KOŚCIELNE PRAWO KARNE

1. Pojęcie

Można je pojmować w dwojakim znaczeniu:

• podmiotowym - to władza Kościoła do wymierzania kar - jako wspólnota duchowa ludzi zjednoczonych w tych samych wartościach wiary, jest zarazem uporządkowaną hierarchicznie społecznością mającą za cel prowadzić ludzi do zbawienia. To kierowanie było by nieskuteczne gdyby nie władza karania wobec tych, którzy Kościołowi wyrządzają szkodę. Ta władza obecna jest w Kościele od czasów apostolskich, gdy broniono czystości wiary i obyczajów. Potwierdzona została na soborach powszechnych, gdy nakładano kary na odstępujących od wiary. Kan. 1311 - Kościół posiada wrodzone /wynikające z jego natury/ i własne /nadane przez nikogo/ prawo do wymierzania sankcji karnych wobec wierzących popełniających przestępstwa. Prawo obejmuje:

• stanowienie norm karnych,

• wymierzanie sankcji karnych,

• przedmiotowym - to zespół norm określających wykonywanie władzy karnej w Kościele. Wykonywanie tej władzy zakłada istnienie takich elementów jak:

• przestępstwo, czyli indywidualny fakt wyrządzający szkodę lub stwarzający niebezpieczeństwo utraty dobra jakim jest zbawienie,

• sankcja karana - czyli środek społeczny służący ochronie wspólnoty kościelnej w wypadku naruszenia jej dobra jakim jest przestępstwo,

• postępowanie zmierzające do stwierdzenia przestępstwa i wymierzenia kary - czyli postępowanie karne

2. Ogólne zasady nowego prawa karnego

• wierność zasadom Soboru - szczególnie poszanowania wolności religijnej. Sobór nie obłożył swoich uchwał jak poprzednie synody karą ekskomuniki,

• rozgraniczenie między zakresem wewnętrznym i zewnętrznym - aczkolwiek np. w przypadku spowiednika wyraźnie widać dążność do harmonijnego łączenia niż rozdzielania tych zakresów /spowiednik jedna grzesznika z Bogiem ale też w wielu przypadkach przestępcę z Kościołem/

• redukcja kar - szczególnie latae sententiae do najcięższych przestępstw. Kary w zasadzie winne być wymierzane stąd w większości będą one ferendae sententiae,

• zasada słuszności i miłości chrześcijańskiej - kara może być wymierzana tylko jako środek ostateczny,

• ochrona praw osoby ludzkiej - karać można tylko wówczas, gdy dopuszcza to prawo, gdy domaga się tego sytuacja np. zapobieżenie zgorszeniu lub ochrona dobra publicznego,

• poszanowanie autonomii kościołów lokalnych - kodeks pozostawia większą kompetencję w stanowieniu sankcji karnych prawodawcom Kościoła partykularnego, w celu dostosowania dyscypliny karnej do ich potrzeb,

• pozostawienie definicji do ustalenia przez naukę prawa - w kodeksie zrezygnowano całkowicie z definiowania pojęć z zakresu dyscypliny karnej, co jednak nie jest słuszne gdyż prowadzić może do rozbieżnej interpretacji i stosowaniu tego prawa.

3. Podział prawa karnego w nowym KPK

Zawarte jest w ks. VI i dzieli się na 2 części:

• część ogólna - przestępstwa i kary kościelne w ogólności

• cześć szczegółowa - kary za poszczególne przestępstwa

CZĘŚĆ OGÓLNA

PRZESTĘPSTWA KOŚCIELENE W OGÓLNOŚCI

1. Pojęcie

• w dawnym prawie kanonicznym używano nazw: crimen, delictum, flagitium, maleficium, peccatum, publicum,

• w CIC - 2 nazwy: crimen i delictum,

• w KPK - tylko delictum i rzadko crimen

2. Definicja przestępstwa kościelnego

• definicja przestępstwa może być formułowana z punktu widzenie materialnego i formalnego

• definicja materialna akcentuje szkodliwość przestępstwa dla życia społecznego. Jego elementem jest przeszkoda jaką stwarza ono wiernym w dążeniu do wspólnego dobra duchowego - zbawienia.

• formalna - przestępstwo jest naruszeniem normy prawnej obwarowanej sankcją karną

• w CIC kan. 2195 p. 1 - to zewnętrzne i moralnie poczytalne naruszenie prawa, do którego dołączona jest sankcja karna /przynajmniej nieokreślona/

• w KPK kan. 1321 - nikogo nie należy karać, chyba że dokonane przez niego zewnętrzne naruszenie prawa lub nakazu jest ciężko zawinione z winy umyślnej.

3. Elementy przestępstwa

• elementy obiektywne

• element materialny - to złość wewnętrzna czyni i jego negatywne skutki dla sprawcy i dla wspólnoty. Przez popełnienie tego czynu osoba osłabia więź duchową łączącą go z Chrystusem. Różnica między grzechem a przestępstwem /każde przestępstwo jest grzechem, ale nie każdy grzech jest przestępstwem/:

• grzech ciężki powoduje utratę łaski uświęcającej i osłabia więź ze wspólnotą wiernych

• grzech ciężki może stać się przestępstwem jeśli powoduje skutki zewnętrzne, wyrządzając szkodę wspólnocie i jest przeszkodą w osiągnięciu przez nią dóbr duchowych. Już za czasów apostolskich karano nie za wszystkie grzechy ale za te, które były ciężkie i zewnętrzne np.: bluźnierstwo, zabójstwo, bałwochwalstwo, cudzołóstwo. Skutkiem takich czynów musiała być: krzywda /iniuria/, szkoda /damnum/, zgorszenie /scandalum/. Za grzechy w zakresie wewnętrznym wymierzano pokutę, a za przestępstwo karę.

