcia jednak w kan. 1328 p. 1 - jest o tym mowa - gdy sprawca podjął jakieś działanie lub go zaniechała w celu dokonania przestępstwa lecz z przyczyn od niego niezależnych nie zrealizował swego celu. Taką przyczyną może być ingerencja osób trzecich, zastosowanie złych środków. Zasady karalności wg 1328:

• nie podlega on karze za przestępstwo dokonane - chyba że ustawa inaczej zarządza,

• jeśli działanie obiektywnie prowadzi do przestępstwa można nałożyć na niego pokutę lub środek karny, chyba że jego działanie powoduje zgorszenie lub szkodę lub niebezpieczeństwo

• niekiedy kara jest surowa - np. dla duchownego usiłującego zawrzeć małżeństwo choćby cywilne /1394/

• przestępstwo niezauważone - nowa norma kan. 1330 - są przestępstwa polegające na ujawnieniu innym swej woli, doktryny lub wiedzy /np. sporządzenie fałszywego dokumentu/. Zamiar więc został ujawniony na zewnątrz ale jeśli takie przestępstwo nie zostało zauważone należy je traktować jak przestępstwo usiłowane - a więc sprawca nie ponosi odpowiedzialności karnej. Gdy zostaje zauważone przez innych traci swą cechę "niedokonania".

• Współudział w przestępstwie

• bierze się tu pod uwagę kilka osób fizycznych uczestniczących w przestępstwie, a nie osobę prawną

• współudział /współsprawstwo/ może być moralne lub fizyczne - np. podżeganie, pomoc, ukrywanie/

• odpowiedzialność może być:

• indywidualna - każdy uczestnik przestępstwa odpowiada jakby popełnił odrębne przestępstwo

• akcesoryjna - wszyscy współsprawcy odpowiadają za jedno przestępstwo.

• KPK w kan. 1329 p.2, za CIC kan. 2209 - przyjmuje odpowiedzialność akcesoryjną. Przy orzekaniu tej odpowiedzialności musi się uwzględnić 2 elementy:

• udział w przestępstwie może być :

• całkowity - gdy sprawcy współdziałają fizycznie w dokonaniu przestępstwa, choć ich czynności nie muszą być identyczne, ale uzupełniają się,

• częściowy - jeden z uczestników dokonuje przestępstwa jako sprawca główny, inni są pomocnikami

• by zaistniał współudział muszą być spełnione następujące kryteria:

• pomoc udzielona wpłynęła skuteczne na dokonanie przestępstwa,

• pomoc ta była konieczna do zaistnienia przestępstwa - bez niej przestępstwo by nie zaistniało,

• udział mógł być zlecony nakazany lub podżegany:

• zlecony - czyli istniała umowa o dokonanie przestępstwa na rzecz mocodawcy - on jest wówczas sprawcą głównym przestępstwa, jeśli bez jego zlecenia nie zaistniało by przestępstwo

• nakazany - wydany przez przełożonego podwładnemu - jest połączony z nadużyciem władzy

• podżegany - gdy ktoś świadomie wywołuje u innej osoby postanowienie popełnienia przestępstwa /przez radę, prośbę, zachętę, namowa, naleganie, pouczenie jak dokonać przestępstwa/

• karanie współsprawców:

• kary ferendae sententiae - ustanowionym dla sprawcy głównego podlegają współsprawcy nawet nie wymienieni w ustawie jeśli:

• ich działanie nastąpiło po wspólnym porozumieniu

• współdziałali w popełnieniu przestępstwa

• karom latae sententiae - podlegają współsprawcy nawet nie wymienieni w ustawie jeśli:

• ich udział był konieczny - bez ich udziału nich nie było by przestępstwa,

• kara ta jest tej natury, że może ich dotyczyć - współudział przy aborcji /1398/,

• nie zaciągają jej współsprawcy niekonieczni /mogą otrzymać kary ferendae sententiae, ale innej natury i wielkości niż sprawcy konieczni lub sprawca główny/

Teza 47. Pojęcie i podział kar kościelnych

• pojęcie kary w ogólności

• to reakcja społeczna na zachowanie się człowieka wykraczającego przeciw obowiązującym nakazom prawa. Jest ona jawna, zewnętrzna, wyrażona przez grupę lub jej przedstawiciela lub pokrzywdzonego, za czyn uznany przez prawo karne jako przestępczy

• kara jest kryminalna jeśli została wymierzona przez władzę państwową lub kościelną za czyn naruszający porządek publiczny danej społeczności

• Kara kościelna

• nowy kodeks nie podaje def. kary, ale wymienia jej elementy

• wg CIC c. 2215 - kara kościelna to pozbawienie jakiegoś dobra w celu poprawy przestępcy i ukarania przestępstwa, dokonane przez prawowitą władzę kościelną.

• ks. Myrcha - to dolegliwość, którą wymierza władza kościelna, pozbawiając przestępcę jakiegoś dobra materialnego lub duchowego, celem poprawy przestępcy i ustrzeżenia innych od podobnych karygodnych czynów, a równocześnie zadośćuczynienia sprawiedliwości.

• Elementy kary kościelnej

• przyczyna

• jest nią przestępstwo kościelne - własne czyli popełnione przez tego, któremu kara jest wymierzana

• przestępstwo ciężko zawinione w skutek winy umyślnej lub nieumyślnej,

• przedmiot kary kościelnej

• to pewna dolegliwość, której doznaje przestępca wskutek pozbawienia go pewnych dóbr lub możliwości korzystania z nich /kan. 1312 p.2/. Dobra jakich może być pozbawiony:

• dobra duchowe, które z ustanowienia Chrystusa przysługują wiernemu, ale powierzone zostały administracji Kościoła /sakramenty, władza nauczania, uświęcania, zarządzenia/

• dobra duchowe - ustanowione przez Kościół /sakramentalia, urzędy i godności kościelne/

• dobra doczesne - czyli naturalne przyznane przez Boga wszystkim ludziom, a które są konieczne do realizacji przez Kościół jego zadań /majątek, dobre imię, wolność, wynagrodzenie/

• kara nie może dotyczyć pozbawienia dóbr:

• duchowych otrzymywanych bezpośrednio od Boga - łaska uświęcająca, charakter sakramentalny

• doczesnych - podlegających wyłącznie władzy świeckiej,

• pozbawienie dób jakimi są uprawnienia mogą mieć różny zakres i wówczas wykonanie aktów zabronionych :

• może powodować że są one niegodziwe

• może powodować że są one nieważne.

• cel kary kościelnej

• w CIC kan. 2215 - kara ma służyć i poprawie przestępcy jak i odwetowi

• w KPK - nie ma wprost celu kary - kan. 1341 - cel kary jest złożony i kara może być stosowana jako ostateczny środek zmierzający do:

• naprawienie zgorszenia,

• wyrównanie sprawiedliwości

• poprawa przestępcy

• kary w Kościele realizują różne cele stąd ich wiele rodzajów:

• poprawcze - mają cel wychowawczy - mają prowadzić do nawrócenia sprawcy /pojednania z Kościołem i Bogiem/ i przezwyciężeniu stanu patologii który spowodował popełnienie przestępstwa,

• ekspijacyjne - odwetowe - cel naprawczy - wynagrodzenie wyrządzonej społeczności szkody, lub wywołanego zgorszenia /np. odwołanie publiczne swych błędów/

• oba te elementy występują razem, choć w poszczególnych karach jeden z celów może dominować

• Władza wymierzania kar

• kara może być wymierzana tylko przez podmiot kościelnej władzy rządzenia /jurysdykcyjnej/,

• władza ta jest wrodzona - z ustanowienia Bożego

• władza jest własna - a więc nie udzielona Kościołowi przez inną władzę świecką

• przysługuje ona ordynariuszom posiadającym władzę rządzenia w zakresie zew. i wew. i obejmuje:

• stanowienie norm karnych i kar za ich naruszenie w celu ochrony prawa Bożego i kościelnego

• wymierzanie kar - na drodze sądowej lub administracyjnej,

• Rodzaje kar kościelnych

• ze względu na cel

• kary poprawcze - cezury

• kary ekspijacyjne

• środki karne

• pokuty

• ze względu na sposób wymierzania

• ferendae sententiae - wymierzane wyrokiem

• latae sententiae - z mocy samego prawa

• ze względu na określenia przez prawodawcę

• określone - z podaniem rodzaju kary

• nieokreślone - np. należy ukarać słuszną karą

• ze względu na możliwość zwalniania z nich

• kary nie zastrzeżone

• kary zastrzeżone

Rodzaje kar ze względu na cel

• Kary poprawcze - cenzury

• CIC - kan. 2241 p.1 - def. - cenzura to kara, która pozbawia chrześcijanina, popełniającego przestępstwo z uporem, pewnych dóbr duchowych lub doczesnych złączonych z duchowymi, dopóki po porzuceniu uporu nie zostanie z tej kary zwolniony.

• W KPK nie ma def. ale ta z CIC nadal jest aktualna, Podkreśla jednak że są to kary stosowane w wyjątkowych przypadkach i tylko za najcięższe przestępstwa. Cenzury są tylko karami poprawczymi a nie odwetowymi.

• ekskomunika

• w stary prawie kanonicznym wyróżniano ekskomunikę:

• większą - wyłączenie całkowite z Kościoła

• mniejszą - zakaz przyjmowania sakramentów i uzyskiwania beneficjów lub godności kościelnych. Była to kra latae sententiae dla utrzymujących kontakt z obłożonymi ekskomuniką większą,

• CIC - kan. 2257 p.1 - def. - to kara poprawcza wykluczająca ochrzczonego ze współuczestnictwa z wiernymi i sprowadzająca prawem określone skutki, które są nierozdzielne /nie można zmniejszyć skutków nałożonych w CIC/. Oznaczało to niemożność korzystania z dóbr dostępnych innym wiernym. Zachowano też podział z czasów Mikołaja V z 1418 r. na ekskomunikowanych

• nie tolerowanych - ogłoszony imiennie przez St. Ap. jako ten kogo należy publicznie unikać,

• tolerowani - można z nimi było utrzymywać kontakty, o ile były one uważane za korzystne,

• KPK - zniósł te podziały i mówi tylko o ekskomunikach latae i ferendae sententiae i określił ich skutki

• skutki ekskomuniki, które dotykają ekskomunikowanego przed wyrokiem lub dekretem:

• zakaz uczestnictwa ministralnego /jako szafarz/ w sprawowaniu Mszy św. i innych obrzędach kultu, - tzn. przewodniczenie Mszy św., spełniania funkcji diakona, akolity, lektora i innych posług liturgicznych. Może natomiast uczestniczyć jako wierny. Nie ma już obowiązku przerwania Mszy św. w razie jego obecności w kościele jak to było w CIC /2259/;

• zakaz sprawowania sakramentów i sakramentaliów oraz przyjmowania sakramentów - można przyjmować sakramentalia. Chyba że konieczne jest ich sparowanie dla wiernego będącego w niebezpieczeństwie śmierci lub po za tym przypadkiem gdy wierny prosi o to szafarza ukaranego ekskomuniką niedeklarowaną,

• zakaz sprawowania urzędu kościelnego lub jakiegokolwiek zadania w Kościele , także władzy rządzenia i innych posług. Akty rządzenia są ważne ale niegodziwe,

• skutki ekskomuniki, które dotykają ekskomunikowanego po wyroku lub dekrecie wymierzającym lub stwierdzającym karę

• ekskomunikowanego biorącego udział w ceremonii liturgicznej należy usunąć z tego miejsca lub ceremonię przerwać /kan. 1331 p.2/, chyba że jest poważna przyczyna;

• nieważnie wykonuje on akty władzy rządzenia,

• zakaz korzystania z przywilejów wcześniej uzyskanych,

• nie może ważnie otrzymać żadnych godności, zadań ani urzędów w Kościele,

• traci prawo pobierania wynagrodzenia z tytułu posiadanego w Kościele urzędu lub zadania,

- interdykt

• CIC kna. 2268 p.1 - def. - to kara na mocy której wierny pozostający we wspólnocie kościelnej zostaje pozbawiony pewnych dóbr wyliczonych w prawie. Rozróżniano też różne rodzaje interdyktów:

• personalny - dotyczył konkretnej grupy osób stanowiących np. osobę moralną np. kapituła, diecezja parafia i był to wówczas interdykt ogólny lub pojedynczych osób i był to interdykt specjalny,

• lokalny - dotyczył danego miejsca i osób które w nim się znalazły zakazywano korzystania z pewnych dóbr /partykularny lub ogólny/

• w KPK nastąpiła redukcja interdyktów - został tylko interdykt personalny indywidualny i jego skutki także zredukowano. W myśl kan. 1332 - jest on podobny do ekskomuniki - jest to jakby częściowa ekskomunika

• skutki interdyktu przed wyrokiem lub dekretem:

• zakaz udziału ministralnego w sprawowaniu Mszy św. i innych czynnościach liturgicznych,

• zakaz sprawowania sakramentów lub sakramentaliów i przyjmowania sakramentów,

• można jednak sprawować wszelkie urzędy i wydawać akta władzy rządzenia

• po wymierzeniu interdyktu wyrokiem lub dekretem:

• zakaz udziału ministralnego w sprawowaniu Mszy św. i innych czynnościach liturgicznych,

• zakaz sprawowania sakramentów lub sakramentaliów i przyjmowania sakramentów,

• gdyby obłożony interdyktem brał udział w czynności liturgicznej należy go z niej usunąć lub czynność przerwać,

• można jednak sprawować wszelkie urzędy i wydawać akta władzy rządzenia, nie można tez pozbawić wynagrodzenia z racji sprawowanego urzędu lub zadania

• skutki interdyktu ulegają zawieszeniu jeśli istnieje potrzeba sprawowania sakramentów lub sakramentaliów dla wiernego w niebezpieczeństwie śmierci lub gdy wierny domaga się ich z słusznej przyczyny /kan. 1335/

• suspensa

• to łagodniejsza odmiana degradacji i depozycji stosowana już w III w. jako zawieszenie w czynnościach na danym urzędzie lub zawieszenie dochodów z tego urzędu /później też odnośnie beneficjów/,

• w KPK - to kara tylko poprawcza związana z zakazem wykonywania władzy święceń, władzy jurysdykcyjnej lub wykonywania praw płynących z urzędu. Akta zakazane są wykonywane niegodziwie a czasami i nieważnie. Pozbawia ona też dochodów z urzędu. Nie zabrania natomiast przyjmowania sakramentów św.

• suspensa ogólna lub częściowa - kan. 1333/1zakres jak niżej, chyba że dekret lub wyrok co innego postanawia

• zakaz wykonywania wszystkich lub niektórych aktów władzy święceń - sprawowanie Mszy św., sakramentów, sakramentaliów, asystowanie przy zawieraniu małżeństwa, głoszenie słowa Bożego, delegowanie swej władzy innym. Wyjątek to niebezpieczeństwo śmierci po stronie wiernego lub groźba zniesławienia lub prośba wiernego o posługę ale jeśli suspensa nie została wymierzona lub deklarowana

• zakaz wykonywania wszystkich lub niektórych aktów władzy rządzenia - w zakresie wew. i zew. /np. spowiadania/, zwyczajnej lub delegowanej tak ustawodawczej jak i wykonawczej i sądowniczej

• zakaz wykonywania wszystkich lub niektórych aktów wszelkich uprawnień i posług przynależących do urzędu jaki suspensowany duchowny pełnił - jeśli jest ona latae sententiae nie obejmuje zarządu majątkiem, a jeśli ferendae sententiae także zakaz administrowania majątkiem,

• zakaz pobierania wszystkich lub niektórych dochodów z urzędu, posług kościelnych, a gdyby je pobrał musi je oddać, nawet jeśli je przyjął w dobrej wierze,

• suspensa nie obejmuje nigdy:

• urzędów i władzy rządzenia, które nie podlegają władzy przełożonego ustanawiającego karę,

• prawa do mieszkania otrzymanego z racji pełnionego urzędu - np. proboszcz na plebani

• prawa do zarządzania majątkiem, jeśli należy on do zasuspensowanego jeśli kara ta jest latae sententiae

• suspensa latae sententiae - może być ustanowiona tylko na mocy aktu normatywnego ogólnego- w prawie powszechnym, nie może zaś być na drodze tylko nakazu prawnego. Stąd jeśli by istniała potrzeba ukarania podwładnego, przełożony musi go najpierw upomnieć w formie nakazu obwarowanego suspensą, a dopiero po stwierdzeniu uporu wymierzyć suspensę ale ferendae sententiae,

• Kary ekspijacyjne

• dawne prawo znało jako kary ekspijacyjne - chłostę, pozbawienie wolności, wygnanie, deportacja, pozbawienie władzy i urzędu, infamia, kary pieniężne, odmówienie pogrzebu

• w CIC kan. 2286 - nazywano je odwetowymi - czyli mającymi za cel zadośćuczynienie za przestępstwo - nie ustają więc z chwilą ustania uporu sprawcy. Wyliczał on: zakaz wchodzenia do kościoła na określony czas, zniesienie lub przeniesienie biskupa, proboszcza, pozbawienie pogrzebu lub innych sakramentaliów, pozbawienie przywilejów itp. a dla duchownych: spełnianie czynności kapłańskich, urzędów, zakaz przebywania na danym terytorium itp.

• w KPK - kary ekspijacyjne - kan. 1336 p. 1 - obowiązują sprawcę na stałe lub czasowo /czas określony lub nieokreślony/ jako zadość uczynienia za wyrządzone zło całej społeczności. Mają one jako cel drugorzędny poprawę przestępcy i odstraszenie innych. Stąd nie ustają w chwili poprawy przestępcy lecz wynagrodzenia za powstałą szkodę. Wymienia się tu /kan. 1336/:

• nakaz lub zakaz przebywania na określonym terytorium lub miejscu. Nakaz ma najczęściej charakter pokutny np. w jakimś zamkniętym klasztorze. Taki nakaz czy zakaz winien być wydany za zgodą ordynariusza danego miejsca. Kara może być wymierzona tylko wyrokiem lub dekretem,

• pozbawienie władzy, urzędu, zadania, przywileju, tytułu lub odznaczeń. Nie można natomiast pozbawić stopni naukowych czy akademickich,

• zakaz wykonywania aktów władzy lub urzędów, zadań lub praw na danym miejscu lub poza danym miejscem. Mogą to być kary latae sententiae.

• karne przeniesienia na inny urząd - a więc wbrew woli sprawującego dotychczasowy, Wymierzana tylko wyrokiem lub dekretem,

• wydalenie ze stanu duchownego - degradacja - jest to najcięższa z kar dla duchownych. Powoduje ona:

• pozbawienie wszelkich uprawnień właściwych duchownym,

• zwolnienie od obowiązków, związanych z korzystaniem z uprawnień poza celibatem /tylko papież na drodze dyspensy/

• zakaz wykonywania władzy święceń - poza absolucją udzielaną względem osób w niebezpieczeństwie śmierci /kan. 976/

• pozbawienie wszelkich urzędów i zadań oraz władzy nawet delegowanej /kan. 292/

• jest to kara dożywotnia i taka osoba nie może być inaczej przyjęta z powrotem jak tylko na drodze dyspensy od St. Ap. Nie może to być kara latae sententiae. Nie może to być kara stanowiona przez prawo partykularne. Może być wymierzona tylko za:

• solicytację /1387/

• próbę zawarcia przez duchownego małżeństwa choćby cywilnego /1394 p.1/

• Karne środki zaradcze

• nazywa się je zaradczymi bo mają zapobiegać popełnieniu przestępstwa, ale są tez stosowanie w miejsce kar, w przypadku, gdy istnieje podejrzenie, że popełniono przestępstwo, lub jest bliska okazja do jego popełnienia.