• element formalny - zawiera zewnętrzne naruszenie normy obwarowanej sankcja karną :

• naruszenie normy prawej obiektywnej lub nakazu - a więc normy ustalonej przez prawodawcę /norm prawa powszechnego i partykularnego/, ale też norm prawa Bożego pozytywnego i naturalnego. Nie jest przestępstwem kościelnym naruszenie norm prawa świeckiego, chyba że prawo to zostało uznane przez władzę kościelną za obowiązujące. Przestępstwem jest również naruszenie tzw. nakazów prawnych - stanowionych dekretami przez przełożonego kościelnego w celu przynaglenia do zachowania normy generalnej. Nakaz taki może wydać przełożony posiadający władzę jurysdykcji w zakresie zew. i nie można ich obwarowywać karami ekspiacyjnymi wymierzanymi dożywotnio.

• naruszenie uzewnętrznione - nie jest przestępstwem naruszenie prawa powstałe tylko w woli osoby i nie ujawnione na zew. /czyli przez nikogo nie zauważone np. przestępstwo herezji istnieje, gdy poglądy sprzeczne z wiarą zostają ogłoszone lub spisane/. Naruszenie to może być ujawnione w działaniu pozytywnym lub negatywnym:

• pozytywnym - dokonanie czynu, którego nakaz zakazuje /np. przestępstwo solicytacji/

• negatywne - powstrzymanie się od czynu, który nakaz zaleca wykonać /np. sporządzenie fałszywego dokumentu jest naruszeniem nakazu sporządzania dokumentów autentycznych/

Podmiot przestępstwa:

• podmiotem czynnym przestępstwa jest osoba dopuszczająca się zew. naruszenia prawa,

• podmiotem biernym przestępstwa jest osoba, której dobro naruszono,

• naruszenie normy opatrzonej sankcją karną - ten wymóg jest to środek ochrony praw osoby ludzkiej. Prawo winno bowiem wyliczać przestępstwa obwarowane karami i podawać pewną rozpiętość kar tak by sędzia wydający wyrok mógł dostosować ją do ciężkości czynu. Ponadto prawo karne nie działa wstecz - tzn. że delikwent nie może być ukarany za czyn popełniony w przeszłości, kiedy nie był on jeszcze obwarowany sankcjami karnymi.

KPK kan. 1399 - poszerzono możliwość nakładania kary na osobę dopuszczająca się naruszenia prawa nie tylko obwarowanego sankcją karną ale też prawa Bożego lub kościelnego. Przełożony kościelny może ukarać wówczas sprawcę słuszna karą jeśli spełnione są 2 warunki: gdy przekroczenie jest szczególne ciężkie i gdy domaga się tego konieczność zapobieżenie lub naprawienia zgorszenie - wystarczy że jeden z tych warunków jest spełniony. Przełożony winien jednak z tego uprawnienie korzystać wyjątkowo by nie naruszać uprawnień przysługującym wszystkim wierzącym.

Kara może być tu dwojaka:

• określona - gdy sam prawodawca w normie określa wielkość i czas trwania kary

• nieokreślona - gdy prawodawca upoważnia przełożonego do wyboru rodzaju kary. Upoważnienie to może być obligatoryjne /gdy jest stwierdzenie "ma być ukarany", ”należy ukarać"/ i fakultatywne /gdy decyzję o ewentualnej karze pozostawia się przełożonemu np. "winien być ukarany"/

• element subiektywny

• jest to przede wszystkim poczytalność sprawcy przestępstwa. Poczytać kogoś za przestępcę tzn. uznać go za sprawcę karalnego czynu. Jest to uznanie związku między działaniem i efektem tego działania a daną osobą. By ktoś został uznany za autora danego czynu musi istnieć między nim a czynem przestępczym:

• związek fizyczny - czyn szkodliwy musi być następstwem zachowania się danego człowieka,

• związek psychiczny - zachowanie musi być aktem świadomym i dobrowolnym,

• związek moralny - czyn przypisany osobie określa się jako zły /zasługujący na naganę/ lub dobry /zasługujący na pochwałę/ w odniesieniu do konkretnych norm moralności,

• związek prawy - czyn oceniany pod kątem tego jakie rodzi skutki prawne w sferze stosunków prawnych /obowiązki i uprawnienia/ np. przełożony ma obowiązek ukarania, sprawca ma uprawnienie obrony,

• związek karny - zw. kryminalnym - gdy czyn naruszenia normy prawnej zostaje przypisany sprawcy jako zasługujący na karę.

• poczytalność jest czymś innym niż odpowiedzialność. Odpowiedzialność jest pojęciem szerszym i obejmuje relację jaka zachodzi między sprawcą przestępstwa a władzą społeczną - jest to więc konieczność poniesienia konsekwencji swego czynu wobec władzy. Odpowiedzialność karna w Kościele zakłada istnienie poczytalności: fizycznej, psychicznej, moralnej i prawnej. Odpowiedzialność może być:

• karna - ponosi się ją za szkody publiczne, za szkody wyrządzone wspólnocie kościelnej,

• cywilna - za szkody prywatne,

• wina /dolus/ - jest źródłem poczytalności. Już w prawie rzymskim rozróżniano winę umyślną /stanowiła podstawę odpowiedzialności/ i przypadek /wydarzenie niezależne od woli człowieka/. W kościelnym prawie nie zawsze zwracano na to uwagę, poprzestając często tylko na stwierdzeniu zew. naruszenia prawa. Początek pojęcia winy umyślnej i nieumyślnej w prawie kościelnym sięga dekretalistów /XIII w./

• CIC - mówi o dwóch rodzajach winy - umyślna /dolus/ i nieumyślna /culpa/

• KPK kan. 1321 p.1 - za CIC mówi o 2 rodzajach winy - umyślnej i nieumyślnej

• prawo świeckie wyróżnia nadto winę kombinowaną , gdy z przestępstwa wynikają różne zabronione skutki przy czym jedne z nich pochodzą z winy umyślnej inne z nieumyślnej,

Poszczególne rodzaje winny i ich wpływ na poczytalność

• wina umyślna - wg CIC kan. 2200 p. 1 i KPK kan. 1321 p. 1 - to umyślne /celowe, planowe/ naruszenie prawa lub nakazu. By zaistniała musi być intencja /zamiar/ pogwałcenia prawa. Musi temu towarzyszyć:

• ze strony umysłu - znajomość normy prawnej przeciwko której skierowane jest działanie lub zaniechanie. Przy czym nie musi istnieć świadomość, że za przekroczenie prawa jest jakaś kara, wystarczy sama świadomość że czyn jest zabroniony przez prawo,