• w CIC w kan. 2306 - wyliczano takie ich rodzaje jak: upomnienie, nagana, nakaz i nadzór,

• w KPK kan. 1339 - tylko 2 środki - upomnienie i nagana

• upomnienie

• pouczenie lub zwrócenie uwagi na to co należy, albo czego nie należy czynić,

• jest ono upomnieniem kanonicznym - udzielonym na mocy władzy rządzenia w zakresie zew.

• nie zawiera ono jeszcze zagrożenia karą jakie towarzyszy upomnieniu udzielonemu trwającemu w uporze,

• kan. 1339 p.1- 2 przypadki zastosowania upomnienia:

• gdy ktoś jest w bliskiej okazji do popełnienia przestępstwa,

• gdy z prowadzonego postępowania wynika iż podejrzany popełnił przestępstwo,

• prawo nie wymaga by ordynariusz przed udzieleniem upomnienia wysłuchał podejrzanego, ale domaga się tego sprawiedliwość, by dać mu możliwość obrony,

• upomnienia udziela sam ordynariusz lub osoba wyznaczona, a fakt upomnienia potwierdzić pisemnie i zachować w tajnym archiwum kurii,

• nagana

• to akt władzy jurysdykcyjnej ordynariusza za pomocą której karci on i wyraża swą dezaprobatę wobec postępowania podwładnego. Przyczyną nagany może być:

• postępowanie powodujące zgorszenie - nie jest więc konieczne popełnienie przestępstwa,

• postępowanie poważnie zakłócające porządek społeczny w danej wspólnocie kościelnej np. parafii

• ordynariusz winien uwzględnić wówczas też sytuację osobową swego podwładnego, czy zachowanie jego wynikało ze złośliwości czy braku roztropności lub nieuwagi,

• udzieloną naganę należy potwierdzić dokumentem, przechowywanym w archiwum kurii

• Pokuta

• to obowiązek wykonania jakiegoś aktu religijności, pobożności lub miłosierdzia nałożony w zakresie zew.

• pokuta kanoniczna w odróżnieniu od sakramentalnej jest nałożona przez przełożonego jako akt jego władzy

• może być publiczna lub prywatna, w zależności od tego czy uczynki pokutne maja być specjalnie jawne czy tajne,

• przy wymierzaniu pokuty trzeba wziąć pod uwagę okoliczności popełnienia czynu i osobiste właściwości sprawcy, a zwłaszcza skruchę winnego

• za tajne wykroczenie nie można nakładać pokuty publicznej /kan. 1340 p.2/,

• sposób wymierzania pokuty prawodawca pozostawia ordynariuszowi,

• pokuta może zastąpić karę lub ją zaostrzyć, może być tez dodana do upomnienia lun nagany,

• KPK nie przytacza żadnych rodzajów uczynków pokutnych ale za CIC możemy wymienić: odmówienie konkretnych modlitw, odbycie pielgrzymki, złożenie jałmużny, odprawienie rekolekcji w jakimś domu zakonnym,

Teza 48. Wymiar kar ferendae sententiae

• ogólne zasady wymierzania kar

• zasada odpowiedzialności za przestępstwo zawinione - kara może być wymierzona gdy dokonano zewnętrznego naruszenia ustawy lub nakazu, na wskutek winy umyślnej lub nieumyślnej; choć zasadniczo każe się za przestępstwa z winy umyślnej, a za nieumyślną tylko gdy prawo nakazuje;

• kary mogą być wymierzane tylko w dwojaki sposób:

• na drodze procesu sądowego - karnego - w formie wyroku

• na drodze procesu administracyjnego - w formie dekretu

• wszczęcie procesu, czy wymierzenie kary winno być poprzedzone braterskim upomnieniem lub naganą;

• dekretem nie wolno nakładać lub deklarować kar wiążących na stałe oraz ustawa zabrania nakładania dekretem

• istnieją środki odwoławcze:

• apelacja - odwołanie od wyroku niższej instancji do instancji wyższej w celu ponownego rozpatrzenia sprawy;

• rekurs - odwołanie od dekretu niższego przełożonego do przełożonego hierarchicznie wyższego;

• apelacja i rekurs mają skutek zawieszający wykonanie kary;

• wymiar kar ferende sententiae

• dokonuje go ordynariusz lub sędzia na drodze postępowania administracyjnego lub sądowego;

• obowiązkiem organu wymierzającego tę karę jest zbadanie czy w danym przypadku weryfikuje się element obiektywny i subiektywny przestępstwa /poczytalność, odpowiedzialność, wina/;

• oraz czy istnieją okoliczności zmniejszające lub wyłączające poczytalność;

• zasady wymierzania kar ferende sententiae:

• sędziowskie prawo łaski - to uprawnienie nadane sędziemu, korzystne dla przestępcy - 4 kategorie uprawnienia

• nadzwyczajne złagodzenie wymiaru kary - poniżej minimum przewidzianego w ustawie, celem dostosowania jej do właściwości przestępcy oraz okoliczności /np. jego poprawy, ukarania przez władzę świecką, wynagrodzenie szkód/. Jeśli ustawa daje sędziemu możliwość wymierzenia/niewymierzenia kary, może on złagodzić karę lub zamiast niej nałożyć pokutę lub środki poprawcze;

• odłożenie wymiaru kary - sędzia może zgodnie z sumieniem i roztropnością odłożyć karę na czas stosowniejszy, gdyby np. z szybkiego wykonania jej wynikło większe zło. Czasami należy odłożyć również całe postępowanie sądowe lub administracyjne.

• zaniechanie wymiaru kary - to rezygnacja z odpłaty za wyrządzone zło.. KPK podaje 2 wypadki:

• jeśli społeczność zyskała już wynagrodzenie szkód i naprawienie zgorszenia oraz poprawę przestępcy lub gdy sprawca został wystarczająco ukarany przez władzę świecką /przy przestępstwie mieszanym/;

• gdy przestępca miał niepełne używanie rozumu, lub był pod wpływem bojaźni, konieczności, pasji, w stanie nietrzeźwości - o ile zaniechanie kary może spowodować poprawę przestępcy;

• warunkowe zawieszenie kary - rezygnacja z kary pod warunkiem, że przestępca się poprawi. Dodatkowo:

• gdy osoba dopuściła się przestępstwa po raz pierwszy po latach nienagannie przeżytych;

• gdy nie istnieje konieczność naprawienia zgorszenia i szkody;

• gdy kara jaka ma być nałożona jest karą ekspiacyjną;

• w przypadku złamania warunku następuje odwieszenie kary;

• czas warunkowego zawieszenia KPK zostawia do ustalenia sędziemu;

• nadzwyczajne podwyższenie kary - sędzia nie powinien wymierzać kar cięższych niż przewidziane w ustawie. Może to czynić wyjątkowo, jeśli domaga się tego ciężkość przypadku, np. wielkie zgorszenie, specjalna złość przestępcy;

• wykluczone są tu jednak kary wiążące na stałe

• wymiar kar przy zbiegu przestępstw

• 3 systemy występujące w świecie:

• materialnej kumulacji kar - tyle kar ile popełniono przestępstw, a następnie dodaje się je;

• absorpcji - wymierza się karę najcięższą za jedno z popełnionych przestępstw;

• kumulacji prawnej - w formie

• systemu asperacyjnego - zwiększenie kary za największe przestępstwo np. o 50%;

• systemu kary łącznej - należy wymierzyć kary za poszczególne przestępstwa, a następnie w ich miejsce wprowadzić karę łączną;

• w KPK - należy stosować system kumulacji materialnej /kan. 1346/, aczkolwiek gdyby suma kar była zbyt wielka sędzia może złagodzić karę w słusznych granicach - jest to uprawnienie do zastosowania systemu kumulacji prawnej w formie kary łącznej.

• wymiar kar na duchownych

• ordynariusz ma się zatroszczyć, by ukarany duchowny nie został pozbawiony tego, co niezbędne do godziwego utrzymania /zobowiązanie z racji inkardynacji/ - kan. 1350 n.1;

• ordynariusz jest zwolniony od tego obowiązku, gdy duchowny został ukarany dymisją ze stanu duchownego - zostaje rozwiązany węzeł inkardynacji;

Teza 49. Pojęcie Kościoła i jego ustrój hierarchiczny

• sobór wyjaśniając pojęcie Kościoła posługuje się językiem obrazowym zaczerpniętym z Pisma św.

• z woli Chrystusa jest on jest niejako sakramentem, czyli znakiem i narzędziem wewnętrznego zjednoczenia z Bogiem i jedności całego rodzaju ludzkiego /LG 1/;

• od początku świata ukazywany przez typy, przygotowany w ST a ustanowiony w NT, objawiony w dniu Zesłania Ducha św., mający osiągnąć swą pełnię w końcu czasów;

• Kościół to Tajemnica Boża /LG 3/, czyli rzeczywistość transcendentna i teandryczna, złożona z pierwiastka ludzkiego i boskiego, której nie można poznać wysiłkiem naturalnego rozumu ludzkiego, lecz odkryć dopiero w świetle objawienia;

• to zgromadzenie wierzących w Chrystusa /KK 2/, hierarchicznie uporządkowany z elementów widzialnych i duchowych /LG 8/;

• Kościół jako wspólnota

• LG 8 - Chrystus, jedyny Pośrednik, ustanowił swój Kościół, wspólnotę wiary, nadziei i miłości tu na ziemi, jako widzialny organizm; nieustannie utrzymuje go przy życiu, rozlewając przez niego prawdę i łaskę na wszystkich. Wyposażona zaś w organy hierarchiczne społeczność i zarazem Mistyczne Ciało Chrystusa, widzialne zrzeszenie i wspólnota duchowa, złożona z pierwiastka ludzkiego i boskiego.

• wymiar wertykalny obejmuje relacje między Bogiem a ludźmi , w osiąganiu przez nich dóbr duchowych;

• wymiar horyzontalny - obejmuje relacje między ludźmi realizacji tych dóbr

• prawny wymiar tej wspólnoty przejawia się wymiarze horyzontalnym. Organy hierarchiczne mają służyć budowaniu i rozwojowi wspólnoty duchowej - zjednoczenia ludzi między sobą i z Bogiem;

• organy hierarchiczne - ich misją jest uzdolnić ludzi do osiągania dóbr duchowych, wysłużonych przez Chrystusa, a następnie pośredniczyć w udzielaniu tych dóbr.

• Hierarchia ma więc rolę służebną wobec wspólnoty Kościoła i ma służyć jej budowaniu i rozwojowi.

• Kościół jako lud Boży

• zawarta jest tu prawda, że między członkami Kościoła istnieje fundamentalna równość co do godności dzieci Bożych i wspólnego udziału w podstawowych wartościach, bez względu na wtórne zróżnicowanie, wynikające z nadanych im hierarchicznie zadań /munera/ i charyzmatów;

• równość ta występuje także we wspólnocie państwowej, a jej podstawą jest wrodzona godność człowieka.

• równość członków Kościoła nie może być jednak podstawą do zmian w podstawowej strukturze Kościoła, tak jak to ma miejsce w społeczności państwowej. Zasadniczy zrąb struktury Kościoła został ustanowiony przez Chrystusa. Wierni na mocy kapłaństwa powszechnego, mają jednak prawo uczestniczyć w sprawowaniu władzy w Kościele, przez wyrażanie swych opinii i udział w organach doradczych;

• Kościół jako ciało Chrystusa

• to obraz ścisłej jedności Kościoła, a zarazem jego zróżnicowania i hierarchicznego ukształtowania

• o hierarchicznej budowie Ciała Chrystusa pisał Pius XII w enc. Mistici Corporis - mówiąc o tych co posiadają władzę w Kościele - hierarchii i tych, co jej nie posiadają - wiernych;

• SW II - pogłębił tę myśl o jedności Kościoła, a zarazem różnorodności zadań jakie mają spełniać członkowie tego ludu w budowaniu wspólnoty duchowej;

• LG 18 - Chrystus dla pasterzowania Ludowi Bożemu i pomnażania tego ludu, ustanowił w Kościele swym rozmaite urzędy, które mają na celu dobro całego Ciała. Wyposażeni bowiem we władzę świętą szafarze, służą swoim braciom, aby wszyscy ciesząc się chrześcijańską godnością, zdążali w sposób wolny do zbawienia;

• wszyscy wierzący, mając kapłaństwo wspólne, mogą uczestniczyć w pełnieniu misji Kościoła, tylko jednak niektórzy są uczestnikami kapłaństwa hierarchicznego - ale między wszystkimi istnieje więź oparta na braterskiej miłości, zobowiązująca ich do służenia sobie wzajemnie w celu osiągnięcia zbawienia

• między hierarchią a wiernymi nie ma przeciwieństwa, ale wzajemne uzupełnianie się i pomoc;

• służebna rola hierarchii nie oznacza jej niższej pozycji wobec wiernych, gdyż to by uniemożliwiało organom hierarchicznym wypełnianie zleconych przez Chrystusa zadań. Kapłaństwo hierarchiczne pomimo tego, że jest służebne jest także autorytatywne i odpowiedzialne.

• organy hierarchiczne są wyposażone we władzę konieczną do kierowania wiernymi w kierunku dobra publicznego, a wierni są zobowiązani do posłuszeństwa;

• hierarchia nie może działać arbitralnie lecz w granicach dobra wspólnego oraz prawa Bożego i kościelnego;

• organy władzy w Kościele

• ich zadaniem jest kontynuacja misji zleconej przez Chrystusa Apostołom w sferze nauczania, uświęcania i zarządzania ludem Bożym;

• papież - ma władzę: bezpośrednią , powszechna, pełną, najwyższą, prawdziwie biskupią, zwyczajną

• kolegium biskupów - to kolegium, którego głową jest papież, członkami zaś biskupi na mocy konsekracji i utrzymywanej z papieżem jedności. W jedności z papieżem, a nigdy bez niego, stanowi ono podmiot najwyższej i pełnej władzy w Kościele. Posiada też władzę zwyczajną i własną. Władzę tę wykonują w sposób:

• uroczysty na soborze powszechnym /kan. 337-1/;

• zwyczajny - gdy biskupi działają zjednoczeni z sobą pod przewodnictwem papieża;

• biskupi diecezjalni - mają najwyższą władzę w kościele partykularnym

Teza 50. Stosunek Kościoła do państwa w aspekcie historycznym

Okresy relacji Kościół - Państwo

• od I - IV w. - konfrontacja między monizmem pogańskim /jedność władzy duchowej i politycznej w osobie monarchy/ Cesarstwa Rzymskiego a dualizmem /rozdział tych władz/ zapoczątkowanym przez chrześcijaństwo

• IV - XVI w. - rywalizacja między suwerenną władzą świecką i kościelną. Powstały dwa przeciwne systemy relacji:

• cezaropapizm - dominacja władzy świeckiej i podporządkowanie Kościoła władcy

• papocezaryzm - teoria bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym, która przeszła w formę teokracji papieskiej /XI - XII w./

• XVI - XVIII w. - konfrontacja między suwerenną władzą świecką i kościelną w państwach wyznaniowych. Państwo forsuję zasadę jurysdykcjonalizmu, a Kościół teorię pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

• XVIII - do dziś - epoka pluralizmu polityczno - religijnego. Powstają państwa o odmiennej ideologii /od liberalizmu do totalitaryzmu/. Obok państw wyznaniowych występują państwa laickie i ateistyczne. Kościół odchodzi od teorii pośredniej władzy kościelnej w porządku doczesnym /supremacja nad państwem/ na rzecz współpracy z państwem dla dobra wspólnego i dla człowieka .

Epoka I - IV w.

• monizm religijno - polityczny

• oznaczało to utożsamienie władzy politycznej z religijną. Monarcha był głową państwa i najwyższym kapłanem równocześnie. Przypisywano mu boskie atrybuty i domagano się kulty dla niego.

• istniały 2 wersje tego monizmu:

• wschodnia - pierwiastek religijny górował nad politycznym - tzw. hierokracja - np. państwo żydowskie ST

• zachodnia - religia podporządkowana polityce - Grecja i Rzym - religia była na usługach polityki

• monizm Cesarstwa Rzymskiego opierał się na założeniach:

• sprawy kultu stanowiły część administracji publicznej. Prawo religijne - ius sacrum było częścią ius publicum

• przynależność do religii była publiczna. Na terenach podbitych obowiązywał kult cesarza, który je zespalał;

• nie było pojęcia wolności religijnej w wymiarze indywidualnym. Co prawda każdy lud mógł zachować swe wierzenia i tradycje, ale jednostka przynależąca do danego ludu była zobowiązana do takiej a nie innej wiary.

• dualizm chrześcijański

• Chrystus dał początek nowej religii, ale też dualizmowi chrześcijańskiemu, gdy ustanowił Kościół jako społeczność odrębną od struktury politycznej.

• Dwie sceny ukazują relację Kościoła do władzy politycznej:

• oddajcie cesarzowi to, co należy do cesarza, a Bogu to co należy do Boga - wskazanie na dwa odrębne podmioty władzy - religijnej i politycznej. Nie można utożsamiać obowiązków względem Boga z obowiązkami wobec cesarza. To odrzucenie monizmu polityczno-religijnego;

• Jezus przed Piłatem - Tak ja jestem królem. Ja się na to narodziłem i na to przyszedłem na świat, aby dać świadectwo prawdzie. Każdy, kto jest z prawdy, słucha mojego głosu /J 18,33-37/. Wobec przedstawiciela władzy politycznej opartej na sile, Jezus występuje jako założyciel nowej społeczności, odrębnej od świeckiej opartej na sile moralnej - sile prawdy. Dualizm porządku doczesnego i duchowego w jakim człowiek żyje.

• taką postawę ukazują Apostołowie. Są niezależni od władz żydowskich /Sanhedrynu/ i rzymskich. Nie powstrzymują ich nawet represje ze strony władzy. Wobec władzy rzymskiej wystąpiła dwoistość postaw:

• posłuszeństwo w sprawach doczesnych - z przekonania, że władza pośrednio pochodzi od Boga;

• odmowa posłuszeństwa w sprawach religii - za Najwyższego Kapłana uznawano Chrystusa, którego władza trwała w biskupach. Odmawiano składania ofiar i starano się, zachować niezależność od władzy świeckiej;

Epoka IV - XVI w. - jedność chrześcijan pod dwiema władzami

• przełom konstantyniański

• 313 r. - ogłoszono edykt mediolański przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza.