• ze strony woli - wolność w wyborze środków działania i wolność w działaniu - a więc pozytywny akt woli skierowany na naruszenie prawa - inne motywy np. korzyść, przyjemność nie są tu tak istotne

Między szkodliwym skutkiem czynu a zamierzonym celem istnieje związek zw. zamiarem. Może on być:

• zamiar bezpośredni - gdy sprawca pozytywnym aktem woli zmierza do popełnienia przestępstwa, czyli wg niego wywołanie skutku przestępczego jest koniecznym następstwem jego czynu /np. podając truciznę by kogoś otruć/

• zamiar pośredni - w dawnym prawie kanonicznym - gdy z popełnienia danego czyny wynika kilka skutków przestępczych, a sprawca podjął się tego czynu dla osiągnięcia jednego z nich - odpowiedzialność ponosi jednak za wszystkie skutki wynikłe z zabronionego czynu. Nie ma o tym mowy w KPK.

• zamiar ewentualny - w prawie cywilnym - ktoś podejmuje działanie zabronione prawem, ale nie jest do końca pewien czy jest to przeciwne prawu. W świadomości godzi się to na nawet jeśli jest to zabronione /np. zawarcie małżeństwa z osobą, u której trwa jeszcze pierwsze małżeństwo, choć dana osoba nie wie tego na pewno/. W prawie kanonicznym zamiar ten podpada pod pojęcie winy nieumyślnej.

• wina nieumyślna - culpa - najczęściej wypływa z niezachowania należytej staranności w zachowaniu prawa. Brak tej staranności może być źródłem poczytalności karnej. Wina ta wypływa z:

• ciężko zawiniona ignorancja lub błąd. Ignorancja czyli brak wiedzy może dotyczyć prawa /co do istnienia, natury i znaczenia normy prawnej/ lub faktu /co do konieczności istnienia pewnych okoliczności wymaganych do zastosowania danej normy prawnej/. Błąd jest zaś wiedzą ale fałszywą na jakiś temat.

• ciężko zawinione zaniedbanie w zapobieżeniu szkodliwym skutkom wynikającym z podjętego działania. Ma ono miejsce gdy działający przewiduje powstanie skutków sprzecznych z prawem i nie przeszkodził ich powstaniu wskutek lekkomyślności czy lenistwa. Może to być np. zaniedbanie w pełnieniu urzędu jaki został zlecony danej osobie przez co ucierpiało dobro wiernych.

• kan. 1321 p. 1 i 2 - podaje ogólne zasady

• nie można nikogo karać jeśli popełniony przez niego czyn nie jest ciężko poczytalny z powodu winy umyślnej lub nieumyślnej - nie można więc karać za czyny niezawinione,

• z winy umyślnej lub nieumyślnej musi nastąpić zew. naruszenie prawa,

• sprawca nie podlega karze jeśli wina była nieumyślna, chyba że ustawa lub nakaz inaczej zastrzegają np. kan. 1389 p.2 - karze podlega ten kto wskutek zaniedbania nielegalnie wydaje lub wstrzymuje się od wydania aktu władzy kościelnej i z tego wynika czyjaś szkoda.

• domniemanie poczytalności karnej

• jest to zasada charakterystyczna dla prawa kanonicznego.

• w CIC kan. 2200 p. 2 - przyjęte było domniemanie winy umyślnej,

• KPK kan. 1321 p.3 - gdy nastąpiło zew. naruszenie normy domniemywa się poczytalność sprawcy, chyba żeby okazało się coś innego - czyli obalić je można przez dowód przeciwny, czyli nie można się tym domniemaniem posłużyć jeśli okoliczności przestępstwa wskazują na zmniejszoną lub ograniczoną poczytalność. Nakłada to na sędziego obowiązek dokładnego zbadania sprawy od strony czynników obiektywnych i subiektywnych. Na podstawie domniemania można wymierzyć karę tylko wówczas, gdy z okoliczności nie wynika zdanie przeciwne domniemaniu.

• w prawie cywilnym jest zasada przeciwna - nikogo nie należy uważać za winnego dopóki nie udowodni mu się winy w procesie karnym,

4. Podział przestępstw kościelnych

W CIC był zawarty podział przestępstw ale KPK - pomija ten podział można jednak wyróżnić pewne kategorie:

• ze względu na rozgłoszenie:

• publiczne - gdy fakt przestępstwa został rozgłoszony lub istnieje możliwość jego rozgłoszenia,

• tajne - materialnie /jeśli sam czyn przestępczy nie jest znany/ lub formalnie /gdy nie jest znana poczytalność sprawcy - zabił w złości czy w samoobronie/

• ze względu na stopień pewności prawnej:

• notoryczne - zostało popełnione jawnie, jest pewne i nie da się go usprawiedliwić żadną okolicznością

• notoryczność prawna - gdy wydano wyrok i przeszedł on w stan rzeczy osądzone

• notoryczność faktyczna - gdy przestępstwo jest znane z innych źródeł np. dokumentów kościelnych, bez względu na to czy zostało rozgłoszone czy też nie,

• nienotoryczne - gdy nie ma pewności co do jego popełnienia,

• ze względu na autorytet władzy karzącej:

• przestępstwo czysto kościelne - gdy naruszono tylko normy prawa kanonicznego,

• czysto świeckie - gdy naruszono tylko normę karna prawa świeckiego,

• mieszane - które jednocześnie narusza normy prawa kanonicznego i świeckiego - KPK nie zawiera wskazań, który z trybunałów ma tu pierwszeństwo / należy się stosować do umów konkordatowych,

• ze względu na zachowanie się osoby dokonującej przestępstwa:

• dokonane przez wykonanie czynu zabronionego

• zaniechanie czynu nakazanego,

5. Wielkość przestępstwa - czyli ciężkość przestępstwa

• to tytuł, który sprawia, że jakiś czyn jest mniej lub bardziej szkodliwy w porównaniu z innymi czynami naruszającymi tę samą normę prawną, a zatem wymaga łagodniejszej lub surowszej kary,

• wielkość przestępstwa ocenia się wg kryterium absolutnego - tzn. biorąc pod uwagę ontologiczną naturę czynu przestępczego, czyli rodzaj dobra chroniony przez daną normę karną,

• względna wielkość przestępstw jest mierzona wg tego w jakim stopniu weryfikują się w danym przestępstwie następujące elementy:

• wielkość absolutna przestępstwa,

• wielkość faktycznej szkody /zaistniałej lub mogącej zaistnieć/ - element materialny przestępstwa

• element subiektywny - rodzaj i stopień winy delikwenta,

• względna wielkość przestępstwa jest uzależniona od wielu czynników, które mogą wpływać na zmniejszenie, wyłączenie lub zwiększenie poczytalności przestępcy a co za tym idzie także kary,

6. Okoliczności wykluczające poczytalność - kan. 1323

• wiek poniżej 16 lat - granica wyznaczona w oparciu o domniemanie, że przed ukończeniem tego wieku osoba nie ma pełnej zdolności do rozpoznała swego czyny i kierowania swym postępowaniem. Nawet jeśli popełnia przestępstwo nie może zostać ukarana. Można jednak stosować środki poprawcze i wychowawcze - jeśli ma rozeznanie wartości moralnych i prawnych swych czynów,

• brak używania rozumu - nawet jeśli ukończyła 16 rok życia - może to być brak:

• aktualny - osoba normalnie cieszy się używaniem rozumu, ale wskutek jakiejś przyczyny np. głębokiej depresji bądź działania środków psychoaktywnych nie jest w stanie rozeznać właściwie swego postępowania. Jeśli jednak osoba dobrowolnie wprowadziła się w taki stan nie jest to wtedy okoliczność łagodząca, zwłaszcza jeśli ten stan został wywołany celowo by uniknąć odpowiedzialności za przestępstwo,

• habitualny - związany z trwałymi zaburzeniami psychicznymi spowodowanym bądź niedorozwojem umysłowym bądź chorobą psychiczna, która się pojawiła już w wieku dorosłym. Osoby chore psychicznie mogą mieć okresy powrotu do używania rozumy /remisja stanu chorobowego/, ale to nie zmienia faktu, że nawet wówczas popełnione przez nich przestępstwo nie podlega karze, chyba że domniemanie z kan. 1322 obali się przez wykazanie, że delikwent nie był dotknięty habitualnie chorobą psychiczną. Zalecana jest opinia psychiatry

• niezawiniona ignorancja, błąd, nieuwaga

• ignorancja to brak wiedzy - jeśli osoba nie jest zobowiązania do posiadania tej wiedzy mówimy wówczas o nieznajomości. Jeśli osoba nie ma wiedzy, którą winna posiadać wówczas mamy ignorancję. Czysta ignorancja występuje rzadko - najczęściej jest połączona z błędem i traktowana jak błąd. Rodzaje ignorancji:

• prawna /co do istnienie normy karnej lub co istnienia kary za jej naruszenie/ i faktyczna /czy dana norma w danych okolicznościach obowiązuje i jakie okoliczności są wymagane by normę zastosować/,

• pokonalna /przy użyciu zwykłych i dostępnych środków może być usunięta/ i niepokonalna /nie można jej usunąć i stąd jest na najczęściej niezawiniona/. Pokonalna może być zawiniona lub niezawiniona

• zawiniona /gdy podmiot miał obowiązek nabycia odpowiedniej wiedzy i gdy po odkryciu swej nie wiedzy nie uzupełnił braków np. z powodu lenistwa/ i niezawiniona /gdy osoba nie miała obowiązku nabycia wiedzy lub obowiązku jej uzupełnienia gdy jej brak odkryła/,

• zawiniona ciężko - gdy ktoś ma świadomość swych zaniedbań ale trwa w nich z lenistwa lub by uchylić się od obowiązków

• zwykła - gdy ktoś czyni pewne starania by ją usunąć ale nie dość starannie

• kwalifikowana - wie os swych brakach ale nie czyni nic by temu zaradzić

• umyślna - gdy ktoś świadomie trwa w ignorancji bo chce swobodnie naruszać prawo

• zawiniona lekko - gdy podmiot nie ponosi ciężkiej winy za brak swej wiedzy,

• błąd- to stan umysłu w którym podmiot jest mylnie przekonany o posiadaniu wiedzy o czym

• nieuwaga -- jest podobna do ignorancji jest to stan przejściowy w którym osoba nie zwraca uwagi na wiedzę, którą habitualnie posiada, podmiot wie o czymś, ale nie przywiązuje do tego uwagi jaką winien,

Ogólna zasada - nie ponosi kary ten kto naruszył prawo pod wpływem ignorancji niezawinionej błędu czy nieuwagi - kan. 1323 n.2. Przy ignorancji zawinionej jest też odpowiedzialność karna. Ponadto od kary zwalnia ignorancja czy błąd co do istnienie i obowiązywalności normy a nie co do sankcji karnych z nią związanych. Delikwent musi jednak udowodnić ignorancję, gdyż w kan. 15 p. 2 jest zasada - nie domniemywa się ignorancji czy błędu co do ustawy lub kary.

• przymus fizyczny - to wpływ i napór różnych sił na zewnętrzną cielesną sferę człowieka i na jego władze wykonawcze, przy czym człowiek wew. na wykonanie danego czynu się nie zgadza. Rodzaje przymusu:

• fizyczny - jeśli jest spowodowany przemocą zewnętrzną. Decyzja działającego jest negatywna - "nie chcę działać", ale mimo to następuje zewnętrzna czynność i moralny - jeśli na wolę działającego wpływano poprzez groźbę zła. Decyzja jest negatywna - "nie chcę działać - uważam, że nie należy działać", ale pod wpływem okoliczności zew. ulegam - akceptuję swoje działanie, ale wbrew sobie

• absolutny - gdy całkowicie pozbawia człowieka możliwości wyboru i kierowania sobą. Człowiek wykonuje czyn, gdyż nie może się oprzeć naporowi, choć z danym czynem się wew. nie zgadza - zwalnia od odpowiedzialności karnej, lub względny /?/- gdy człowiek jest zew. przymuszony do dokonania czynu ale wew. się temu nie sprzeciwia,