• dano wolność religijną chrześcijanom na równi z wyznawcami innych religii. Każdy mógł wyznawać swą religię

• oznaczało to zerwanie związku państwa z religią pogańską i jedności władzy religijno-politycznej

• państwo przyjęło funkcję gwaranta wolności religijnej swych obywateli

• uznano osobowość prawną Kościoła, co oznaczało jego wyjście na światło dzienne - dawało to możliwość:

• publicznego sprawowania kultu

• zakładania stowarzyszeń religijnych

• posiadanie własnych świątyń i cmentarzy

• nakazano zwrot skonfiskowanych wcześniej świątyń i cmentarzy

• dało to możliwość udziału chrześcijan w życiu publicznym cesarstwa na zasadzie równości

• pokusa monizmu powróciła jednak tym razem w wydaniu chrześcijańskim /cezaropapizm i teokracja/. cesarz przypisywał sobie prawo do kontroli działalności zewnętrznej Kościoła w zamian za pomoc.

• Cezaropapizm

• to system powiązania między państwem a kościołem, w którym najwyższa władza państwowa rości sobie prawo do supremacji nad władzą kościelną, nadzoru i kontroli i ingerencji w jego wewnętrzne sprawy.

• cezaropapizm bizantyjski

• Kościół był podporządkowany władzy cesarza, a ten stosował środki przymusu dla zachowania jedności Kościoła z państwem. Brak było tolerancji dla innych religii np. nietolerancja wobec pogan,

• cesarz ingeruję w sprawę dogmatów, uważa że jego wola ma być kanonem dla Kościoła;

• Teodozjusz Wielki /379-395/ - edykt o wierze katolickiej z 380 r.- nadaje chrześcijaństwu charakter religii państwowej, przywraca monizm religijny w wersji chrześcijańskiej. Kościół staje się instytucją państwową.

• S. Konstantynopolitański II - potwierdził poddanie Kościoła wsch. cesarzowi

• cesarz mianował biskupów, zwoływał synody i sobory, przewodniczył im i sankcjonował ich uchwały

• nadzór administracyjny nad kościołem - urzędnicy cesarscy kontrolowali czy nakazy cesarza są wypełniane przez wiernych, czy dobra kościelne są właściwie zarządzane

• cesarz miał władzę sadowniczą - zwoływał trybunały i rozstrzygał spory w sprawach kościelnych

• cezaropapizm na Zachodzie

• Kościół zachował niezależność od państwa.

• Po upadku cesarstwa /476/ ewangelizacja narodów barbarzyńskich, nauczając religii i kultury rzymskiej.

• papiestwo staje się nie tylko centrum religijnym ale też cywilizacyjnym i politycznym. Powstaje Święte Cesarstwo Rzymskie. Dualizm zostaje zachowany dzięki podziałowi na dwie władze najwyższe:

• sacerdotium - władza duchowa papieża

• imperium /regnum/ - władza świecka cesarza lub króla

• cezaropapizm frankoński

• początek po koronacji Pepina Małego /751/, łączyło się to z przekonaniem, że władza królewska pochodzi od Boga i otrzymali szczególne zadanie opieki nad Kościołem frankońskim zw. też gallikańskim.

• koronacja Karola Wielkiego przez papieża Leona III w Rzymie w 800 r. Przyjął on tytuł cesarza, gdyż posiadał we władaniu dawne stolice cesarstwa rzymskiego. Zwano go władcą wszystkich chrześcijan, a Frankonię - imperium chrześcijańskim. Koronacja jego zainicjowała cezaropapizm. Karol Wlk. postawił sobie 2 cele:

• niesienie pomocy Kościołowi od wew. i wspieranie by osiągnął swe cele;

• obrona Kościoła na zew. przed poganami /Saraceni/ i heretykami;

• rola papieża ograniczona do modlitw o pomyślność Imperium;

• pragnął zjednoczenia chrześcijańskiej Europy, skupiając w swym ręku władz polityczną i religijną.

• dążył do wzmocnienie Kościoła od wew. oferując swą władzę jako instrument Kościoła i respektował władzę papieża, chociaż zawężał ją do spraw duchowych.

• cesarze frankońscy stanowili prawa kościelne, przepisy liturgiczne i prawdy dogmatyczne. Układali zbiory prawa zw. capitularia. Pierwsza część dotyczyła spraw kościelnych, a druga spraw świeckich.

• wykonywali władzę administracyjną - mianowali biskupów, zarządzali majątkiem kościelnym, dziesięciny, sądy

• synody narodowe zwoływane często przez cesarza uzyskiwały moc prawa za zgoda monarchy

• cezaropapizm germański

• po rozpadzie Cesarstwa Karolingów, ośrodek władzy został przeniesiony do krajów germańskich - Saksonii

• 962 r. koronacja Ottona I w Rzymie przez Jana XII;

• Otton III był zwolennikiem stworzenia uniwersalnego państwa religijnego obejmującego wszystkich chrześcijan

• system feudalny sprzyjał supremacji nad Kościołem - władcy świeccy nadawali urzędy kościelne wraz z beneficjami niezależnie od papieża. Uzależniano w ten sposób duchownych od władzy świeckiej.

• cesarze wkraczali w sprawy wew. Kościoła i dążyli do podporządkowania sobie papieża;

• zwoływali synody, wypowiadali się w sprawach liturgii, dogmatów;

• takie uzależnienie Kościoła doprowadziło do kryzysu w nim i upadku obyczajów wśród duchownych;

• jednocześnie powstawały ośrodki dążące do uniezależnienia się Kościoła od władzy świeckiej.

• Kościół wobec cezaropapizmu

Wobec ingerencji władzy w sprawy kościoła po stronie kościoła powstała opozycja. Sformowano 2 teorie:

• autonomii władzy doczesnej i duchowej /IV - X w./ - każda w swym porządku

• bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym /XI - XIII w./ - tzw. teokracja papieska

• zasada poszanowania 2 władz sacerdotium i imperium

• św. Ambroży - jego ideałem było państwo chrześcijańskie, w którym władza kościelna i świecka wzajemnie się wspomagają a chrześcijaństwo jest czynnikiem spajającym. Piętnował przymus Kościoła wobec innowierców;

• św. Augustyn - rozwinął koncepcję o 2 państwach: Bożym i szatana. Mówił o konieczność współdziałania Kościoła i Państwa. Odrzucał ingerencję państwa w sprawy Kościoła i odwrotnie. Dopuszczał jednak stosowanie przez władzę świecką kar dla heretyków, celem zmuszania ich do powrotu do prawdziwej wiary

• papież Gelazy I /492-496/ - wykład o autonomii 2 władz w liście do cesarza Anastazego - tzw formuła Gelazego

• 2 władze rządzą światem - duchowa biskupów i doczesna cesarska;

• władza cesarska jest zależna od władzy duchowej w sprawach natury duchowej /zbawienie i sakramenty/, a władza duchowa od doczesnej w sprawach ziemskich /prawo cesarskie/;

• rozgraniczenie kompetencji władzy kościoła i władzy cesarza, każda ma swe pole działania;

• wykluczenie koncentracji tych 2 władz w jednym podmiocie ;

• te rozstrzygnięcia stały się w późniejszych wiekach podstawą układania wzajemnych stosunków;

• Na Zachodzie ważną rolę odgrywali papieże, wokół których skupiało się życie polityczne począwszy od VIII w.

• teokracja papieska /teoria bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym/ - papocezaryzm

• XI-XIII w. - wiąże się z reformą Grzegorza VII /1073-1075/, ale też Innocenty III /1198-1215/;

• papieżowi przypisano pełnię władzy także w porządku doczesnym opierając się na słowach Chrystusa - cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a także symbolu 2 mieczy - symbol dwóch władz /miecz przeciw Malchusowi - symbol władzy doczesnej, miecz przeciw Annaszowi - władzy duchowej/.

• papież mając te dwie władze udziela tylko delegacji cesarzowi do sprawowania władzy doczesnej. Wobec czego:

• władza cesarza ma być posłuszna władzy kościelnej;

• papieża i to co mu podlega jest wyjęte spod władzy cesarza;

• duchowni i dobra kościelne nie podlegają władzy świeckiej;

• władza świecka ma jednak użyć swej siły w pomocy Kościołowi, by zachować jedność społeczności, oraz w zwalczaniu niewiernych i udział w krucjacie do Ziemi Świętej;

• prawo Boże i kanoniczne jest wyższe od jakiejkolwiek ustawy świeckiej:

• władza ma być posłuszna prawu Bożemu i kościelnemu, a wierni mogli nie przestrzegać ustaw świeckich jeśli były przeciwne temu prawu;

• władza kościelna ma prawo osądzać cesarza i władze świeckie - możliwość wyklęcia i wówczas podwładni wypowiadali władcy posłuszeństwo;

Kościół i państwa wyznaniowe w epoce nowożytnej XVI - XVIII w.

• powstało wiele suwerennych państw;

• nastąpił podział na katolicyzm i protestantyzm, upadek autorytetu papiestwa.

• władza świecka dążyła do supremacji nad Kościołem w postaci jurysdykcjonalizmu,

• po stronie Kościoła powstała koncepcja pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

• Jurysdykcjonalizm

• jurysdykcjonalizm protestancki, który zapoczątkował Luter:

• kwestionował wyższość władzy papieskiej nad świecką;

• głosił kapłaństwo powszechne i podważał autorytet hierarchii kościelnej;

• Kościół to wspólnota czysta duchowa, niewidzialna, a państwo to społeczność widzialna;

• odrzucenie hierarchii doprowadziło do poddania kościołów protestanckich jurysdykcji /władzy/ świeckiej, a religii polityce. Monarcha był traktowany jak biskup;

• liczne walki religijne wszczynane w imię wolności sumienia były przejawem nowej formy nietolerancji

• Umowa Augsburska z 1555r. kończąca walki w Niemczech, przyznała książętom prawo wyboru religii - cuius regio, eius religio - podwładni byli zmuszani do przyjęcie religii władcy - powstała teokracja świecka

• religia stała się instrumentem polityki państwowej, a władcy zmieniali swą władza treść dogmatyczną wierzeń

• jurysdykcjonalizm opanował Niemcy, Anglię, Danię Szwecję

• jurysdykcjonalizm katolicki

• w krajach katolickich, których władcy otrzymywali specjalne tytuły podkreślające ich wierność Kościołowi;

• system ten dawał kościołowi ochronę, a duchownym przywileje, ale ostatecznie zmierzał do uniezależnienia Kościoła krajowego od papieża i podporządkowania go władcy.

• uprawnienie władcy dotyczyły tu:

• prawo do obrony i opieki nad Kościołem tzn. osoby prawne w Kościele były zrównane z małoletnimi i mogły dochodzić praw majątkowych przez restitutio in integrum a władcy wymierzali kary za znieważanie religii;

• prawo nadzoru - nad rozwojem życia Kościoła /stowarzyszenia, kult, administracja, książki

• prawo kontroli - nad aktami władzy kościelnej, które mogły wprowadzać zmiany w życiu społecznym niechciane przez władcę. Takie akty nawet papieskie musiały być zaakceptowane przez władcę

• prawo zgłaszania zastrzeżeń - np. przeciw kandydatom na wyższe stanowiska kościelne

• prawo ograniczeń w zarządzie majątkiem / - np. opodatkowanie dóbr kościelnych

• prawo reformowania Kościoła - zapobieganie herezjom i schizmom ale i prześladowanie przeciwników

• teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

• wobec jurysdykcjonalizmu Kościół przypomniał teorię dualizmu chrześcijańskiego nieco zmodyfikowanego.

• za twórcę nowej teorii uznano Roberta Bellarmina

• papież ma władzę duchową, której przedmiotem pierwszorzędnym są sprawy duchowe /res spirituales/;

• papież nie ma władzy czysto doczesnej ale może wykonywać władzę duchową względem spraw doczesnych, gdy zostały one włączone w cel ostateczny człowieka, a więc służą człowiekowi w osiągnięciu celu duchowego

• założenia tej teorii:

• społeczność ludzka poddana jest 2 władzom - kościelnej i państwowej na zasadzie równości;

• Kościół jest niezależny od państwa w sferze władzy duchowej; państwo od Kościoła w decyzjach politycznych

• zasada odpowiedzialności wszystkich przed Bogiem /także władzy świeckiej/ tzn.:

• władza świecka nie może nakazywać ludziom takich działań, które naruszają prawo Boże lub kościelne;

• państwo winno sprzyjać kościołowi w uzyskaniu jego celów duchowych;

• Kościół ma prawo oceniać władze państwowe w ich działaniach doczesnych z punktu poszanowania dla prawa Bożego i ostatecznego celu człowieka. Władze winne podporządkować się tym ocenom;

• konieczne jest ustalenie norm relacji państwa i Kościoła, czyli suwerennych władz jednej społeczności w sprawach mieszanych /które są w kompetencji obu władz/. Ostateczne zdanie należy jednak do Kościoła - gdyż ma ważniejszy cel - zbawienie dusz;

Epoka współczesna - pluralizm modeli relacji państwo- Kościół /XVIII - XX w./

Wskutek powstania nowych ideologii i filozofii, a także przemian społecznych i kulturowych - powstało wiele modeli relacji Kościół - państwo, które można pogrupować następująco:

• państwa laickie - model rozdziału Kościoła i państwa - separacja

• państwa wyznaniowe - uznające jedną religię za państwową

• systemy totalitarne - oparte na jakiejś ideologii, która spełnia rolę religii państwowej

• państwa laickie

• model Amerykański - separacja czysta

• to pierwsze państwo, w którym powstała idea rozdziału Kościoła od państwa.

• w kształtowaniu relacji państwo-Kościół 2 dokumenty odegrały zasadniczą rolę:

• Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z 17.09.1787 r.

• Pierwsza Poprawka do Konstytucji z 21.09.1789 r. - Kongres nie może stanowić prawa respektującego religię oficjalną lub zabraniającego swobody religijnej. XIV Poprawka z 1868 r. rozciągnęła zasady na całe Stany.

• Sąd Najwyższy orzekł, że wprowadza ona formalny rozdział Kościoła od państwa. To rozdzielenie rozumiano jako brak ingerencji państwa w wew. sprawy kościołów, przyznanie im autonomii. Państwo nie może też powoływać do istnienia bytów społecznych o charakterze religijnym.

• Kościoły traktowano jako korporacje prawa prywatnego /mające osobowość prawną/. Inne zasady:

• negatywny : - nie ma jednej uznanej przez państwo religii;

• zakaz nauczania religii w szkołach publicznych;

• nikogo nie można przymuszać do religii, ma ona być sprawą prywatną;

• państwo nie finansuje kościołów.

• pozytywny: - jest to rozdział przyjazny i pokojowy;

• kościoły w swej działalności /kult i dzieła dobroczynne/ są zwolnione z podatku, a państwo wspomaga kościoły w działalności charytatywnej;

• państwo daje możliwość religijnego wychowywania dzieci w szkołach prywatnych;

• możliwość prowadzenia przez kościoły szkół na wszystkich szczeblach;

• dofinansowanie dla szkół kościelnych, gdy cel ich działania jest świecki;

• możliwość ustanawiania kapelanów w instytucjach państwowych /wojsko, policja, więzienia/;

• odwoływanie się do wartości religijnych np. przy składaniu przysięgi;

• poszanowanie wszystkich religii;

• nie ma konkordatu - tylko układy jednostronne;

• model francuski - separacja wroga - korzeniami sięgająca rewolucji francuskiej. Lata 1791-95 były czasem prześladowania i wrogości wobec kościoła. Główne przyczyny to:

• liberalna ideologia oparta na racjonalizmie oświecenia;

• w dziedzinie religii głoszono wolność sumienia, wyznania i myśli ale przeciw Kościołowi. Wysunięto tez ideę rozdziału Kościoła od państwa

• walka z monarchią absolutną i ze zbyt mocnym powiązaniem kościoła z władzą /unia tronu z ołtarzem/. Od wrogości wobec monarchii dokonało się przejście do otwartej wrogości wobec Kościoła

• podstawowym dokumentem mającym regulować te sprawy była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26.08.1789 r. Art.10 zawierał gwarancje wolności sumienia i religii. W myśl tego zapisu żaden obywatel Francji nie mógł być dyskryminowany z powodu swych religijnych przekonań manifestowanych na zewnątrz /zapis podobny jak w Stanach Zjednoczonych/. Następne jednak ustawy były już skierowane przeciw Kościołowi katolickiemu.

• obecnie istniejący system oparty jest na konstytucji z 1958 r., która deklaruje Francję jako państwo laickie, w którym istnieje separacja Kościoła od państwa. Oznacza to, że:

• prywatyzację religii - zakaz zewnętrznych praktyk religijnych - kościół zepchnięty do zakrystii. Promowany jest sekularyzm, czyli eliminacja wartości religijnych z życia publicznego

• państwo oficjalnie nie uznaje konkordatów, chociaż w 3 departamentach - Alzacja, Lotaryngia one istnieją

• brak wspomagania Kościoła przez państwo tzn. dofinansowania działań związanych z kultem,

• zakaz nauczania religii w szkołach prywatnych. W drodze wyjątku prawo zezwala na nauczanie religii w budynkach szkolnych, dzieci w wieku 6-13 lat, na wyraźne życzenie rodziców i poza godzinami szkolnymi.

• sekularyzacja szkolnictwa dopuszcza jednak istnienie szkół prywatnych prowadzonych przez instytucje kościelne. Mogą one czasami korzystać z funduszy państwowych na równi ze szkołami państwowymi, lecz za cenę ścisłej kontroli państwowej

• model niemiecki - separacja skoordynowana

• Podstawowym aktem jest Konstytucja Wajmarskiej z 11.VIII. 1919 r. oparta o 2 założenia:

• każdy kościół jest autonomicznym podmiotem zdolnym do stanowienia własnych norm prawnych i decydowania o swej działalności na terenie państwa

• sprawy dotyczące Kościoła i państwo będą regulowane na drodze negocjacji i dwustronnych umów

• po wojnie uchwalono konstytucję w 1949r., która nawiązywała do Konstytucji Wajmarskiej. Oznaczało to, że:

• istnieje rozdział między Kościołem a państwem i nie ma jednej religii oficjalnie uznanej przez państwo;

• zagwarantowana jest wolność sumienia i wyznania - zakaz wszelkiej dyskryminacji;

• kościoły uznane są za korporacje prawa publicznego - tzn. kościół jest podmiotem autonomicznym, zdolnym do stanowienia dal siebie norm prawnych i decydowania o swej działalności na terenie państwa;

• istnieje układ między państwem a kościołem - konkordat, a wszelkie sprawy interesujące obie strony są rozstrzygane na drodze negocjacji i dwustronnych porozumień;

• z innymi kościołami istnieje umowa państwowa;

• nauczanie religii w szkołach jako przedmiotu obowiązkowego /możliwość wyboru etyki/;

• zabezpieczone potrzeby kościołów - podatek kościelny naliczany przez państwo /Hiszpania, Włochy/;

• ten system przejęły także niektóre kraje postkomunistyczne po 1989 r.;

Kościół wobec państw laickich

• papieże zajmowali negatywne stanowisko wobec ideologii liberalnej na jakiej budowano modele państw świeckich.