• zawiniony - gdy działający przewidywał zaistnienie przymusu ale nie zastosował właściwej staranności by go uniknąć lub sam go sprowokował - ten rodzaj nie uwalnia od odpowiedzialności karnej,

• przypadek - czyli wydarzenie zaistniałe bez udziału świadomej woli osoby, nawet jeśli go przewidywał ale nie mógł uniknąć - zwalnia z odpowiedzialności karnej /kan. 1323 n.3/,

• ciężka bojaźń, stan wyższej konieczności, wielka niedogodność

• ciężka bojaźń - powstaje pod wpływem przymusu moralnego, gdy człowiek działa obawiając się groźby jakiegoś zła - to stan umysłu wstrząśniętego niebezpieczeństwem grożącym bezpośrednio lub w bliskiej przyszłości. Powoduje to ograniczenie możliwości dokonywania wyboru. Bojaźń musi mieć przyczyną zewnętrzną np. działanie innego człowieka. Gdy niebezpieczeństwo zagraża z przyczyn naturalnych /kataklizm/ lub obiektywnych przyczyn ekonomicznych /inflacja, kryzys/ albo ze strony człowieka pozbawionego używania rozumu mówimy o niedogodności lub stanie wyższej konieczności. Przy ocenie ciężkości bojaźni bierze się 2 elementy:

• element obiektywny - wielkość zła sama w sobie

• element subiektywny - to wrażliwość osoby na grożące jej zło

przyjmując za podstawę jeden z tych elementów wyróżnia się:

• bojaźń absolutnie ciężką - gdy zło samo w sobie jest tak wielkie iż może ograniczyć zdolność wyboru u przeciętnego człowieka /groźba zabójstwa czy okaleczenia/

• bojaźń względnie ciężką - gdy zło nie jest samo w sobie ciężkie ale dla konkretnej osoby stanowi na tyle mocny czynnik, że ogranicza swobodę wyboru

• strach i lęk - powstaje wówczas gdy zagrażające zło jest obiektywnie znikome lub go nie ma wcale, ale osoba odczytuje to jako niebezpieczeństwo. Jest to najczęściej uczucie patologiczne.

• stan wyższej konieczności - to obiektywna sytuacja w której osoba jest niezdolna do wykonania lub zaniechania czynu zakazanego przez prawo. Może ona być:

• absolutna lub względna

• absolutna konieczność fizyczna - gdy brak środków fizycznych do realizacji lub zaniechania czegoś np. pieniędzy, zdrowia, sił;

• absolutna konieczność moralna - czyli duchowa, gdy ktoś został do czegoś zobowiązany ale jest to wbrew jego sumieniu /ma poczucie grzechu/. Osoba nie może więc wówczas wykonać czegoś bez popełnienia grzechu. W praktyce jest to często przy konflikcie prawa i nakazu sumienia

• względna konieczność fizyczna - gdy wykonanie czegoś nie może się obyć bez utraty jakiegoś dobra /majątek, zdrowie/ lub bez jakiejś szkody,

• względna konieczność moralna - gdy wypełnienie prawa nie może się obyć bez szkody duchowej osoby działającej lub innych osób /skrupuły, zgorszenie/;

Zasada ogólna - kan. 1323 p.4 i 7 - bojaźń nawet względnie ciężka i stan wyższej konieczności uwalniają od kary jeśli czynność pod ich wpływem dokonana nie jest wewnętrznie zła i nie powoduje szkody dusz. Co oznacza że - nie zwalniają one od odpowiedzialności karnej, gdy:

• czyn jest wewnętrznie zły - przeciwny prawu Bożemu naturalnemu lub pozytywnemu /bluźnierstwo, krzywoprzysięstwo, bałwochwalstwo, zabójstwo, aborcja;

• czyn powoduje szkodę dusz - stanowi wprost przeszkodę w osiągnięciu łaski koniecznej do zbawienia, będących w dyspozycji Kościoła /spowiadanie przez księdza bez takiej władzy, brak rezydencji u proboszcza/

• obrona konieczna;

Kto jednak działa w pod wpływem błędu, że zachodzi w jego przypadku ciężka bojaźń lub wyższa konieczność - jest uwolniony od poczytalności karnej /kan. 1323 p.7/

• obrona konieczna - kan. 1323 n.5 - to odparcie przez człowieka w granicach konieczności niesprawiedliwego i bezpośredniego zamachu na jakieś dobro własne lub bliskiej mu osoby /zamach na życie, pobicie, gwałt/. Obrona taka zwalnia z odpowiedzialności karnej, podobnie jak i błąd, że w danym przypadku obrona konieczna zachodzi /kan. 1323 n.7/. Elementy obrony koniecznej:

• działanie niesprawiedliwe - tzn. z naruszeniem obowiązującego prawa, bo nie ma obrony przed działaniem opartym na prawie;

• bezpośrednie - tzn. trwa w chwili podjęcia obrony, ani przed zamachem ani po zamachu nie można mówić o obronie koniecznej; Nie musi być jednak działaniem fizyczny lecz może dotyczyć także znieważania, ujawnienia tajemnicy,

• obrona musi być konieczna - czyli broniący się musi stosować środki bez przekroczenia umiaru. Musi istnieć proporcja między zamachem a obroną, między sposobem zamachu a sposobem obrony, między działaniem napastnika a działaniem obrońcy

7. Okoliczności zmniejszające poczytalność - kan. 1324

Przestępca nie jest wolny od kary ale winna być ona złagodzona lub zastąpiona pokutą. Decyduje o tym władza kościelna /przełożony, sędzia/;

• wiek między 16 a 18 r. ż. - gdyż człowiek w tym wieku nie zdaje sobie w pełni sprawy z wartości moralnej swych czynów, stąd nie może ponosić pełnej odpowiedzialności

• częściowy brak używania rozumu - przyczyną są różne zaburzenia psychiczne aktualne lub habitualne;

• całkowity brak używania rozumu zawiniony przez sprawcę - ustawodawca wyraźnie wskazuje na upojenia alkoholowe lub stan podobny osiągnięty przy pomocy innych środków, przy czym chodzi tu o winę nieumyślną /culpa/. Jeśli ktoś umyślnie wprowadził się w taki stan by łatwiej było mu dokonać przestępstwa lub uchylić się od odpowiedzialności - wówczas nie ma mowy o zmieszeniu poczytalności a więc i odpowiedzialności;

• niezawiniona ignorancja i błąd - co do faktu iż naruszona przez niego norma była opatrzona sankcją karną;

• obrona konieczna bez należytego umiaru - brak proporcji między działaniem zamachowych a obrońcy;

• ciężka i niesprawiedliwa prowokacja - to działanie /czyn lub słowa/ prowadzące u innej osoby do wzburzenia emocjonalnego i działania odwetowego mającego na celu wyrządzenie szkody prowokatorowi. Zmniejsza ona o tyle poczytalność o ile spowodowała w osobie, przeciw której była wymierzona, zaburzenia w sferze rozpoznania wartości czynu odwetowego, czyli ograniczenia jego swobody działania. Prowokacja by zmniejszyć poczytalność winna być ciężka /powodując znaczne wzburzenie/ oraz niesprawiedliwa /przeciwna prawu/;

• pasja - to silne wzburzenie emocjonalne dezintegrujące działanie władz umysłowych i wolitywnych np. gniew, nienawiść, rozpacz, strach, nadzieja zysku, radość zmysłowa. Jeśli pasja poprzedza akt woli przed dokonaniem czynu stanowi przeszkodę w podjęciu swobodnej decyzji. Zmniejsza ona poczytalność karną jeśli:

• nie została dobrowolnie wywołana i podtrzymywana przez osobę, która jej doznaje,

• jeśli pasja poprzedzała akt zgody na dokonanie czyny przestępczego;

• jeśli nie wstrzymywała całkowicie świadomości i dobrowolności działania w momencie dokonywania czynu przestępczego;

• błąd zawiniony - kan. 1324 p.1 n.8 - jeśli sprawca błędnie sądzi, że w jego przypadku zachodzą okoliczności zwalniające go całkowicie od poczytalności karnej czyli:

• 
  ciężka bojaźń przynajmniej względna, jeśli przestępstwo nie jest wew. złe

• stan wyższej konieczności lub wielka niedogodność, i nie powoduje szkody dla dusz

• obrona konieczna z zachowaniem umiaru,

Poczytalność jest zmniejszona jeśli błąd ten był zawiniony ale z winy nieumyślnej /culpa/

• inne okoliczności zmniejszające poczytalność - KPK kan. 1324 p.1 n. 10 - dopuszcza takie np. określone prawie partykularnym i zaleca stosowanie złagodzonej kary,

Zasady ogólne:

• przełożony lub sędzia wymierzając w tym przypadku karę /wg prawa powszechnego lub partykularnego/ powinien ją złagodzić lub w jej miejsce nałożyć pokutę;

• okoliczność zmniejszająca poczytalność wyłącza jednocześnie stosowanie kar latae sententiae, które mają zastosowanie tylko przy pełnej poczytalności;

• kan. 1325 - nie można uznać zmniejszenia poczytalności przy:

• ignorancji zawinionej lub umyślnej /kwalifikowanej/

• upojeniu lub podobnym zaburzeniu świadomości jeśli została wywołana umyślnie, by popełnić przestępstwo lub uwolnić się od odpowiedzialności;

• przy wzburzeniu emocjonalnym umyślnie wywołanym przez sprawcę i podtrzymywanym.

8. Okoliczności zwiększające poczytalność

Mogą one być:

• dotyczące faktu przestępczego czyli realne - przynależące do samego faktu i modyfikujące przedmiot przestępstwa np. okoliczności czasu, miejsca,

• dotyczące osoby - określające bliżej osobę delikwenta, jego stan, świadomość, wolę /recydywa, premedytacja/, pełniony urząd;

Kategorie okoliczności zwiększających poczytalność karną:

• powrót do przestępstwa - recydywa. By zaistniała muszą być spełnione następujące elementy:

• popełnienie nowego przestępstwa, odrębnego od poprzedniego, przy czym może być tego samego rodzaju np. ponowna kradzież, nie będąca jednak kontynuacją poprzedniej;

• recydywa specjalna - gdy popełnione zostaje przestępstwo tego samego rodzaju;

• recydywa generalna - gdy nowe przestępstwo ale innego rodzaju;

• nowe przestępstwo musi być popełnione po wymierzeniu kary lub jej deklarowaniu;

• konieczny jest upór w złej woli - liczy się ty czas między popełnieniem kolejnych przestępstw - im krótszy czas tym większe prawdopodobieństwa złej woli. Podobnie większa ilość przestępstw wskazuje na złą wolę

• godność osoby popełniającej przestępstwo - im większa godność tym większa odpowiedzialność karna, gdyż popełnione przez nią przestępstwo wyrządza najczęściej większą szkodę publiczną. KPK nie mówi wprost o tej okoliczności, ale w kan. 1370 p. 1-3 - wspomina o szczególnych przestępstwach jak przymus wobec papieża, biskupa czy duchownego;

• nadużycie autorytetu lub urzędu dla popełnienia przestępstwa

• przez autorytet rozumie się władzę kościelną dającą udział w funkcji nauczania uświęcania lub rządzenia. Urząd jest zaś rozumiany w myśl kan. 145 p.1 - jako zadanie ustanowione na stałe z postanowienia Bożego lub kościelnego dla realizacji celu duchowego;

• nadużycie autorytetu lub urzędu oznacza wykorzystanie ich do innego celu niż ten dla którego zostały one ustanowione

• racja zwiększenia kary wynika z faktu, że te przestępstwa wywołują zgorszenie i pogardę dla władzy kościelnej a nadto sprawca okazuje szczególną złość woli;

• niezachowanie należytej staranności - kan. 1326 p.1 i 2 - czyli niezapobieżenie szkodliwym skutkom przestępstwa popełnionego z winy nieumyślnej /culpa/. Do zaistnienia konieczne jest:

• działający przewidywał skutek swego czyny sprzeczny z prawem - działał z pełną świadomością;

• nie zastosował środków zapobiegającym zaistnieniu szkody, które mógł i powinien zastosować;

• sędzia po stwierdzeniu zaistnienia 2 powyższych okoliczności winien zastosować surowszą karę, a w przypadku latae sententiae dołączyć inną karę lub pokutę /wybór jej zależy od sędziego/

• kan. 1327 - obok wymienionych okoliczności zwiększających poczytalność mogą istnieć inne ustanowione przez prawo partykularne.