• Grzegorz XVI - odrzucił indyferentyzm religijny i absolutną wolność sumienia /wyznaję to co chcę/ i odrzucił separację państwa od Kościoła;

• Pius IX - podobne jak poprzednik - przywiązanie do tradycji współpracy Kościoła i władzy świeckiej;

• Leon XIII - przypomniał dualizm chrześcijański i teorię pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym;

• społeczność kościelna pochodzi od Boga, a państwowa pośrednio /Bóg stworzył społ. naturę człowieka/

• obie społeczności są od siebie niezależne i mają służyć człowiekowi /państwo dla osiągnięcia celów naturalnych, a Kościół nadprzyrodzonych/;

• Kościół ma prawo wypowiadać się w sprawach społecznych, ekonomicznych od strony prawa Bożego;

• odrzuca taką formę rozdziału Kościoła od państwa, która oznacza obojętność wobec spraw religii i odseparowanie norm prawa państwa od prawa Bożego naturalnego i pozytywnego;

• odrzuca traktowanie religii jako sprawy tylko prywatnej;

• pochwalił amerykański model rozdziału, choć nie jest on idealny

• państwa wyznaniowe

• tradycyjne - zamknięte, które charakteryzują się:

• afirmacja przez państwo doktryny religijnej jako jedynej prawdziwej /to jakby akt wiary władzy/

• formalne uznanie (np. w konstytucji) jednej religii za religię państwową i obowiązującą wszystkich

• subwencjonowanie religii z funduszów państwowych, z pominięciem pozostałych wyznań

• formalny zakaz innych religii lub jedynie ich tolerowanie /kara śmierci dla wyznawców innych religii, dyskryminowanie ich przy obsadzie stanowisk państwowych/ - np. Sudan, Arabia Saudyjska - gdzie zakazane jest chrześcijaństwo

• zmodernizowane - otwarte

• rezygnacja z afirmacji jednej religii jako prawdziwej, każdy może wybrać sobie religię

• uznanie jednak jednej religii za państwową z racji historycznych /wkład religii w tworzenie się państwa, kultury/ lub socjologicznych /gdy większość obywateli wyznaje jedną religię/

• subwencjonowanie jednej religii z funduszów państwowych

• gwarancja wolności religijnej dla innych obywateli, równość ich wobec prawa - np. kraje skandynawskie, gdzie religią dominującą jest luteranizm

• państwa totalitarne wobec Kościoła

Z. Brzezińskie wskazuje na cechy państw totalitarnych:

• oficjalna ideologia legitymizująca władzę wobec społeczeństwa

• jedna partia masowa sprawująca władzę

• monopol państwa nad wojskiem

• monopol władzy nad środkami masowego przekazu

• terrorystyczny system policyjny

• centralnie sterowana gospodarka

• faszyzm włoski

• to ruch, który powstał po I wojnie światowej i doprowadził do powstania ustroju totalitarnego. Jego twórca był Benito Mussolini. W 1922 r. objął władzę i wprowadził dyktaturę.

• w pierwszej fazie faszyści dążyli do poprawy stosunków z Kościołem i podpisali Traktaty Lateraneńskie w 1929r., kończące spór ze St. Ap. trwający od 1870r.

• choć faszyzm włoski nie był ateistyczny to wkrótce jednak ideologia faszystowska zaczęła traktować Kościół instrumentalnie, jako filozofię dla mas, która ma być podporządkowana państwu. Posłuszeństwo Bogu rozumiano jako posłuszeństwo państwu - zaprzeczenie dualizmu chrześcijańskiego.

• nazizm hitlerowski

• oparta na dyktaturze partyjno-policyjnej zmierzająca do eksterminacji „niższych ras” i zbrodni ludobójstwa

• ideologia zakładała dominację państwa nad każdą społecznością /także Kościołem/ i podporządkowanie jednostki

• Hitler nie tolerował istnienia społeczności religijnych jako suwerennych, dążąc do zniszczenia chrześcijaństwa. Pomimo podpisanego w 1933r. konkordatu, wyniszczał duchowieństwo, likwidował szkoły i instytucje kościelne

Kościół wobec faszyzmu

• Pius XI potępił faszyzm włoski w encyklice Non abbiamo bisognio z 29.06.1931r. Odróżnił też totalitaryzm:

• subiektywny - wszyscy obywatele podlegają państwu w sprawach, które należą do jego kompetencji w celu realizowania pomyślności doczesnej - jest on dopuszczalny;

• obiektywny - przymus uległości państwu we wszystkich dziedzinach życia, też duchowego - niedopuszczalny

• zarzucał partii iż wychowuje młodzież w ideologii pogańskiej wbrew woli rodziców

• w encyklice Mit brennender Sorge - ubolewał z powodu łamania przez Hitlera postanowień konkordatowych. Wzywał katolików do zachowania wierności chrześcijaństwu. Potępił też błędy faszyzmu niemieckiego - jego panteizm ateistyczny i ateizm wierzeń rasowych

• Pius XII - choć nie wydał żadnej encykliki w przemówieniach piętnował gwałceni praw ludzkich i narodowych

• totalitaryzm komunistyczny wobec Kościoła

• to państwo oparte na ideologii marksizmu i leninizmu, pozostające pod dyktaturą partii komunistycznej.

• Stosunek do Kościoła określał Dekret Komisarzy Ludowych z 1918r. o oddzieleniu Kościoła od państwa i szkoły.

• kościół i wspólnoty religijne nie mają żadnych przywilejów i są traktowane jak stowarzyszenia prywatne

• nie mają własności ani osobowości prawnej a dobra kościelne maja być upaństwowione

• minimum 20 osób mogło założyć grupę i sprawować kult, ale podlegali kontroli

• konstytucja komunistyczna z 1936r.

• choć gwarantowała wolność sumienia rozumiało to odmiennie niż w krajach demokratycznych

• tradycja cezaropapizmu uwidoczniła się w uzależnieniu kościoła od władzy, która sprawowała nadzór nad nim

• monizm ideologiczny negatywnie oceniał religię, jako opium dla mas, odrywające ludzi od rzeczywistości i karmiący ich złudnymi nadziejami lepszej przyszłości. Religia hamuje więc postęp społeczny

• miejsce religii ma w nowym świecie zająć światopogląd ateistyczny

• wolność sumienia rozumiano jako odrzuceni religii i jej przesądów a wybranie ateizmu

• dokonano laicyzacji szkoły a nauczanie religii dla dzieci do 18 r.ż. zostało zakazane

• państwo było traktowane jako narzędzie partii w walce z religią - uciekano się nawet do terroru

• brak równości obywateli ze względu na wyznanie - wierzący nie mogli zajmować urzędów państwowych

Kościół wobec państw komunistycznych

• Leon XIII w encyklice Rerum novarum /1891/ - piętnował błędy kapitalizmu i socjalizmu

• Pius XI - encyklika Quadragesimo anno /1931/ - potępienie kapitalizmu i komunizmu

• encyklika Divini Redemptionis /1937/ - nazwana encykliką o bezbożnym komunizmie - ukazany jako zagrożenie dla cywilizacji chrześcijańskiej, bo odrzuca Boga i świat duchowy, łamie wolność i godność człowieka, kult jednostki i kolektywu, człowiek jest narzędziem a nie podmiotem, system terroru

• Pius XII - w 1949r. nałożył ekskomunikę na wszystkich należących do partii komunistycznej lub współpracę z nią

• S. Watykański II nie wydał osobnego dokumentu, ale wielokrotnie odnosił się do zagrożeń z tym związanych. Odrzucił ateizm systemowy i apelował o poszanowanie prawa do wolności religijnej i sprawiedliwości społecznej

• Paweł VI - Populorum progresio /1967r./- nie ma możliwości pogodzenia ideologii marksistowskiej z nauką społeczną Kościoła, ale możliwa jest współpraca z marksistami

Zasady relacji między Kościołem a państwem

W dokumentach soborowych odnajdujemy następujące uniwersalne zasady relacji Kościół - państwo

• zasada autonomii i niezależności Kościoła i państwa w swoich dziedzinach

• zasada poszanowania wolności religijnej w wymiarze wspólnotowym i indywidualnym

• zasada współdziałania Kościoła i państwa w osiągnięciu wspólnego dobra osoby ludzkiej

• Zasada autonomii i niezależności Kościoła i państwa

• nie jest to nowa zasada, gdyż jest tylko potwierdzeniem chrześcijańskiego dualizmu. Sobór oparł ją jednak o personalistyczną koncepcję człowieka i wspólnotowa koncepcję Kościoła.

• Autonomia i niezależność mogą być pojmowane w aspekcie ontologicznym i normatywnym.

• autonomia w sensie ontologicznym - dany byt ma swoja wartość i wewnętrzną dobroć i żaden inny byt ni może go traktować jako narzędzie do swego celu.

• autonomia w sensie normatywnym - byt może się rządzić własnym prawem w określonych dziedzinach

• niezależność - wyższy stopień autonomii jednego bytu względem drugiego, wykluczający ingerencję jednego z nich w sprawy wewnętrzne drugiego. W stosunkach międzynarodowych określa się ją jako suwerenność

• autonomia i niezależność Kościoła w porządku duchowym

• zakłada istnienie 2 porządków, jakie można wyprowadzić z nakazu Chrystusa - oddajcie Cezarowi, to należy do Cezara, a Bogu to, co należy do Boga /Mt 22,21/ - duchowego i świeckiego. Jest to też zerwanie z teoriami bezpośredniej i pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym. Ta autonomia dotyczy:

• autonomii społeczności kościelnej

• autonomii hierarchii kościelnej

• autonomii świeckich w podejmowaniu działań w porządku doczesnym

• autonomia rzeczywistości doczesnych

• autonomia świata - posiada swą wartość, którą otrzymał w akcie stworzenia i odkupienia przez Chrystusa;

• autonomia ontyczna świata - świat jest nie tylko narzędziem do osiągnięcia przez człowieka celu, ale właśnie ma wszczepioną przez Boga wartość, a ze względu na człowieka otrzymuje specjalną godność

• autonomia normatywna świata - wszystkie rzeczy w świecie mają swoje prawa i porządek, które człowiek winien uszanować;

• Kościół uznaje tę autonomię świata i poczuwa się do obowiązku poszanowania jej. Kościół czuje się też zobowiązany do tego, by wspomagać świat w realizacji jego celów. Ponieważ cel Kościoła jest religijny a nie polityczny - nie zagraża on światu, ale chce współpracy dla dobra człowieka

• autonomia wspólnoty politycznej - wspólnota polityczna /państwo/ stanowi element porządku doczesnego a więc ma udział w jego autonomii /ma swą wartość i rządzi się swymi prawami/;

• autonomia w sensie ontologicznym - oznacza, że wartość wspólnoty politycznej tkwi w fakcie, że posiada ona własne dobro wspólne, ku osiągnięciu którego są skierowani wszyscy ludzie tworzący tę wspólnotę Dobro to jednak w stosunku do człowieka stanowi narzędzie. Dobro wspólne państwa stanowi bowiem sumę tych warunków życia społecznego, dzięki którym jednostka, rodzina, zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągnąć własną doskonałość /KDK74/. Władza zaś ma pełnić rolę czynnika stabilizującego i porządkującego działania członków wspólnoty

• autonomia w sensie normatywnym - polega na poszanowaniu porządku moralnego przez władze i prawo

• W świecie istnieje wiele modeli państwa - Kościół nie ocenia który z nich jest lepszy, ani żadnego z nich nie proponuje. Ocenia je jedynie z punktu widzenia dobra wspólnego i jego realizacji.

• prawne aspekty niezależności Kościoła i państwa w swych dziedzinach

• Na płaszczyźnie prawa, autonomia i niezależność objawiają się jako suwerenność Kościoła i państwa.

• suwerenność duchowa - przysługuje wyłącznie Kościołowi Katolickiemu reprezentowanemu przez St. Ap.

• suwerenność doczesna - terytorialna - odnosi się do państwa i jego władz. Oznacza, że organy władzy państwa sprawują władzę nad ludnością danego terytorium, ale w granicach porządku moralnego

• Kościół ze swej strony respektuj suwerenność państwa w porządku doczesnym i domaga się tego samego dla siebie w porządku duchowym

• suwerenność jest związana z posiadaniem podmiotowości publiczno - prawnej w stosunkach międzynarodowych. Mają ją nie tylko państwa i ich władze, ale też organizacje międzynarodowe. Kościół katolicki reprezentowany przez St. Ap. jest jedyną organizacją religijną posiadająca podmiotowość a więc i suwerenność duchową.

• Zasada wolności religijnej

• przed SW II w Kościele przyjmowano tezę, że prawo do wolności religijnej maja tylko katolicy, jako wyznawcy pełnej prawdy. Natomiast innowiercy nie maja prawa do wolności religijnej, ale należy ich tolerować.

• Zmian dokonał Jan XXIII encykliką Pacem in terris - zaliczając prawo do wolności religijnej i oddawania czci Bogu zgodnie z wymogami swego prawego sumienia do podstawowych praw osoby ludzkiej. Sumienie uzyskało pierwszeństwo przed prawdą.

Podstawa wolności religijnej

• podstawą wolności religijnej jest godność i odpowiedzialność osoby ludzkiej. Wolność wyraża się w 2 wymiarach:

• wewnętrznym - to zdolność osoby ludzkiej do dokonywania wyborów zgodnych z sumieniem, które odkrywa prawdę moralną /dobro i zło/ i dokonuje wyboru a następnie realizuje praktycznie

• zewnętrznym - wolność do manifestowania swych przekonań i wolność od zewnętrznego przymusu - to wolność w znaczeniu prawnym

• przedmiot wolności religijnej w znaczeniu prawnym - to relacje między ludźmi, a nie wartości /prawda, dobro/;

• przedmiot wolności religijnej obejmuje takie działania człowieka, które podejmuje aby realizować swe przekonania religijne /indywidualnie i wspólnotowo/. Zachowania te dotyczą:

• przynależność do wspólnoty religijnej

• spełnianie praktyk religijnych

• manifestowanie swych przekonań wobec innych

• oddziaływanie na struktury doczesne

• ochrona wolności religijnej polega na stworzeniu pewnych gwarancji

• negatywnych - zabezpieczenie człowieka przed przymusem, presją zew., narzucaniem modelu życia sprzecznego z ich religijnymi przekonaniami, odmawianiem warunków egzystencjalnych koniecznych do realizacji tej wolności. Oznacza to, że w materii religii nie można:

• zmuszać człowieka do działania wbrew jego sumieniu

• stawiać mu przeszkód w realizacji działań zgodnych z sumieniem

• pozytywnych - stworzenie warunków by ludzie mogli realizować swe przekonania religijne w życiu społecznym

• podmiot wolności religijnej

• osoba ludzka rozumiana jako konkretny człowiek, tak wierzący jak i niewierzący /DWR 2/

• rodzina - w której kierownicza rolę spełniają rodzice i oni maja prawo organizowania życia religijnego /DWR5/

• wspólnoty religijne w tym też Kościół /DWR4/

Każdy z tych pomiotów winien mieć możliwość uzewnętrzniania swych przekonań religijnych na płaszczyźnie prawnej

• osobiste prawo do wolności religijnej;

• aspekt pozytywny - wolność do podejmowania pewnych czynności. Prawo to wyraża się przez:

• przyznanie się lub nie do wierzenia i do wspólnoty religijnej

• spełnianie praktyk religijnych i kultu - samemu lub we wspólnocie, prywatnie lub publicznie

• posiadanie miejsc kultu wg potrzeb wierzących

• wolność w korzystaniu z praktyk religijnych tam, gdzie się człowiek znajduje /np. zakłady opieki zdrowotnej/

• aspekt negatywny - wolność od przymusu. Prawo obejmuje:

• wolność od nacisków ze strony władz, społeczności

• wolność od przymusu spełniania czynów sprzecznych z własną wiarą

• wolność od przynależności do stowarzyszeń, których zasady są sprzeczne z własnymi przekonaniami

• wolność od dyskryminacji we wszystkich dziedzinach życia ze względu na wierzenia

• prawo rodziców do wolności religijnej - przysługuje im prawo religijnego i moralnego wychowania dzieci;

• wolność Kościoła - uzasadnienie tej wolności to - prawo Boże pozytywne i prawo naturalne. Obejmuje ona:

• posiadanie własnej hierarchii i władzy wewnętrznej

• wolność przełożonych /biskupów/ do wypełniania swej posługi, ustanawiania i mianowania duchownych

• obsadzania stanowisk kościelnych

• posiadanie miejsc kultu

• posiadanie własnych instytutów formacji religijnej i studiów teologicznych

• otrzymywanie i wydawanie książek religijnych

• głoszenie swej wiary słowem, na piśmie w masmediach

• prowadzenie działalności charytatywno-opiekuńczej, wychowawczej

• odnoszenie się do władzy najwyższej w porządku religijnym i kontaktu z innymi wspólnotami także poza granicami

• możliwość wymiany informacji, współpracy, solidarności o charakterze religijnym

• wolność rozpowszechniania aktów i tekstów magisterium i wymiany dorobku teologicznego i naukowego

• państwo wobec wolności religijnej

• państwo nie może być podmiotem obowiązku spełniania aktów religijnych - nie może wymagać by wobec niego sprawowano kult religijny

• ma gwarantować poszanowanie wolności religijnej jako dobra wspólnego osoby ludzkiej /Pacem i terris 60/

• ograniczenie wolności religijnej - państwo może interweniować, gdy:

• zagrożone jest dobro wspólne

• zagrożony jest bezpieczeństwo i porządek publiczny

• zagrożony jest moralność publiczna

• zagrożone są prawa innych ludzi

• Zasada współdziałania Kościoła i państwa

• racje współdziałania - w historii wyróżniano 2 motywy:

• negatywny - zwalczanie zła moralnego - grzechu - akcentowany dawniej

• pozytywny - świadczenie sobie pomocy w celu osiągnięcia dobra - obecnie mocniej akcentowany

• motywem zasadniczym jest więc dobro wspólne osoby ludzkiej rozumiane jako ogół warunków umożliwiających osiągnięciu człowiekowi wszechstronnego rozwoju osobowego

• to dobro wspólne obejmuje trzy elementy:

• dobro człowieka - jest on podmiotem niezbywalnych praw i obowiązków

• dobro rodziny - jako bytu związanego z naturą człowieka

• dobro narodu - jako najdoskonalszej grupy społecznej

• Kościół i państwo mają świadczyć ludziom pomoc w realizacji tych praw i dóbr

• zadania Kościoła:

• zadania własne - są uniwersalne - nauczanie prawd wiary i moralności, wartości chrześcijańskich, działalność charytatywno-wychowawcza, ratowanie przed zagrożeniami i patologiami społecznymi

• zadania zastępcze - wynikają z faktu wszczepienia Kościoła w historie i kulturę narodu - przez moralne i duchowe wsparcie w dążeniu do samostanowienia, a także występuje w roli mediatora w rozwiązywaniu konfliktów społecznych

• sposoby i formy współdziałania:

• spontaniczne współdziałanie polegające na przypadkowej zbieżności działań bez uprzedniego porozumienia

• współdziałanie uzgodnione przez przedstawicieli, mogące przyjąć formę umowy prawnej

• działania te w imieniu Kościoła może podejmować hierarchia kościelna lub wierni świeccy /oddolnie/

Teza 51. Przeszkody małżeńskie wg polskiego kodeksu rodzinnego

• na gruncie prawa cywilnego żadna przeszkoda nie powoduje rozerwania związku małżeńskiego, ale może być ono unieważnione;

• Kodeks rodzinny i opiekuńczy /k.r.o/, wylicza następujące przeszkody:

• nieosiągnięcie wieku uprawniającego do zawarcia małżeństwa /mężczyzna i kobieta ukończone 18 lat/, sąd opiekuńczy może zezwolić na małżeństwo kobiety, która ukończyła 16 lat, pod warunkiem, że wynika stąd dobro rodziny i społeczeństwa. Kobieta 16 letnia zawierając małżeństwo zyskuje tym samym pełnoletniość;

• całkowite ubezwłasnowolnienie obu lub jednej z osób zamierzających zawrzeć małżeństwo. Ubezwłasnowolnienie jest orzekane wobec osoby niezdolnej do kierowania swoim postępowaniem. Osoba taka nie jest więc też w stanie realizować zadań małżeństwa i rodziny;

• choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy stron. Gdy stan zdrowia osoby nie zagraża małżeństwu, ani zdrowiu potomstwa i jeśli osoba nie jest ubezwłasnowolniona - sąd może zezwolić na zawarci małżeństwa.

• pozostawanie przez którąś ze stron w związku małżeńskim /bigamia/

• pozostawanie stron w stosunku pokrewieństwa - w linii prostej bez ograniczenia, a w linii bocznej do II ° /a więc tylko w stosunku do rodzeństwa/;

• pozostawanie w stosunku powinowactwa w linii prostej. Ze względów obyczajowych.

• pozostawanie stron w stosunku przysposabiający i przysposobiony /adopcja/. Między osobami istnieje więź jak między rodzicem a dzieckiem. Zakaz nie rozciąga się na przybrane rodzeństwo, na przybranych krewnych

• przeszkody w KPK i w prawie cywilnym

• KPK zna 12 przeszkód a k.r.o. tylko 7, a 5 przeszkód jest wspólnych /wiek, węzeł małżęński, pokrewieństwo, powinowactwo, adopcja/. Ponadto przeszkoda choroby psychicznej i ubezwłasnowolnienia są powiązane z wadami zgody małżeńskie określonym w KPK w kan. 1095. Można więc powiedzieć, że KPK zna wszystkie przeszkody stosowane w k.r.o.

• inny jest jednak zakres przeszkód jeśli chodzi o pokrewieństwo, powinowactwo, czy przysposobienie prawne;

• pokrewieństwo - KPK i k.r.o. - zakaz obejmuje wszystkich krewnych w linii prostej

• KPK - w linii bocznej do IV ° , a k.r.o. do II °;

• powinowactwo - KPK i k.r.o. - zakaz obejmuje tylko linię prostą;

• przysposobienie prawne - KPK - zakaz obejmuje: przysposobiony - wstępni przysposabiającego, przysposobiony - zstępni przysposabiającego, przysposobiony i dzieci przysposabiającego, wstępni przysposabiającego i zstępni przysposobionego;

• k.r.o. - tylko przysposobiony - przysposabiający;

• skutki przeszkód - istnieją różnice

• KPK - przeszkody powodują nieważność małżeństwa;

• k.r.o. - ni ma takiej klauzuli, a małżeństwo zawarte mimo przeszkód może być tylko w niektórych przypadkach unieważnione;

• dyspensa do zawarcia małżeństwa znajduje swój odpowiednik w cywilnym zezwoleniu sądowym na zawarcie małżeństwa, mimo istniejących przeszkód. Istnieją przypadki, kiedy jednak nie udziela się tego zezwolenia:

• pokrewieństwo w linii prostej lub w II ° linii bocznej;

• istniejące małżeństwo /zakaz bigami/;

• pokrewieństwo prawne przysposabiający - przysposabiany /k.r.o. nie udziela zgody, a KPK dopuszcza dyspensę/

Teza 52. Praworządność - pojęcia, gwarancje

• pochodzi od frac. legalite - to zasady legalizmu dotyczące regulacji działań właz w oparciu o ustawy. Jest owocem rewolucji francuskiej, jako protest przeciw państwu absolutnemu - władza winna przestrzegać prawa;

• praworządność kojarzona jest więc z państwem prawa, z państwem demokratycznym, ale jej idea była znana już Platonowi, który mówił o potrzebie by państwami rządziło prawo.

• mówiąc o praworządności należy odróżnić kilka jej rozumień:

• postulat praworządności - aby organy państwowe działały na podstawie prawa, a więc przysługujących im kompetencji - realizując działania im nakazane, a powstrzymując się od tych zakazanych przez normę;

• zasada praworządności - jako obowiązek normowany przez prawo w danym państwie, by organy państwa działały jedynie na podstawie prawa - tzw. zasada legalności - działania tylko na podstawie ustaw;

• stan praworządności w państwie - rzeczywiście wszystkie organy państwowe działają na podstawie prawa;

• podmiotowy zakres pojęcia praworządności

• pytanie: czy wymóg praworządności odnosi się tylko do organów władzy czy tez do innych jednostek ?

• w szerszym rozumieniu - oznacza przestrzeganie prawa przez każda jednostkę;

• w węższym - to rządy zgodne z prawem, realizacja władzy wg prawa - jest to właściwe rozumienie;

• postulat praworządności jest możliwy do spełnienia najskuteczniej w monarchii absolutnej, gdzie rządzi jedna osoba i łatwiej je dostosować się do wymogów praworządności niż współczesnym państwom z rozbudowanym organami władzy. Trzeba jednak zaznaczyć, że w większości państw demokratycznych praworządność jest przestrzegana.

• praworządność odnosi się jednak tylko do organów państwowych, a nie do obywateli. Postępowanie zgodne z prawem rodzi pewien porządek i ład.

• przedmiotowy zakres pojęcia

• toczy się spór o to czy praworządność można odnieść do każdego porządku prawnego, nawet takiego, które nie liczy się z wartościami, w tym z wartościami moralnymi. Rodzi się jednak pytanie, czy wystarczy sama zgodność działania organów państwowych z prawem stanowionym, czy też potrzeba odniesienia do wartości. Z tego też względu mówimy o dwóch koncepcjach praworządności:

• praworządność formalna - to zgodność działania organów państwowych z prawem stanowionym, bez względu na wartości rozpatrywana w oderwaniu od wartości;

• praworządność materialna - w działaniu organów państwowych ocenia się nie tylko ich zgodność z prawem, ale też czy służą realizacji określonych wartości;

• w XIX / XX w. istniała moda na praworządność formalną, po II wojnie światowej zaczęto zwracać uwagę na praworządność materialną /proces norymberski/ i odwoływać się do wartości płynących z prawa naturalnego.

• praworządność materialna stawia 2 wymogi:

• zgodność działań organów państwowych z prawem stanowionym;

• zgodność decyzji i prawa stanowionego ma służyć osiąganiu wartości etycznych

• praworządność tworzenia i stosowania prawa

• tworzeniu prawa musi być przestrzegana praworządność materialna - szczególnie przy naczelnej ustawie jaką jest konstytucja. Musi być w niej odniesienie się do wartości etycznych. To umożliwia wówczas odniesienie się do wartości na płaszczyźnie stosowania prawa - np. w wyrokach sądowych.

• czasami na odniesienie się do świata wartości pozwalają dołączone do ustaw tzw. klauzule generalne - nakazujące się odwołać do ogólnych zasad i wartości - np. w sądzie należy zawsze wysłuchać drugiej strony;

• prawo winno się odwoływać do wartości:

• stojących ponad prawem, a wypływających z godności człowieka;

• całe prawo winno służyć tej największej wartości jaką jest człowiek;

• ponieważ nie da się uniknąć działań sprzecznych z praworządnością muszą istnieć organy kontrolujące działalność organów państwowych co do działań zgodnych z prawem tak w aspekcie formalnym jak i materialnym:

• Trybunał Konstytucyjny;

• Rzecznik Praw Obywatelskich.

• gwarancje praworządności

• wg Seidlera

• gwarancje ekonomiczno-społeczne - to warunki w jakich rozwija się państwo, np.: prawo własności, poziom kultury, działanie związków zawodowych;

• ustrojowo-prawne - wynikają ze struktury aparatu państwowego i aparatów kontroli władzy /prokuratura, NIK/, zabezpieczenia ochrony prawnej /instytucje skarg, zażaleń, apelacji, rewizji wyroków sądowych/

• wynikające z prawotwórczej działalności państwa - to wymóg zgodności norm niższego rzędu z ustawą zasadniczą /konstytucja/, ale także jawność procesu prawotwórczego, zasada kompetencji;

• inny podział;

• gwarancje materialne - to podstawa ustroju społeczno-politycznego np. społeczna własność środków produkcji, system polityczny jak również całokształt warunków ekonomicznych i społecznych sprzyjających rozwojowi państwa;

• gwarancje formalne - czyli instytucje umożliwiające i zabezpieczające praworządność w trakcie procesu podejmowania decyzji przez organy władzy, to także podział władzy, wymóg sądowej i administracyjnej kontroli, prawo ochrony prawnej;

Teza 53. Kodyfikacja prawa Kościołów wschodnich: rys historyczny i układ KKKW

• Codex Canonum Eccesiarum Orientalium - został ogłoszony przez Jana Pawła II konstytucja apostolską Sacri Canones 18.10.1990r. - zaczął obowiązywać od 1.10.1991r.

• kodeks ten należy uznać za integralną część całego prawodawstwa kościelnego, kodyfikującego cały porządek prawny w Kościele, wraz z KPK z 1983r. i konstytucją Pastor Bonus z 28.06.1988 /reforma Kurii Rzymskiej/

• historia kodyfikacji

• po promulgacji CIC z 1917 r. Benedykt XV ustanowił Kongregację dla Kościoła Wschodniego;

• początek prac kodyfikacyjnych - za Piusa XI w 1927r. gdy zapowiedział kodyfikację na audiencji udzielonej kard. Luigi Sincero, a w 1929 r - powołał on Komisję Kardynałów pod przewodnictwem Piotra Gasparriego do opracowania materiałów źródłowych.

• od 1935 r. Komisja zwie się Papieską Komisją do redakcji Kodeksu Wschodniego Prawa Kanonicznego;

• I schemat przedstawiono w marcu 1948r. - zawierał 2666 kanonów - postawiono jednak zarzut zbytniej latynizacji;

• Pius XII - promulgował więc kolejno poszczególne działy prawa, budzące najmniej kontrowersji - w sumie 60% całości tzn. 1590 kanonów z zakresu: prawa małżeńskiego, prawa procesowego, prawa zakonnego i majątkowego, prawa osobowego;

• Jan XXIII - w 1959 r. zapowiedział odnowę całej dyscypliny kościelnej, w tym Kościoła Wschodniego

• w 1964 r. wydano soborowy dekret Orientalium Eccesiarum - zawierający zarys przyszłego kodeksu;

• Paweł VI - w 1972r. powołuje Papieską Komisję do spraw Rewizji Kodeksu Wschodniego Prawa Kanonicznego, mającą dokonać reformy prawodawstwa wschodniego, łącznie z już opublikowanymi działami. Ja cel stawiono dochowanie wierności tradycji wschodniej, przy dochowaniu także wierności nauce SW II.

• w 1980 r. nowy projekt Kodeksu zawierał 28 tytułów, do których dodano jeszcze 2 - w sumie 30 tytułów. Poddano go konsultacji hierarchii Kościołów wsch., a nawet Kościoła prawosławnego, która trwała do 1985r., a następnie wrócił on do Papieskiej Komisji.

• ostateczny schemat ukazał się w styczniu 1989r. i został zatwierdzony przez Jana Pawła II 14.09.1990 r., a promulgowany 18.10.1990r.

• Kodeks jest wspólny dla 21 kościołów wsch. mających pełną więź z St. Ap.

• celem Kodeksu jest zapewnienie warunków prawnych, by Kościoły wsch. mogły się rozwijać, zachowując swą tożsamość. Kodeks odnosi się także do sprawy zjednoczenia chrześcijan.

• Kodeks szanuje również prawodawczą twórczość synodów poszczególnych Kościołów wsch.

• budowa CCEO

• odmienna niż KPK - dzieli się na tytuły /zalecone przez papieża/, a nie na księgi;

• w jego skład wchodzi 1546 kan. zebranych w 30 tytułach, ułożonych wg ważności materiału:

I - Wierni oraz ich prawa i obowiązki (kan. 7-26).

II - Kościoły sui iuris i obrządki (kan. 27-41).

III - Najwyższa władza Kościoła (kan. 42-54).

IV - Kościoły Patriarchalne (kan. 55-150).

V - Kościoły Arcybiskupie Większe (kan. 151-154).

VI - Kościoły Metropolitalne i inne Kościoły sui iuris (kan. 155-176).

VII - Eparchie i biskupi (kan. 177-310).

VIII - Exarchaty i egzarchowie (kan. 311-321).

IX - Konferencje hierarchów różnych Kościołów sui iuris (kan. 322).

X - Duchowni (kan. 323-398).

XI - Świeccy (kan. 399-409).

XII - Mnisi, zakonnicy i inne instytuty rycia konsekrowanego (kan. 410-572).

XIII - Stowarzyszenia wiernych (kan. 573-583).

XIV - Ewangelizacja narodów (kan. 584-594).

XV - Nauczanie Kościoła (kan. 595-66).

XVI - Kult Boży, zwłaszcza Sakramenty św. (kan. 667-895). ­

XVII - Ochrzczeni akatolicy, którzy nawiązali pełną jedność z Kościołem Katolickim (kan. 896-901).

XVIII - Ekumenizm (kan. 902-908).

XIX - Osoby i akty prawne (kan. 909-935).

XX - Urzędy (kan. 936-978).

XXI - Władza rządzenia (kan. 979-995).

XXII - Rekursy przeciw dekretom administracyjnym (kan. 996-1006).

XXIII - Dobra doczesne Kościoła (kan. 1007-1054).

XXIV - Sądy w ogólności (kan.1055-1184)

XXV - Proces sporny (kan. 1185-1356).

XXVI - Niektóre procesy szczegółowe (kan. 1357-400).

XXVII - Sankcje karne w Kościele (kan. 1401-1467).

XXVIII - Proces karny (kan. 1468-1487):

XXIX - Ustawa, zwyczaj i akty administracyjne (kan. 1488-1539).

XXX - Przedawnienie i obliczanie czasu (kan. 1540-1546).

• idee przewodnie Kodeksu

• Kodeks podkreśla stan odrębności prawa własnego sui iuris poszczególnych Kościołów Wsch. i często odsyła do ich prawa partykularnego stanowionego przez synody;

• podział urzędów hierarchicznych wg tradycji Kościołów wsch.

• podział na 3 stany: wierni świeccy, duchowni, zakonnicy;

• określił władzę patriarchy i zabezpieczył instytucję synodu i synodu stałego;

• ma charakter ekumeniczny;

• przewiduje pełniejszy udział wiernych świeckich w życiu kościoła np. w sadownictwie kościelnym;

• ograniczenie kar /nie ma latae sententiae/;

Teza 54. Pojęcie obrządku i Kościoła sui iuris. Systematyka Kościołów sui iuris

• chrzest jest bramą sakramentów a zarazem wprowadza człowieka do Kościoła. To włączenie odbywa się w konkretną wspólnotę Kościoła lokalnego w tym także Kościoła sui iuris,

• z przyjęciem chrztu człowiek staje się osobą w Kościele tzn. staje się podmiotem praw i obowiązków. Powstaje też nowa sytuacja prawna człowieka, zawiązuje się węzeł prawny między osobą a Kościołem

• pojęcie obrządku

• KPK nie podaje pojęcia obrządku, można ją odnaleźć w KKKW kan. 28 §1- jest to sposób wyrażania wiary katolickiej przez wspólnotę wiernych, których łączy to samo dziedzictwo liturgiczne, teologiczne, duchowe i dyscyplinarne, ukształtowane w konkretnych warunkach kulturowych i historycznych.

• wspólnymi elementami dla różnych obrządków są: wiara, życie sakramentalne i zwierzchnictwo papieża.

• KKKW wymienia też 5 tradycji, które są jakby pierwotnymi obrządkami z których wyrosły 21 pozostałe:

• aleksandryjska, antiocheńska, armeńska, chaldejska, konstantynopolitańska.

• łacińska czyli zachodnia - choć nie wymieniona w KKKW zalicza się do głównych tradycji

• pojęcie Kościoła sui iuris

• kan. 27 KKKW - to wspólnota chrześcijan hierarchicznie uporządkowana wg prawa, którą jako sui iuris uznała wyraźnie lub milcząco najwyższa władza zw. Eccelesia ritualis sui iuris - czyli Kościół samodzielnego obrządku

• by lepiej zrozumieć i umiejscowić kościoły sui iuris należy się odwołać do 3 -stopniowego modelu Kościoła:

• poziom najwyższy - Kościół powszechny z papieżem i Kolegium Biskupów jako władzą najwyższą;

• poziom średni - Kościół sui iuris - tz. grupa diecezji /eparchii/ częściowo samodzielna z własną władzą;

• poziom najniższy - diecezja /eparchia/ z biskupem jako głową

• w Kościele łac. poziom najwyższy i średni zlewają się, gdyż Papież jest zarazem Patriarchą Kościoła łac. sui iuris;

• wśród kościołów sui iuris wyróżnia się pewne stopnie hierarchicznego zróżnicowania:

• kościół patriarchalny,

• kościół arcybiskupi większy;

• kościół metropolitalny;

• inne kościoły.

• obecnie w świecie można wyróżnić następujące tradycje kościoły sui iuris

• tradycja aleksandryjska,

• koptyjski /patriarchat/;

• etiopski /metropolia/;

• tradycja antiocheńska,

• malankarski /metropolia/;

• syryjski /patriarchat/

• tradycja armeńska, czyli ormiańska

• ormiański /patriarchat/

• tradycja chaldejska,

• chaldejski /patriarchat/

• syro-malabarski /arcybiskupi większy/

• tradycja konstantynopolitańska, czyli bizantyjska

• albański /inny/;

• białoruski /inny/;

• bułgarski /inny/;

• chorwacki /inny/;

• grecki /inny/;

• italo-albański /inny/;

• melchicki /patriarchat/;

• rosyjski /inny/;

• rusiński /metropolia/;

• rumuński /metropolia/;

• słowacki /inny/;

• ukraiński /arcybiskupstwo większe we Lwowie - od unii brzeskiej w 1596r./;

• węgierski /inny/;

• w Polsce funkcjonują 2 w pełni rozwinięte Kościoły:

• Kościół łaciński i Kościół bizantyjsko-ukariński, z metropolią przemysko-warszawską i wrocławsko-gdańską, oraz eparchią przemysko-warszawską

• są także 2 parafie ormiańskie,

• parafia neounicka w Kostomłotach,

• prymas Polski jest zwierzchnikiem wszystkich kościołów katolickich nie mających w Polsce swoich ordynariuszy;

• przynależność do obrządku oznacza przynależność do konkretnego Kościoła sui iuris;

Przynależność do Kościoła sui iuris

• wg KPK

• kan. 111 - przynależność do Kościoła określonego obrządku nabywa się przez przyjęcie chrztu św.