9. Stadia przestępstwa

• karze podlega w prawie nie tylko ten, kto dokonał czynu przestępczego ale i tek, kto dostatecznie daleko wkroczył na drogę prowadząca do przestępstwa, lub wg jego planów mającą do przestępstwa prowadzić;

• Etapami na których opiera się czyn przestępczy są:

• proces psychiczny spełniający kryteria winy umyślnej lub nieumyślnej

• proces zewnętrzny - manifestacja procesu psychicznego obejmująca przygotowanie i czynności wykonawcze powodujące powstanie szkody społecznej;

• przy przestępstwach umyślnych:

• podjęcie zamiaru dokonania przestępstwa,

• czynności przygotowawcze - nie tworzą czynności karalnej i obejmują zbieranie środków potrzebnych do dokonania przestępstwa i usuwanie przeszkód na tej drodze - choć poprzedzają naruszenie prawa i do niego prowadzą, to są obiektywnie obojętne i mogą prowadzić do innych celów niż przestępstwo /np. przechowywanie trucizny/,

• wykonanie czynu przestępczego - stanowią integralną część czynu karalnego i przez nie zaczyna się realizować szkoda społeczna - z natury swej zmierzają do materialnego naruszenia prawa /podanie trucizny osobie/.

Biorąc pod uwagę stadia czynu przestępczego można wyróżnić formy przestępstw:

• przestępstwo usiłowane

• przestępstwo chybione

• przestępstwo niezauważone

• Przestępstwo usiłowane - wg kan. 1328 p.1 - Mówimy o nim gdy ktoś podjął działanie lub go zaniechał w celu dokonania przestępstwa jednak odstąpił od swego celu. Ujawnił więc już swój zamiar, ale nie nastąpił skutek przez niego zamierzony. Był więc zamiar ale nie było wykonania, tzn. istniała wina umyślna w postaci zamiaru bezpośredniego. Istotne jest by działanie podjęte przez sprawcę jest obiektywnie zdatne do dokonania przestępstwa /kan. 1328 p.2. Przestępstwo usiłowane zawiera w sobie element:

• subiektywny - zamiar popełnienia przestępstwa

• obiektywny - w znaczeniu pozytywnym - zaistniał już początek działania przestępczego, a w znaczeniu negatywnym - czyn przestępczy nie został dokończony,

By pociągnąć kogoś do odpowiedzialności karnej z tego tytułu konieczne jest przestrzeganie zasad:

• nie podlega on karze za przestępstwo dokonane - chyba że ustawa inaczej zarządza,

• jeśli sprawca podjął działanie z natury swej zmierzające do dokonania przestępstwa i spontanicznie odstąpił od niego - nie należy wymierzać mu kary ani pokuty ani środków zaradczych - pod warunkiem, że z jego działania nie powstało zgorszenie lub jakaś szkoda lub niebezpieczeństwo,

• w powyższej sytuacji - gdyby nastąpiło jednak zgorszenie , poważna szkoda lub niebezpieczeństwo - winien być ukarany sprawiedliwa karą, mniejszą jednak od przewidzianej za dane przestępstwo,

• Przestępstwo chybione - delictum frustratum - wg CIC kan. 2212 p.2 i 2213 p.2/ - nie zostało dokonane z przyczyn niezależnych od woli sprawcy. W KPK nie mat tego pojęcia jednak w kan. 1328 p. 1 - jest o tym mowa - gdy sprawca podjął jakieś działanie lub go zaniechała w celu dokonania przestępstwa lecz z przyczyn od niego niezależnych nie zrealizował swego celu. Taką przyczyną może być ingerencja osób trzecich, zastosowanie złych środków. Zasady karalności wg 1328:

• nie podlega on karze za przestępstwo dokonane - chyba że ustawa inaczej zarządza,

• jeśli działanie obiektywnie prowadzi do przestępstwa można nałożyć na niego pokutę lub środek karny, chyba że jego działanie powoduje zgorszenie lub szkodę lub niebezpieczeństwo

• niekiedy kara jest surowa - np. dla duchownego usiłującego zawrzeć małżeństwo choćby cywilne /1394/

• Przestępstwo niezauważone - nowa norma kan. 1330 - są przestępstwa polegające na ujawnieniu innym swej woli, doktryny lub wiedzy /np. sporządzenie fałszywego dokumentu/. Zamiar więc został ujawniony na zewnątrz ale jeśli takie przestępstwo nie zostało zauważone należy je traktować jak przestępstwo usiłowane - a więc sprawca nie ponosi odpowiedzialności karnej. Gdy zostaje zauważone przez innych traci swą cechę "niedokonania".

10. Współudział w przestępstwie

• bierze się tu pod uwagę kilka osób fizycznych uczestniczących w przestępstwie, a nie osobę prawną

• współudział /współsprawstwo/ może być moralne lub fizyczne - np. podżeganie, pomoc, ukrywanie, nieprzeszkodzenie/

• odpowiedzialność może być:

• indywidualna - każdy uczestnik przestępstwa odpowiada jakby popełnił odrębne przestępstwo

• akcesoryjna - wszyscy współsprawcy odpowiadają za jedno przestępstwo.

• KPK w kan. 1329 p.2, za CIC kan. 2209 - przyjmuje odpowiedzialność akcesoryjną. Przy orzekaniu tej odpowiedzialności musi się uwzględnić 2 elementy:

• subiektywny - to wina po stronie każdego uczestnika - chodzi to o przestępstwo popełnione po porozumieniu się sprawców /uzgodniony zamiar/ a więc o winę umyślną. Gdy współdziałanie nie jest uzgodnione nie ma współudziału w znaczeniu prawnym.