• gdy przyjmujący chrzest nie ma 14 lat życia, przynależność do obrządku zależy od przynależności rodziców i tak:

• gdy oboje rodzice należą do Kościoła łacińskiego - dziecka także należy do Kościoła łacińskiego;

• jeśli jedno z rodziców należy do Kościoła łacińskiego, wówczas dziecko należy do obrządku ojca, chyba że rodzice zgodzą się na to i dziecko należy do obrządku łacińskiego. Ale gdy ojciec jest obrządku łacińskiego, to nawet przy zgodzie małżonków dziecko nie może należeć do kościoła wschodniego;

• wg KKKW - o przynależności obrządkowej zasadniczo decyduje w danym obrządku chrzest. Są inne przypadki: dziecko poniżej 14 roku życia;

• osoba powyżej 14 roku życia;

• ochrzczony a katolik przyjmowany do pełnej łączności z Kościołem katolickim

Dziecko poniżej 14 roku życia

• gdy rodzice są katolikami tego samego obrządku - dziecko jest włączane do kościoła ich obrządku, nawet jeśli ochrzczą dziecko w innym obrządku; przynależność dziecka jest niezależna od woli rodziców;

• gdy rodzice są małżeństwem ale należą do różnych kościołów katolickich wówczas:

• gdy oboje są zgodni mogą wybrać obrządek jednego z nich;

• jeśli brak im zgody - dziecko przynależy do obrządku ojca - poszerza więc normę KPK kan. 111,

• rodzice są małżeństwem - matka katoliczką, a ojciec niekatolikiem;

• dziecko zostaje tu włączone do obrządku matki nawet wbrew woli ojca;

• dziecko zrodzone z matki niezamężnej, a więc samotnej lub żyjące w związku nie sakramentalnym:

• dziecko należy do obrządku matki;

• rodzice nieznani, np. dziecko porzucone:

• decyduje tutaj przynależność osób proszących o chrzest dziecka;

• zmiana osób odpowiedzialnych za jego wychowanie pociąga za sobą zmianę obrządku;

• dziecko adoptowane:

• wg tych samych norm co przy rodzicach naturalnych;

• adopcja dokonana po chrzcie ale przed ukończeniem 14 r. ż, pociąga też zmianę obrządku dziecka;

• dziecko z rodziców nieochrzczonych:

• w przypadku dziecka poniżej 7 r. ż. by udzielić chrztu musi znaleźć się osoba, która weźmie na siebie odpowiedzialność za jego wychowanie religijne. Inaczej tylko w niebezpieczeństwie śmierci;

• dziecko powyżej 7 r. ż. musi samo wyrazić chęć przyjęcia chrztu;

• w obu przypadkach dziecko należy do obrządku tych, którzy przyjmują odpowiedzialność za jego wychowanie.

Osoba powyżej 14 roku życia:

• może w sposób wolny wybrać obrządek, chyba że prawo partykularne zatwierdzone przez St. Ap. stanowi inaczej np. wyższy wiek lub przynależność do jakiego konkretnego obrządku.

Niekatolik ochrzczony przyjmowany do pełnej jedności z Kościołem katolickim

• obowiązuje tu zasada soborowa z dekretu o Kościołach Wschodnich, że pomimo zmiany przynależności kościelnej nie zmienia się obrządku - tzn. ochrzczony prawosławny przyjmowany do jedności z Kościołem katolickim może zostać tylko w obrządku bizantyjsko - ukraińskim, bez względu na to, kto przyjmuje od niego wyznanie wiary. Protestant ochrzczony przystępując do Kościoła katolickiego zostaje przyjęty do obrządku łacińskiego;

Zmiana przynależności do obrządku kościoła sui iuris

• kan. 32 §1 - nikt nie może ważnie zmienić obrządku, przejść do innego Kościoła sui iuris, bez zgody St. Ap. Zgoda ta może być domniemana lub wyraźna:

• zgoda domniemana - /na podstawie reskryptu Sekretariatu Stany z 1992r./

• gdy na tym samym terytorium są zarówno struktury kościoła z którego chce się wyjść jak i tego do którego chce się przynależeć /eparchia i równorzędne, nie wystarczy kilka rozproszonych parafii/. Domniemywa się zgodę St. Ap. o ile biskupi eparchialni obu kościołów wyrażają zgodę na piśmie;

• to domniemanie dotyczy przejścia z jednego kościoła wsch. do drugiego lub z kościoła łac. do wschodniego.

• zgoda wyraźna jest wymagana na przejście z kościoła wschodniego do łacińskiego;

• osoby poniżej 14 r. ż. zmieniają obrządek wraz ze zmianą ich prawych opiekunów.

• przy zawieraniu małżeństw możliwa jest zmiana obrządku ale wg zasad:

• kobieta zawsze może przejść na obrządek męża;

• mężczyzna za domniemaną zgodą może przejść z kościoła łacińskiego do wschodniego

• tylko za zgodą St. Ap. mężczyzna z kościoła wschodniego może przejść do kościoła łacińskiego

• zmiany można dokonać w czasie celebracji sakramentu lub w czasie trwania małżeństwa;

• po ustaniu małżeństwa, osoba która zmieniła obrządek może wrócić do swego poprzedniego;

• przy zmianie przynależności obrządkowej któregoś z rodziców, o obrządku dzieci decyduje wspólna zgoda;

• moment zmiany obrządku następuje w chwili zadeklarowania tej zmiany przed hierarchą miejsca kościoła do którego chce się przystąpić lub własnym proboszczem, lub delegowanym kapłanem w obecności 2 świadków; zmianę tę odnotowuje się w księdze chrztów. St. Ap. może zastrzec jednak inną formę zmiany obrządku.

• kan. 31 KKKW - nikt nie może przymuszać chrześcijanina do zmiany obrządku, a kto by to czynił ma być ukarany sprawiedliwą karą /kan. 1465 KKKW/

Teza 55. Sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego. Różnice w dyscyplinie z Kościołem łacińskim

• sakramenty chrześcijańskiego wtajemniczenia - chrzest, bierzmowanie i Eucharystia - stanowią jedność i dlatego w większości kościołów wschodnich są udzielane łącznie, szczególnie dorosłym. W Kościele łacińskim nastąpiło rozdzielanie tych sakramentów, choć nie przekreśla to zasady ich jedności;

Chrzest św.

• materia i forma

• materią wg KKKW jest obmycie woda naturalną, wg KPK - woda prawdziwa /najlepiej poświęcona/. Dokonuje się ono przez polanie wodą /może też być zanurzenie lub pokropienie/,

• forma - wypowiedzenie formuły trynitarnej:

• w Kościele łacińskim w formie czynnej - ja ciebie chrzczę w Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego...

• w Kościele wschodnim w formie biernej

• należy zachować przepisy liturgiczne Kościoła sui iuris;

• szafarz chrztu

• w sytuacjach zwyczajnych:

• w Kościele łac. - biskup, prezbiter, diakon - w szczególności proboszcz

• w Kościele wsch. - biskup, prezbiter - w szczególności proboszcz własny przyjmującego chrzest, inni za zezwoleniem tegoż proboszcza lub Hierarchy miejsca

• w sytuacjach nadzwyczajnych:

• w Kościele łac. - katechista lub inna osoba wyznaczona do udzielania chrztu przez ordynariusza miejsca a następnie inne osoby /kan. 861 p.2/

• w Kościele wsch. - diakon, a gdy go nie ma - inny duchowny, zakonnik, inny wierzący chrześcijanin. Nie zezwala się natomiast ojcu lub matce dziecka, jeśli jest ktoś inny, kto może to uczynić /kan. 677/;

• osobom z innych Kościołów sui iuris można udzielić chrztu o ile: przynajmniej jedno z rodziców o to prosi i istnieje fizyczna lub moralna niemożność udania się do swego szafarza.

• przyjmujący chrzest - dzieci

• tak wg KPK /864 i 868/ jak i KKKW /681/:

• do ważności - ma to być osoba nieochrzczona.

• do godziwości - prośba przynajmniej jednego z rodziców i uzasadniona nadzieją, że będzie wychowywane w wierze katolickiej. W niebezpieczeństwie śmierci, nawet dziecko rodziców niekatolickich, jest chrzczone godziwie także wbrew ich woli. Jeśli dziecko ukończyło 7 lat - jest wskazane by wyraziło samo wolę chrztu.

• przyjmujący chrzest - dorosły

• do ważności:

• nieochrzczony;

• wyrażona wola przyjęcia chrztu;

• do godziwości - w zwykłych przypadkach:

• odpowiednie pouczenie o prawdach wiary i obowiązkach chrześcijańskich;

• praktykowanie życia chrześcijańskiego;

• wyrażenie żalu za grzechy;

• do godziwości - w nadzwyczajnych przypadkach:

• ogólna znajomość głównych prawd wiary;

• przyrzeczenie zachowywania nakazów religii chrześcijańskiej;

• dorosły w trakcie chrztu winien otrzymać też sakrament bierzmowania i przyjąć Komunię św., a wówczas kapłan udzielający chrztu jest zarazem szafarzem bierzmowania.

• chrzest warunkowy - zasady:

• Kościół uznaje ważność chrztu udzielonego we wspólnotach kościelnych niekatolickich;

• nie należy udzielać warunkowo chrztu wszystkim nawiązującym wspólnotę z Kościołem katolickim;

• nie poddaje się w wątpliwość ważność chrztu w kościołach wschodnich niekatolickich - wystarczy właściwy dokument lub ustalenie faktu chrztu;

• należy podać powody udzielania chrztu warunkowego osobie zainteresowanej;

• chrzest warunkowy ma być sprawowany prywatnie;

• gdy chodzi o wątpliwość co do chrztu osoby w wieku rozeznania = wystarczy jej zaprzysiężone zeznanie lub zeznanie jednego wiarygodnego świadka.

• rodzice chrzestni

• w Kościele łac. - może być 1 chrzestny /mężczyzna lub kobieta/ lub dwoje /mężczyzna i kobieta/;

• w Kościele wsch. - przynajmniej jeden chrzestny /kan. 684/

Wymagania dla chrzestnych

• KPK - nie określa warunków do ważnego wypełniania tej funkcji oraz do godziwości,

• KKKW mówi o warunkach do ważności i do godziwości - wiąże się z to powstawaniem przeszkody pokrewieństwa duchowego przy zawieraniu małżeństwa.

• KKKW - do ważności:

• przyjął chrzest, chryzmację i Eucharystię;

• należy do Kościoła katolickiego;

• posiada intencję pełnienia tej funkcji;

• był wyznaczony przez przyjmującego chrzest lub jego rodziców lub opiekunów, lub szafarza chrztu;

• nie był ojcem, matką lub małżonkiem przyjmującego chrzest;

• był wolny od ekskomuniki mniejszej, suspensy, depozycji, nie został pozbawiony prawa do pełnienia funkcji chrzestnego;

• KKKW - do godziwości:

• posiadanie wieku wyznaczonego przez prawo partykularne;

• prowadzi życie zgodne z wiarą i odpowiadające tej funkcji;

Bierzmowanie - chryzmacja

• materia i forma

• KPK - kan. 880 - jest udzielany przez namaszczenie krzyżmem na czole, które dokonuje się przez nałożenie rąk i wypowiedzenie słów przypisanych prawem - przyjmij znamię Daru Ducha Świętego;

• KKKW - nie podaje przepisów odnośnie formy i materii

• KKK - podaje że w obrządku bizantyjskim - Znamię Daru Ducha Świętego

• w Kościele łac. używa się krzyżma, a w Kościele wsch. - tzw. myron, poświęcony przez biskupa /niektóre kościoły zastrzegają to prawo patriarsze lub arcybiskupowi większemu/

• szafarz bierzmowania /chryzmacji/

- Kościół łac.

• zwyczajnym szafarzem jest biskup; może on też w swej diecezji wyznaczyć innych prezbiterów. Poza granicami tylko swych podwładnych, chyba że uzyskał zezwolenie biskupa miejscowego.

• prezbiter mający taką władzę, który czyni to ważnie tylko na swoim terytorium - na podstawie:

• prawa powszechnego - to ci, którzy są zrównani z biskupem /np. wikariusz i prefekt apostolski/

• delegacji - otrzymanej od biskupa;

• udzielający chrztu osobie, która ukończyła 7 r.ż. - gdy czyni to na mocy urzędu lub na zlecenie biskupa;

• dopuszczając osobę dorosłą do pełnej jedności z Kościołem katolickim;

• w odniesieniu do osoby w niebezpieczeństwie śmierci;

• Kościoły wschodnie /KKKW - kan. 694- 696/:

• zwyczajnym jest zawsze prezbiter - niezależnie od tego, czy chryzmacji udziela razem z chrztem czy tez osobno. Udziela go ważnie także katolikom należącym do innego Kościoła sui iuris - w tym także Kościoła łacińskiego;

• zakres władzy prezbitera jest ten sam w stosunku do swoich wiernych jak i wobec innych katolików;

• do godziwości należy by szafarz i przyjmujący chryzmację należeli do tego samego Kościoła sui iuris. W stosunku do katolików z innych Kościołów, zawsze z zachowaniem zawartych umów, czyni to godnie jeśli:

• są oni jego podwładnymi;

• gdy z jakiegoś prawnego powodu udziela im chrztu;

• gdy są w niebezpieczeństwie śmierci;

• Przyjmujący bierzmowanie

• KKKW - kan. 695 - chryzmacji należy udzielać zawsze razem z chrztem, chyba że istnieje prawdziwa konieczność, a wówczas jak najszybciej po chrzcie. Jeśli chryzmacji nie udzielono z chrztem należy o tym powiadomić proboszcza miejsca chrztu.

• KPK - kan. 889 - zdolnym do przyjęcia bierzmowania jest:

• ochrzczony a nie bierzmowany /do ważności/,

• kto osiągnął używanie rozumu /powyżej 7 lat/ i został właściwie pouczony /do godziwości/,

• jest właściwie dysponowany /do godziwości/;

• może odnowić przyrzeczenia chrzcielne /do godziwości/

• Konferencja Ep. ustaliła, że bierzmowania należy udzielać młodzieży w wieku 14-15 lat /VII-VIII kl./. Sakrament ten uprawnia do: wstąpienia do nowicjatu, przyjęcia święceń, pełnienia funkcji chrzestnego i świadka bierzmowania;

• świadek bierzmowania

• w Kościele łac. - jest on wymagany /choć nie do ważności/ przy bierzmowaniu i musi spełniać warunki:

• wyznaczony przez bierzmowanego, jego rodziców lub opiekunów;

• ma właściwą intencję;

• ukończył 16 lat /w Polsce 15 lat/;

• jest katolikiem bierzmowanym i przyjął już Eucharystię;

• prowadzi życie zgodne z wiarą i funkcją jaka ma pełnić;

• jest wolny od kary kościelnej - wymierzonej lub deklarowanej;

• nie jest ojcem lub matka bierzmowanego - najlepiej jego chrzestny;

• w Kościele wsch. - nie ma odrębnej instytucji świadka chryzmacji, gdyż chrzestny jest jednocześnie świadkiem chryzmacji;

Eucharystia

• materia i forma

• KKKW - kan. 706 - materią Eucharystii jest chleb i wino - czysty chleb pszenny /kwaszony lub niekwaszony/, świeżo przyrządzony i wino naturalne z winnego krzewu;

• każdy Kościół może stanowić własne normy odnośnie przyrządzenia chleba;

• jeśli nie będzie to budziło zdziwienia wiernych, można użyć chleba innego Kościoła jeśli nie ma własnego;

• wino ma być czyste, gronowe - najczęściej białe. W wyjątkowych sytuacjach za zgodą St. Ap. można użyć moszczu winnego;

• w Kościele łac. używa się chleba pszennego niekwaszonego;

• formą są:

• słowa konsekracji - w Kościele łac.

• Epikleza - w Kościołach wsch.

• szafarz Eucharystii

• wg KPK kan. 900 i KKKW kan. 699 - jest nim ważnie wyświęcony kapłan, któremu prawo nie zabrania sprawowania Mszy św.

• do ważności są więc potrzebne ważne świecenia prezbiteratu, właściwa intencja i zastosowana materia i forma;

Zakaz sprawowania Eucharystii związany jest z nałożonymi karami:

• w Kościele łacińskim:

• ekskomunika, interdykt i suspensa

• w Kościele wsch.:

• ekskomunika większa, ekskomunika mniejsza,

• suspensa,

• degradacja poniżej świeceń prezbiteratu,

• depozycja

• koncelebra Eucharystii

• wg KKKW - koncelebra kapłanów należących do różnych Kościołów sui iuris może odbywać się za zgoda biskupa eparchialnego i z zachowaniem przepisów liturgicznych głównego celebransa i z zachowaniem własnych szat i insygniów każdego z koncelebrujących .kan. 701/;

• nigdy nie wolno celebrować Mszy św. z szafarzami akatolickimi, gdyż byłoby to zafałszowaniem znaku sakramentalnego, który ukazuje jedność Kościoła /kan. 702/

• Częstotliwość sprawowania

• KKKW - kan. 378 - z pobożności zaleca się codziennie, a powinność - często, szczególnie w niedziele i święta;

• KPK - wprowadza dodatkowo ograniczenia w ilości codziennie sprawowanych Mszy św.:

• dziennie można odprawić tylko jedną poza wyjątkami określonymi przez prawo powszechne i w wypadku zezwolenia ordynariusza miejsca ze względu na brak kapłanów i potrzebę duszpasterską

• szafarz Komunii św.

• wg KPK kan. 910 - zwyczajnymi szafarzami są: biskup, prezbiter, diakon. Nadzwyczajnymi: akolita, lub wierny wyznaczony w tym celu /nie może jednak udzielać Komunii sobie/

• KKKW - kan. 709 - szafarzem zwyczajnym jest prezbiter, a diakon jeśli prawo partykularne na to zezwoli. Do Synodu Biskupów zaś należy określenie norm dotyczących przekazania tej posługi innym wiernym

• komunia dzieci

• wg tradycji Kościołów wsch. - Komunii św. udziela się wraz ze chrztem i chryzmacją - czyli niemowlętom

• w Kościele łac. - dopiero dzieci w wieku rozeznania, a w niebezpieczeństwie śmierci nawet młodszym, gdy tylko potrafią rozróżnić zwykły chleb od Komunii św.

• post i przyjmowanie Komunii św.

• każdy Kościół wg własnych przepisów;

• wobec wszystkich Kościołów obowiązuje nakaz przynajmniej raz w roku Komunia św. i spowiedź /KKKW 708/

• Komunia św. może być przyjmowana dwukrotnie w ciągu dnia, a gdyby chodziło o wiatyk nawet po raz trzeci;

• zalecenie by przyjmować Komunię św. ilekroć uczestnicz się we Mszy św. /KKKW kan. 713/

Teza 56. Prawo małżeńskie katolickich Kościołów wschodnich. Porównanie z prawem Kościoła łacińskiego

Kan. 776 - § 1. Małżeńskie przymierze, przez które mężczyzna i kobieta nieodwołalną zgodą osobową ustanawiają między sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swojej natury do dobra małżonków i do zrodzenia i wychowania dzieci zostało ustanowione przez Stwórcę i rządzi się Jego prawami.

§ 2. Z ustanowienia Chrystusa ważne małżeństwo pomiędzy ochrzczonymi tym samym jest sakramentem, przez który małżonkowie są jednoczą się na obraz doskonałej jedności Chrystusa i Kościoła i łaską sakramentalną są jakby konsekrowani i umacniani przez Boga

§ 3. Istotnymi przymiotami małżeństwa są jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie między ochrzczonymi nabierają szczególnej mocy z racji sakramentu

• konsens małżeński

• małżeństwo powstaje przez osobową zgodę;

• osoby musza mieć zdolność prawną /prawo im tego nie zabrania/ i zdolność do czynności prawnych /przez akt woli wywołują skutek prawny/;

• zgoda ma być wyrażona w sposób określony prawem kanonicznym;

• KKKW - różnica w kan. 826 - małżeństwo nie może być zawarte pod warunkiem jakimkolwiek - w KPK kan. 1102 - dopuszcza istnienie weryfikowalnego warunku, co do przeszłości i teraźniejszości.

• warunki ważnego zawarcia małżeństwa:

• ze strony umysłu:

• odpowiednia wiedza;

• przymioty o charakterze poznawczym - kan. 1096-1098

• zdolność osądu i wartościowania - kan. 1095 n.1-3;

• ze strony woli:

• bez jakichkolwiek zastrzeżeń czy warunków;

• w sposób dobrowolny;

• przeszkody małżeńskie w KPK jest ich 12, a w KKKW - 13, różnica dotyczy też ich zakresu, a także władzy dyspensowania - wg KPK władze tę posiada w niektórych przypadkach także diakon - wg KKKW - diakon nie może błogosławić małżeństwa - stąd nie ma też władzy dyspensowania

• przeszkoda wieku -

• zakres: 14 dla kobiety, 16 dla mężczyzny - prawo partykularne może ten wiek zmienić;

• pochodzenie z prawa czysto kościelnego;

• dyspensowanie - w wypadku zwykłym ordynariusz miejsca - osoba ma być zdolna do wyrażenia zgody, a w wypadku naglącym lub niebezpieczeństwie śmierci - kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przeszkoda impotencji - podobnie jak w KPK

• zakres:

• musi być trwała, uprzednia, względna lub bezwzględna;

• pochodzenie - z prawa Bożego naturalnego

• dyspensowanie - niemożliwe

• przeszkoda węzła małżeńskiego - podobnie jak w KPK - jeśli istnieje poprzedni ważny węzeł, to nie można zawrzeć nowego małżeństwa;

• w prawosławiu małżeństwo jest związkiem mistycznym, duchowym i trwa nawet po śmierci. Dopuszcza się jednak do nowych związków, ale liturgia takiego nowego związku jest już pokutna. Podobnie w przypadku śmierci małżonka, gdy wdowa lub wdowiec zawierają małżeństwo. Biskup zezwala na ponowne związki, gdy nastąpiła tzw. śmierć duchowa związku ze względu na słabość ludzką /zdrada/. Dokonuje się to przez zdjęcie błogosławieństwa ślubnego.

• pochodzenie - z prawa Bożego pozytywnego

• dyspensowanie - niemożliwe

• przeszkoda różnicy religii /jedna ze stron nieochrzczona/ - podobnie jak w KPK

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie - w przypadku zwykłym ordynariusz miejsca /po złożeniu rękojmi przez stronę katolicką/, a w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przeszkoda święceń - podobnie jak w KPK - zarezerwowana St. Ap.

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie - w przypadku zwykłym - St. Ap., a w niebezpieczeństwie śmierci i w przypadku naglącym:

• od diakonatu - ordynariusz miejsca, a także kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania;

• od prezbiteratu - St. Ap.

• przeszkoda wieczystego ślubu zakonnego - różnica względem KPK - dyspensować może patriarcha;

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie:

• w przypadku zwykłym: gdy chodzi o członka zakony na prawie papieskim - St. Ap., gdy na prawie diecezjalnym - biskup diecezjalny;

• KKKW - patriarcha - gdy instytut na prawie papieskim lub patriarszym;

• w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - ordynariusz miejsca, a także kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przeszkoda uprowadzenia - podobnie jak w KPK;

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie - dopiero po uwolnieniu osoby przetrzymywanej

• przypadek zwykły - ordynariusz miejsca

• w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przeszkoda występku - małżonkobójstwo w celu zawarcia ponownego małżeństwa;

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie:

• przypadek zwykły - St. Ap., a wg KKKW - patriarcha miejsca

• w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - ordynariusz miejsca, kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przeszkoda pokrewieństwa

• zakres:

• nigdy w linii proste między wstępnymi i zstępnymi

• w linii bocznej aż do 4 stopnia włącznie

• pochodzenie:

• w linii prostej - z prawa Bożego naturalnego;

• do 2 stopnia w linii bocznej - podejrzenie, że z prawa Bożego naturalnego;

• 3 i 4 stopień linii bocznej - z prawa kościelnego;

• dyspensowanie

• od pokrewieństwa w linii prostej i w od 2 stopnia linii bocznej - niemożliwe

• od 3 i 4 stopnia linii bocznej - w przypadku zwykłym - ordynariusz miejsca, a w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przeszkoda powinowactwa - w KKKW jest szerszy zakres - obejmuje też 2 stopień linii bocznej /np. wdowa nie może poślubić brata swego męża/;

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie:

• przypadek zwykły - ordynariusz miejsca

• w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przyzwoitości publicznej - np. małżeństwo nieważne, konkubinat, związek cywilny lub zawarty wg formuły innych wyznań/ - nieważne małżeństwo w 1 stopniu linii prostej między mężczyzną a krewnymi kobiety i między kobietą a krewnymi mężczyzny. Przeszkoda ma charakter trwały - nie ustaje z chwilą ustania konkubinatu.

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie:

• przypadek zwykły - ordynariusz miejsca

• w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przeszkoda pokrewieństwa prawnego - adopcji - podobnie jak w KPK;

• zakres:

• adoptujący i adoptowany;

• dwoje sobie obcych dzieci, ale adoptowanych przez tych samych rodziców;

• dziecko naturalne i adoptowane

• przeszkoda może ustać z chwilą rozwiązania adopcji

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie:

• przypadek zwykły - ordynariusz miejsca

• w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - kapłan lub diakon asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

• przeszkoda pokrewieństwa duchowego - tylko w KKKW - powstaje w wyniku chrztu;

• istnieje między chrzestnym a rodzicami naturalnymi dziecka,

• między chrzestnym a chrzczonym,

• przy chrzcie warunkowym, przeszkoda istnieje wtedy, gdy w obu przypadkach był ten sam chrzestny;

• pochodzenie - z prawa kościelnego

• dyspensowanie:

• w wypadku zwykłym - hierarcha miejsca /także protosyncellus i syncellus/;

• w niebezpieczeństwie śmierci lub wypadku naglącym - kapłan asystujący, także gdy nie jest upoważniony do asystowania, a także spowiednik w zakresie wew.

/Uwaga !!!! - wg KKKW - diakon nie ma żadnej władzy dyspensowania/

Forma zawarci małżeństwa

• forma zwyczajna zw. ritus sacer - święty obrzęd małżeństwa:

• konieczny jest udział kapłana posiadającego uprawnienie, który przyjmuje jako świadek urzędowy zgodę małżonków i udziela im błogosławieństwa /jest ono konieczne do ważności sakramentu/

• szafarzem wg KKKW nie są nupturienci, ale musi być obecny duchowny i to posiadający co najmniej święcenia kapłańskie - przez prawo wymagane jest jego pośrednictwo przy zawieraniu małżeństwa

• nie może nim być diakon,

• w kościele łacińskim szafarzami są nupturienci, a kapłan lub diakon jest tylko świadkiem urzędowym;

• forma nadzwyczajna -

• zachodzi wówczas:

• gdy istnieje niebezpieczeństwo śmierci;

• gdy istnieje przeszkoda moralna lub faktyczna - kapłan jest nieobecny przez co najmniej 30 dni.

• wówczas wystarczy 2 świadków zwykłych. Ponieważ wymagane jest jednak błogosławieństwo kapłana - stąd po zawarciu małżeństwa winni się w późniejszym czasie udać po nie do duchownego /przy tej jednak formie nie jest to wymagane do ważności sakramentu/. Można wówczas skorzystać z obecności innych kapłanów:

• gdy jest kapłan katolicki nieupoważniony - należy skorzystać z jego posługi;

• gdy kapłan niekatolicki - prawosławny - można go poprosić;

Kapłani upoważnieni do błogosławienia małżeństw

• z urzędu:

• papież - na całym świecie

• patriarcha i arcybiskup większy - na całym świecie, pod warunkiem, że jedna z osób jest z jego kościoła;

• hierarcha miejscowy, protosyncellus, syncellus;

• proboszcz w parafii;

• władza delegowana:

• może być delegowana przez tych, którzy mają władzę zwyczajną;

• może być delegowana tylko kapłanom /nie diakonom/;

• delegacja może być ogólna /proboszcz tylko swemu wikaremu/ lub konkretna /proboszcz pozostałym kapłanom/

Dyspensa od formy prawnej

• dotyczy małżeństw mieszanych i przy przeszkodzie różnicy religii

• zasady dyspensowania przy różnicy religii:

• nie można jej udzielić przy ślubie osobom, które są katolikami - wtedy musi być zawsze forma prawna

• w kościele wschodnim dyspensa jest zarezerwowana St. Ap. - gdyż jest to dyspensa od szafarza sakramentu;

• dyspensy takiej może też udzielić patriarcha i arcybiskup większy - na swoim terytorium;

• nie może dyspensować hierarcha miejsca /w Kościele łac. jest taka możliwość/;

• przy różnicy obrządków:

• przy zawieraniu lub w czasie trwania małżeństwa, kobieta może przejść na obrządek męża, ale mąż nie może przejść na obrządek łac. /tylko za zgodą St. Ap./;

• zmiana obrządku żony jest też często zmianą obrządku dla dzieci przed ukończeniem 14 r. ż.;

• w przypadku stwierdzenia nieważności małżeństwa, po wyroku orzekającym o tym, kobieta może powrócić do swego starego obrządku;

• prawo nic nie mówi o małżeństwie przez pełnomocników - odsyła do prawa partykularnego;

• małżeństwo międzyobrządkowe w parafii łac. - nie należy delegować diakona /w Kościele wsch. nie ma on prawa do błogosławieństwa małżeństw/. Jego udział nie oznacza nieważności ale jest niestosowne

Teza 57. Ważniejsze problemy związane z zawieraniem małżeństw katolików z prawosławnymi

• małżeństwa te należą do grupy małżeństw mieszanych;

• kan. 1124 KPK - małżeństwo między osobami ochrzczonymi, z których jedna należy do Kościoła katolic., a druga do wspólnoty nie mającej z nim łączności, jest zabronione /do godziwości/ bez zezwolenia kompetentnej władzy;

• nierozerwalność małżeństwa a praktyka cerkwi prawosławnej

• w myśl nauki katolickiej małżeństwo ważnie zawarte i dopełnione jest nierozerwalne /wewnętrznie - czyli za zgodą stron i zewnętrznie - przez żadną władzę ludzką/. Może być tylko rozwiązane przez śmierć jednej strony;

• prawosławie uznaje małżeństwo za sakrament i związek dozgonny, ale dopuszcza rozwiązanie każdego ważnego małżeństwa w pewnych przypadkach, a osobom rozwiedzionym daje możliwość powtórnego małżeństwa /strona winna ma odbyć pokutę - epitymię/;

• cudzołóstwo jest klasycznym powodem rozwodu - uzasadnienie z Mt 19,9;

• powody do uzyskania rozwodu:

• cudzołóstwo jednej lub obu stron;

• odpadnięcie strony od prawosławia;

• skazanie współmałżonka na ciężkie więzienie na okres dłuższy niż 3 lata z pozbawieniem praw obywatelskich;

• zaraźliwa choroba weneryczna lub choroba trądu;

• ciężka choroba psychiczna;

• niezgodność charakteru;

• wstąpienie jednego małżonka do klasztoru;

• jest to o tyle niepokojące, że osoba wychowana w świadomości, iż można uzyskać rozwód w kościele, będzie mniejsza uwagę przywiązywać do przymiotu nierozerwalności nowego związku. Dopóki jednak pozytywnym aktem woli osoby te nie wykluczają nierozerwalności małżeństwa - mogą je ważnie zawrzeć, choć istnieje niebezpieczeństwo. Należy bowiem przyjąć, że samo przekonanie o możliwości kościelnego rozwodu jest raczej zwykłym błędem, który nie powoduje nieważności małżeństwa, nawet jeśli wpływa na zawarcie umowy małżeńskiej;

• sprawa stanu wolnego osób rozwiedzionych w cerkwi prawosławnej

• rozwód dokonuje się tam na prośbę jednego z małżonków mocą wyroku sądu eparchialnego;

• mogą one zawrzeć nowe małżeństwo, byle nie po raz czwarty;

• czy uzyskanie rozwodu w cerkwi prawosławnej uprawnia do zawarcia sakramentalnego małżeństwa z katolikiem ?

• dla Kościoła katolickiego, osoba rozwiedziona w cerkwi prawosławnej jest nadal związana węzłem małżeńskim, bez względu na to z jakiego tytułu uzyskała rozwód. Są więc niezdolne do zawarcia ważnego małżeństwa w Kościele katolickim, nawet jeśli złoży wyznanie wiary i stanie się katolikiem;

• w takiej samej sytuacji są katolicy, którzy zawarli ślub w cerkwi prawosławnej, a następnie tam uzyskali rozwód;

• domaga się to więc czujności duszpasterza w badaniu stanu wolnego wyznawców prawosławia;

• problem godziwego zawierania małżeństwa w cerkwi prawosławnej

• jeśli małżeństwo zawiera katolik z ochrzczonym niekatolikiem, zachowanie formy wymagane jest do godziwości;

• do ważności konieczna jest obecność świętego szafarza, z zachowaniem innych przepisów prawa;

• jeśli okoliczności nie pozwalają zachować formy kanonicznej - ordynariusz strony katolickiej może udzielić dyspensy od formy kanonicznej, z zachowaniem jakiejś publicznej formy zawarcia /do ważności/

• zabrania się przed lub po kanonicznym zawarciu małżeństwa stosować inne praktyki religijne, by ponowić zgodę.

• nie można dopuścić, by szafarz katolicki i niekatolicki równocześnie stosowali własne obrzędy /konieczne do godziwości, gdyż zgoda i forma raz wyrażone są ważne/;

• duchowny innego wyznania może uczestniczyć biernie w obrzędzie - czytać Pismo św., wygłosić przemówienie.

• obowiązki duszpasterza względem strony katolickiej

• kan. 1128 - ordynariusz i duszpasterz mają zabiegać o pomoc katolickiemu małżonkowi i jego dzieciom w realizacji obowiązków, a także w utrwalaniu jedności życia rodzinnego i małżeńskiego;

• maja też pomóc w zapobieganiu konfliktom wynikającym z różności wyznania, jak również pomóc uniknąć niebezpieczeństwa indyferentyzmu religijnego

Teza 58. Podstawowe pojęcia i rodzaje obrządków w Kościele

• KKKW kan. 28 §1- jest to sposób wyrażania wiary katolickiej przez wspólnotę wiernych, których łączy to samo dziedzictwo liturgiczne, teologiczne, duchowe i dyscyplinarne, ukształtowane w konkretnych warunkach kulturowych i historycznych.

• wspólnymi elementami dla różnych obrządków są: wiara, życie sakramentalne i zwierzchnictwo papieża.

• KKKW wymienia też 5 tradycji, które są jakby pierwotnymi obrządkami z których wyrosły 21 pozostałe:

• aleksandryjska, antiocheńska, armeńska, chaldejska, konstantynopolitańska.

• łacińska czyli zachodnia - choć nie wymieniona w KKKW zalicza się do głównych tradycji

• KKKW 39 - obrządek winien być wiernie zachowywany i promowany jako dziedzictwo uniwersalnego Kościoła Chrystusowego, by potwierdzić jedność wiary katolickiej;

• hierarchowie mają dbać o zachowanie obrządku i nie wprowadzać zmian, chyba że dla dobra i jedności wiernych;

• wierni są wezwani do poznawania i zachowania swego obrządku oraz szacunku dla niego;

• obecnie w świecie można wyróżnić 5 tradycji i 21 obrządków - mają one jednakową godność i żaden nie góruje nad innym - maja te same prawa i obowiązki

• tradycja aleksandryjska,

• koptyjski /patriarchat/ - z siedzibą w Kairze

• etiopski /metropolia/;

• tradycja antiocheńska,

• malankarski /metropolia/;

• syryjski /patriarchat/ - z siedzibą w Bejrucie

• tradycja armeńska, czyli ormiańska

• ormiański /patriarchat/ - z siedzibą w Bejrucie

• tradycja chaldejska,

• chaldejski /patriarchat/ - z siedzibą w Bagdadzie

• syro-malabarski /arcybiskupi większy/

• tradycja konstantynopolitańska, czyli bizantyjska

• albański /inny/;

• białoruski /inny/;

• bułgarski /inny/;

• chorwacki /inny/;

• grecki /inny/;

• italo-albański /inny/;

• melchicki /patriarchat/; - z siedzibą w Damaszku

• rosyjski /inny/;

• rusiński /metropolia/;

• rumuński /metropolia/;

• słowacki /inny/;

• ukraiński /arcybiskupstwo większe we Lwowie - od unii brzeskiej w 1596r./;

• węgierski /inny/;

• w Polsce funkcjonują 2 w pełni rozwinięte Kościoły:

• Kościół łaciński i Kościół bizantyjsko-ukariński, z metropolią przemysko-warszawską i wrocławsko-gdańską, oraz eparchią przemysko-warszawską

• są także 2 parafie ormiańskie,

• parafia neounicka w Kostomłotach,

• prymas Polski jest zwierzchnikiem wszystkich kościołów katolickich nie mających w Polsce swoich ordynariuszy;

• przynależność do obrządku oznacza przynależność do konkretnego Kościoła sui iuris;

Teza 59. Wolność sumienia i wyznania w ustawodawstwie RP

• dokumenty odnośnie wolności sumienia i wyznania

• Konstytucja RP - z 2.04.1997 r., obowiązująca od 17.10.1997r.

• Konkordat - podpisany 28.07.1993r., ratyfikowany 23.02.1998r.

• Konwencje i pakty międzynarodowe ratyfikowane przez Polskę mówiące o wolności sumienia i religii

• Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4.11.1950 r. ratyfikowana 15.12.1992r.

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16.12.1966 r. - ratyfikowany 3.03.1977 r.

• Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 16.12.1966r. - ratyfikowany 3.03.1977r.

• Konwencja Praw Dziecka z 20.09.1989r. - ratyfikowana 30.04.1991r.

• ustawy państwowe - szczególnie ustawy z 17.05.1989r.

• O stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP

• O gwarancjach wolności sumienia i wyznania

• Ustawa o ubezpieczeniu społecznym duchownych

• deklaracje i rezolucje nie mające charakteru prawa wiążącego, a jedynie zobowiązanie moralne

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ - Paryż 10.12.1948r.

• Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1.08.1975 r.

• Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji ze względu na wyznawaną religię lub wierzenia - Nowy Jork 25.11.1981 r.

• prawo wewnętrzne kościołów i związków wyznaniowych np. prawo kanoniczne

• Pojęcie wolności

• powstało na terenie Kościoła katolickiego. Głosili ją Marsyriusz z Padwy i Paweł Włodkowic /1415/. Od XVIII w. idee te zaczęły przenikać także do ustaw świeckich: m.in. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej /1787/ i Pierwsza Poprawka z 1791r. Sobór Watykański II pogłębił rozumienie tej wolności jako zakorzenionej w godności natury ludzkiej /Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae/. Jan Paweł II stwierdził, że wolność religijna jest racją bytu innych wolności. We współczesnych aktach prawa międzynarodowego jest traktowana jako jedno z praw wolnościowych.

• na gruncie prawa wyznaniowego wolność rozumie się jako:

• w sensie pozytywnym - uprawnienie osoby ludzkiej do, nie ograniczone żadnym przymusem do samookreślenie się w sprawach religijnych, w ramach celów religijnych i według norm prawno-religijnych

• w sensie negatywnym - jako wolność od przymusu ze strony innych jednostek, grup społecznych, czy władzy

• na gruncie nauki Kościoła katolickiego rozróżnia się zazwyczaj:

• wolność sumienia - to uprawnienie człowieka do pozytywnego lub negatywnego określenia się w stosunku do religii, wiary w Boga i czynności ją wyrażających. To wolność od nacisku zew. tak fizycznego, jak i prawnego.

• sensie pozytywnym oznacza wybór wiary w Boga i prowadzi do uzewnętrznienia tej wiary przez akty kultu

• w sensie negatywnym - to negacja istnienia Boga i wybór ateizmu

• wolność kultu - to uprawnienie osoby do samookreślenia się w odniesieniu do aktów oddawania czci Bogu

• akty prywatne - cześć oddawana Bogu przez poszczególne osoby we własnym imieniu

• akty publiczne - cześć oddawana Bogu przez osoby urzędowo w danej społ. wyznaczone /szafarzy/

• wolność Kościoła i związków wyznaniowych - jako społeczności zorganizowanych, tworzonych przez osoby wyznające jedną wiarę.

• podmiot wolności religijnej

• w prawie międzynarodowym

• jednostka - poszczególny człowiek

• rodzice lub prawni opiekunowie

• kościoły i związki wyznaniowe a także stowarzyszenia lub grupy wyznające jakąś religię lub przekonania

• w nauce Kościoła rozróżnia się podmioty:

• czynny - ten, który ma uprawnienia by z korzystać z owej wolności

• to każdy człowiek, bez względu na wiek, statut społeczny, rasę

• społeczności i stowarzyszenia o charterze religijnym

• bierny - to podmioty, które mają obowiązek przestrzegać tego prawa, chronić jego nienaruszalności

• poszczególni ludzie,

• zbiorowości społeczne,

• władza ludzka

• przedmiot wolności religijnej

• formalny - wolność od przymusu - wolność od nacisku w sprawach religii

• materialny - wolność do - to uprawnienia obejmujące: jednostkę /wymiar indywidualny/,

• rodziny, kościoły i inne związki wyznaniowe /wymiar wspólnotowy/

Gwarancje prawne wolności religijnej

• bezpośrednie - polegają na nadaniu uprawnieniom wynikającym z wolności religijnej formy norm prawnych /konstytucja, umowy międzynarodowe ratyfikowane, ustawy, umowy międzynarodowe nie ratyfikowane, uchwały, rozporządzenia/

• pośrednie - oddzielenie kościołów i innych związków wyznaniowych od państwa, równouprawnienie obywateli

Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r.

• obecna konstytucja z 02.04.1997r. - ma najdłuższą preambułę w Europie /190 słów/

• odniesienie do tradycji chrześcijańskiej i do Boga

• obywatele wierzący i niewierzący w Boga

• definicja Boga będącego źródłem dobra, prawdy, piękna ale i wyprowadzający te wartości z innych źródeł - obraz Boga filozofów i wolnomularzy - nie ma odniesienia do Boga- miłości - charakterystycznego dla chrześcijan

• odpowiedzialność wierzących przed Bogiem, a niewierzących przed własnym sumieniem - jakby wierzący nie kierowali się w życiu sumieniem

• brak odniesienia do prawa naturalnego i godności ludzkiej, widoczny pozytywizm prawny

• konstytucja polska nie należy do aktów przeładowanych treściami religijnymi. W konstytucji niemieckiej jest znacznie więcej.

• zapisy z preambuły nie są do bezpośredniego stosowania, a jedynie wyznaczają kierunek interpretacji

• zasady konstytucyjne - 3 artykuły odnoszące się bezpośrednio do wolności religijnej - art. 25, 48, 53,

• równouprawnienie kościołów i związków wyznaniowych - art. 25

• wynika z poszanowania przez państwo godności osoby ludzkiej

• równouprawnienie może być fałszywie rozumiane jako egalitaryzm - tj. równego traktowania wszystkich związków, bez uwzględniania określonych kryteriów tej równości np. liczebności i zasług dla społeczeństwa

• zakazuje on stosowania przywilejów wobec poszczególnych związków na tym samym polu ich działania

• art. 32, ust 2 - nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym. Zakaz ten pociąga za sobą zakaz uprzywilejowanego traktowania jakiegokolwiek związku wyznaniowego. Oczywiście chodzi tu o związki prawnie uznane, czyli zarejestrowane przez państwo.

• bezstronności władz publicznych - art. 25, ust. 2

• tę zasadę wprowadzono w miejsce dawnej formuły o oddzieleniu państwa od kościoła i o "neutralności" państwa /jak to było w Konstytucji z 1952 r./ Zasada neutralności państwa jest bowiem wieloznaczna i może też oznaczać eliminację wszelkich pierwiastków i wartości religijnych z życia społecznego.

• "Bezstronność" - nie oznacza biernej postawy państwa wobec religii /bezideowość/, ale zmusza państwo do czynnej postawy - to brak ingerencji państwa w sprawy wew. kościołów i innych związków wyznaniowych, ale też w życie poszczególnych osób w sferze ich przekonań religijnych, światopoglądowych czy filozoficznych. Bezstronność uznaje obecność religii w różnych sferach życia społecznego np. wychowanie, stosunki moralne i obyczajowe, ochrona życia. Bezstronność, czyli równe traktowanie wszelkich związków wyznaniowych, dotyczy nie tylko władzy publicznej ale też władz administracyjnych, a także inne władze /partyjne, samorządowe, szkolne, spółdzielcze/

• poszanowania autonomii i niezależności - art. 25, ust 3.

• wyklucza koncepcję zwierzchnictwa państwa nad związkami wyznaniowymi

• wprowadza i sankcjonuje dualizm chrześcijański wyrażony choćby w Gaudium et spes 56.

• ta zasada ma 2 aspekty:

• pozytywny - istnieją 2 podmioty niezależne podmioty państwo i kościół /związek wyznaniowy/

• negatywny - zobowiązuje do odrzucenia ścisłych powiązań władz państwowych i wyznaniowych /monizm/

• państwo jest kompetentne w zakresie porządku doczesnego, a kościoły i inne związki wyznaniowe w zakresie swej misji religijno-moralnej.

• autonomia może być rozumiana w zakresie:

• ad intra - w zakresie wewnętrznej organizacji tych dwóch pomiotów, każdy tworzy swe własne prawa

• ad extra - niezależność w stosunkach zew. Nie jest to niezależność absolutna. Kościół nie może być obojętny na działanie państwa gdy chodzi o obronę wiary i moralności, a państwo nie może być obojętne gdy na skutek działania jakiegoś związku następuje naruszenie porządku publicznego /każdy wierny podlega również prawu państwowemu/

• współdziałania - dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

• w Konkordacie jest zapis - dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego

• zasada zakorzeniona w tradycji chrześcijańskiej - człowiek jest najważniejszy w działaniu Kościoła

• obecnie poszerzono płaszczyznę współdziałania: działalność charytatywna, wychowanie dzieci i młodzieży, umocnienie praw rodziny, ochrona dóbr kultury, poszanowanie prawa i moralności.

• regulacje prawne stosunku państwa do kościołów i związków wyznaniowych - art. 25 u. 4-5

• z Kościołem katolickim - określa umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską - Konkordat

• stosunki z innymi kościołami i związkami wyznaniowymi określa ustawa uchwalona na podstawie umów między Radą Ministrów a przedstawicielami tychże związków

• wolność religijna w zakresie indywidualnym - art. 53

• ust. 1 - każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii - nie jest to więc jak w konstytucji z 1952 r. prawo obywatelskie, którego udzielało państwo, ale prawo odnoszące się do każdego człowieka /prawo wolnościowe/

• ust. 2 - precyzuje wolność religii, która obejmuje:

• wolność wyboru religii i jej przyjęcia /zmiany/

• uzewnętrzniania jej samemu lub wespół z innymi

• wyznawanie jej prywatnie lub publicznie

• uprawianie kultu i modlitwy, uczestniczenie w obrzędach

• nauczanie religii w ramach zgromadzeń religijnych ale też poza nimi /szkoły, punkty katechetyczne/

• posiadanie świątyń i miejsc kultu, które podlegają także prawu budowlanemu

• prawo do korzystania z pomocy religijnej, gdziekolwiek się człowiek znajduje /wiezienia, szpitale, wojsko/

• prawo do milczenia o swej religii - władza publiczna nie może się domagać by osoba ujawniła swą religię

• ust 3. - rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami

• ust. 4. - religia związku o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole

• ust. 5. - wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona tylko na drodze ustawy gdy:

• domaga się tego bezpieczeństwo i porządek publiczny

• zdrowie i moralność publiczna

• prawa innych osób

• ust. 6 - nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia lub nieuczestniczenia w praktykach religijnych

• ust. 7. - prawo do milczenia o religii i swym światopoglądzie

• wolność religijna rodzin

• art. 18 - konstytucja postanawia, że rodzina i małżeństwo są pod ochroną i opieką państwa

• art. 48 ust. 1 - prawo rodziców do wychowania dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami, winno ono jedynie uwzględniać stopień dojrzałości dziecka i wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonań.

• prawo rodziców w tym względzie wypływa z prawa naturalnego i może być ograniczone jedynie wówczas, gdy wychowanie to byłoby sprzeczne z zasadami etyki i moralności

• wiąże się to również z prawem do tego, aby dziecko mogło pobierać lekcje nauki w szkole

Wolność religijna w ustawodawstwie polskim

• w 1987r. rozpoczęła też działalność Komisja Mieszana do spraw normalizacji stosunków ze Stolica Apostolską

• bezpośrednio po obradach okrągłego stołu rząd PRL - wniósł do sejmu trzy ustawy

• Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17.05.1989r.

• Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP z 17.05.1989r.

• Ustawa o ubezpieczeniu społecznym duchownych z 17.05.1989r

• wolność Kościoła

W rozdziale 2 Ustawy o gwarancji wolności zapisane zostały następujące uprawnienia:

• prawo do określenia doktryny religijnej /art. 19, ust 2 p.1/

• prawo do publicznego organizowania kultu. Bez zezwoleń kult może być sprawowany tylko w budynkach i na gruntach kościelnych, na inne miejsca trzeba uzyskać administracyjną zgodę /art. 15, ust 2, p.1 i 2/

• uprawnienie do udzielania posług religijnych w wojsku, szpitalach, więzieniach /a.19 u. 2 p.3/

• rządzić się własnym prawem, swobodnie wykonywać władzę duchowną oraz zarządzać swoimi sprawami,

• ustanawiać, kształcić i zatrudniać duchownych,

• realizować inwestycje sakralne i inne inwestycje kościelne,

• nabywać, posiadać i zbywać majątek ruchomy i nieruchomy oraz zarządzać nim,

• zbierać składki i otrzymywać darowizny, spadki i inne świadczenia od osób fizycznych i prawnych,

• wytwarzać i nabywać przedmioty i artykuły potrzebne do celów kultu i praktyk religijnych oraz korzystać z nich,

• nauczać religii i głosić ją, w tym za pomocą prasy, książek i innych druków oraz filmów i środków audiowizualnych,

• korzystać ze środków masowego przekazywania,

• prowadzić działalność oświatowo-wychowawczą,

• tworzyć i prowadzić zakony oraz diakonaty,

• tworzyć organizacje mające na celu działalność na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego oraz przeciwdziałania patologiom społecznym i ich skutkom,

• prowadzić działalność charytatywno-opiekuńczą,

• powoływać krajowe organizacje międzykościelne,

• należeć do międzynarodowych organizacji wyznaniowych i międzywyznaniowych oraz utrzymywać kontakty zagraniczne w sprawach związanych z realizacją swoich funkcji.

• wolność w zakresie indywidualnym

Art. 2. Korzystając z wolności sumienia i wyznania obywatele mogą w szczególności:

• tworzyć wspólnoty religijne, zwane dalej "kościołami i innymi związkami wyznaniowymi", zakładane w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadające własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultowe,

• zgodnie z zasadami swojego wyznania uczestniczyć w czynnościach i obrzędach religijnych oraz wypełniać obowiązki religijne i obchodzić święta religijne,

• należeć lub nie należeć do kościołów i innych związków wyznaniowych,

• głosić swoją religię lub przekonania,

• wychowywać dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami w sprawach religii,

• zachowywać milczenie w sprawach swojej religii lub przekonań,

• utrzymywać kontakty ze współwyznawcami, w tym uczestniczyć w pracach organizacji religijnych o zasięgu międzynarodowym,

• korzystać ze źródeł informacji na temat religii,

• wytwarzać i nabywać przedmioty potrzebne do celów kultu i praktyk religijnych oraz korzystać z nich,

• wytwarzać, nabywać i posiadać artykuły potrzebne do przestrzegania reguł religijnych,

• wybrać stan duchowny lub zakonny,

• zrzeszać się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii,

• otrzymać pochówek zgodny z wyznawanymi zasadami religijnymi lub z przekonaniami w sprawach religii.

Teza 60. Problem osobowości prawnej Kościoła w ustawodawstwie RP

• osobowość prawna oznacza zespół właściwości, dzięki którym, jakiś byt staje się podmiotem praw i obowiązków;

• wyróżnia się 3 kategorie osobowości prawnej Kościoła katolickiego;

• osobowość publicznoprawną Stolicy Apostolskiej;

• osobowość publicznoprawną Kościoła katolickiego w danym kraju;

• osobowość cywilnoprawną kościelnych jednostek organizacyjnych w danym państwie;

• osobowość publicznoprawna Stolicy Apostolskiej

• z punktu widzenia prawa kanonicznego Kościół katolicki i Stolica Apostolska są dwiema odrębnymi osobami moralnymi, czyli istniejącymi z ustanowienia Bożego;

• z punktu widzenia prawa międzynarodowego, Stolica Apostolska jest tytulariuszem osobowości publicznoprawnej z racji swej ograniczonej więzi z Kościołem katolickim, jako uniwersalną organizacją religijną;

• w odróżnieniu od państwa jako podmiotu suwerenności terytorialnej, Stolica Apostolska posiada atrybut suwerenności duchowej - wyrażając się w możliwości zawierania umów międzynarodowych i utrzymywaniu stosunków dyplomatycznych /prawo legacji czynnej i biernej/;

• w Ustawie z 17.05.1989 r. nie ma wprost uznania osobowości prawnej St. Ap. w relacji do państwa, lecz uznanie to zostało wyrażone przez akceptację możliwości zawarcia umowy międzynarodowej. Uznanie to nastąpiło dopiero z chwilą podpisania konkordatu /28.07.1993 r. ratyfikowany 23.02.1998r./

• osobowość publicznoprawną Kościoła katolickiego w Polsce

• racje dla których Kościół winien posiadać osobowość prawną w Polsce:

• istniała ona w okresie międzywojennym;

• funkcje społeczne pełnione przez Kościół nie mogą być traktowane jako czysto prywatne;

• Ustawy z 17.05.1989r. nie dają wprost odpowiedzi na to czy Kościół katolicki jest osobą prawną, ale mówi o takich cechach jak autonomia /możliwość rządzenia się swym prawem/ i niezależność /w wykonywaniu swych funkcji/ - są to atrybuty osobowości publicznoprawnej;

• osobowość cywilnoprawną kościelnych jednostek organizacyjnych w Polsce

• w prawie polskim powojennym istniał problem uznania kościelnych jednostek organizacyjnych za osoby prawne;

• w 1963r. - za osoby prawne uznano parafie i diecezje - orzeczenie Sądu najwyższego;

• ustawa z 1971 r. o przejściu na rzecz kościoła niektórych nieruchomości na ziemiach zachodnich i północnych mówi o diecezjach, parafiach, seminariach, zakonach - jako osobach prawnych;

• Ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w RP z 17.05.1989r. - przyznała w pełni osobowość prawną wszystkim jednostkom organizacyjnym Kościoła. Wyodrębniła ona też strukturę tych osób:

• o zasięgu ogólnokrajowym:

• Prezydium Konferencji Ep. Polski;

• Rada Główna Konferencji Ep. Polski;

• Sekretariat Konferencji Ep. Polski;

• o zasięgu terytorialnym:

• metropolie i archidiecezje;

• diecezje; administratury apostolskie;

• parafie;

• osoby prawne mieszane;

• kościoły rektoralne;

• Caritas Polska;

• Caritas diecezji;

• Papieskie Dzieła Misyjne;

• personalne osoby prawne

• Ordynariat Polowy;

• kapituły;

• parafie personalne;

• Konferencje Wyższych Przełożonych Zakonnych Męskich;

• Konferencje Wyższych Przełożonych Zakonnych Żeńskich;

• Instytuty życia konsekrowanego;

• prowincje zakonne;

• opactwa, klasztory niezależne i poszczególne domy zakonne;

• wyższe i niższe seminaria diecezjalne i zakonne

• kościelne zakłady naukowe;

• KUL - Lublin;

• Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie;

• Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu;

• Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie;

• Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna "Ignacjanum" w Krakowie

• inne instytuty naukowe, kanonicznie erygowane;

• sposoby nabywania osobowości prawnej

• sposób konkordatowy - przyznaje osobowość prawną całemu Kościołowi katolickiemu;

• sposób ustawowy - przez zastosowanie przepisów ustawy nabycie mocą ustawy z 17.05.1989r. o stosunku do Kościoła katolickiego w RP:

• nabycie mocą ustawy z 17.05.1989r jeśli jednostka istniała w tym czasie i została ujęta w schematyzmie diecezjalnym lub ankiecie statystycznej zakonów;

• przez powiadomienie organu administracji państwowej /szef Urzędu Rady Ministrów lub wojewoda/, jeśli jednostka została utworzona, lub dokonano jej zmiany już po wejściu Ustawy. Odpis powiadomienia z potwierdzeniem odbioru jest dowodem uzyskania osobowości prawnej;

• drogą rejestracji sądowej;

• inne jednostki nie posiadające osobowości prawnej np. księgarnie, wydawnictwa, zakłady charytatywno-wychowawcze, szkoły - działają w ramach kościelnych osób prawnych, które je powołały.

146

84

---