• obiektywny - chodzi o sam udział i podjęte działania, które choć są różnego rodzaju to składają się na czyn przestępczy. Stąd udział w przestępstwie może być :

• całkowity - gdy sprawcy współdziałają fizycznie w dokonaniu przestępstwa, choć ich czynności nie muszą być identyczne, ale uzupełniają się,

• częściowy - jeden z uczestników dokonuje przestępstwa jako sprawca główny, inni są pomocnikami

• by zaistniał współudział muszą być spełnione następujące kryteria:

• pomoc udzielona wpłynęła skuteczne na dokonanie przestępstwa,

• pomoc ta była konieczna do zaistnienia przestępstwa - bez niej przestępstwo by nie zaistniało,

• udział mógł być zlecony nakazany lub podżegany:

• zlecony - czyli istniała umowa o dokonanie przestępstwa na rzecz mocodawcy - on jest wówczas sprawcą głównym przestępstwa, jeśli bez jego zlecenia nie zaistniało by przestępstwo

• nakazany - wydany przez przełożonego podwładnemu - jest połączony z nadużyciem władzy

• podżegany - gdy ktoś świadomie wywołuje u innej osoby postanowienie popełnienia przestępstwa /przez radę, prośbę, zachętę, namowa, naleganie, pouczenie jak dokonać przestępstwa/

• karanie współsprawców:

• kary ferendae sententiae - ustanowionym dla sprawcy głównego podlegają współsprawcy nawet nie wymienieni w ustawie jeśli:

• ich działanie nastąpiło po wspólnym porozumieniu

• współdziałali w popełnieniu przestępstwa

• karom latae sententiae - podlegają współsprawcy nawet nie wymienieni w ustawie jeśli:

• ich udział był konieczny - bez ich udziału nich nie było by przestępstwa,

• kara ta jest tej natury, że może ich dotyczyć - współudział przy aborcji /1398/,

• nie zaciągają jej współsprawcy niekonieczni /mogą otrzymać kary ferendae sententiae, ale innej natury i wielkości niż sprawcy konieczni lub sprawca główny/

KARA KOŚCIELNA W OGÓLNOŚCI

1. Pojęcie kary w ogólności

• to reakcja społeczna na zachowanie się człowieka wykraczającego przeciw obowiązującym nakazom prawa. Jest ona jawna, zewnętrzna, wyrażona przez grupę lub jej przedstawiciela lub pokrzywdzonego, za czyn uznany przez prawo karne jako przestępczy

• kara jest kryminalna jeśli została wymierzona przez władzę państwową lub kościelną za czyn naruszający porządek publiczny danej społeczności

• historyczny rozwój kary:

• okres ślepej zemsty - natychmiastowa zemsta za czyn szkodliwy i często nieproporcjonalna do winy, np. kamienowanie u Żydów

• okres odwetu - rodzaj talionu społecznego - sprawcy wymierzano takie zło jakie on uczynił - oko za oko lub talion moralny - złodziejowi obcinano rękę

• okres okupu czyli kompozycji - ekonomiczne wyrównanie strat i szkód na rzecz pokrzywdzonego lub rządzącego,

• okres humanitaryzmu - kara śmierci za najcięższe przestępstwa, a w niektórych krajach ją zniesiono. Kara jest środkiem zaradczy i obroną społeczności przed przestępcami a także środkiem poprawy przestępcy,

2. Kara kościelna

• nowy kodeks nie podaje def. kary, ale wymienia jej elementy

• wg CIC c. 2215 - kara kościelna to pozbawienie jakiegoś dobra w celu poprawy przestępcy i ukarania przestępstwa, dokonane przez prawowitą władzę kościelną.

• ks. Myrcha - to dolegliwość, którą wymierza władza kościelna, pozbawiając przestępcę jakiegoś dobra materialnego lub duchowego, celem poprawy przestępcy i ustrzeżenia innych od podobnych karygodnych czynów, a równocześnie zadośćuczynienia sprawiedliwości.

3. Elementy kary kościelnej

• przyczyna

• jest nią przestępstwo kościelne - własne czyli popełnione przez tego, któremu kara jest wymierzana

• przestępstwo ciężko zawinione w skutek winy umyślnej lub nieumyślnej,

• przedmiot kary kościelnej

• to pewna dolegliwość, której doznaje przestępca wskutek pozbawienia go pewnych dóbr lub możliwości korzystania z nich /kan. 1312 p.2/

• pozbawienie tych dóbr może być

• aktualne - jeśli dobra te sprawca faktycznie posiadał lub miał do nich prawo,

• potencjalne - gdy sprawca posiadał zdolność do ich nabycia,

• dobra jakich może być pozbawiony:

• dobra duchowe, które z ustanowienia Chrystusa przysługują wiernemu, ale powierzone zostały administracji Kościoła /sakramenty, władza nauczania, uświęcania, zarządzenia/

• dobra duchowe - ustanowione przez Kościół /sakramentalia, urzędy i godności kościelne/

• dobra doczesne - czyli naturalne przyznane przez Boga wszystkim ludziom, a które są konieczne do realizacji przez Kościół jego zadań /majątek, dobre imię, wolność, wynagrodzenie/

• kara nie może dotyczyć pozbawienia dóbr:

• duchowych otrzymywanych bezpośrednio od Boga - łaska uświęcająca, charakter sakramentalny

• doczesnych - podlegających wyłącznie władzy świeckiej,

• pozbawienie dób jakimi są uprawnienia mogą mieć różny zakres i wówczas wykonanie aktów zabronionych :

• może powodować że są one niegodziwe

• może powodować że są one nieważne.

• cel kary kościelnej

• w historii ukształtowały się 3 teorie na temat celu kary:

• odwetowe czyli represyjne - kara to odpłata za przestępstwo. Podstawę stanowi przekonanie, że sprawiedliwość domaga się by za każdy czyn człowiek otrzymał nagrodę lub karę. Kara ma być odpłatą za zło i ma pomóc przywrócić porządek społeczny. Kara ma być proporcjonalna do ciężkości przestępstwa -nie bierze się pod uwagę samego przestępcy i jego racji.

• prewencyjne - celem jest poprawa przestępcy i ochrona społeczności przed nowymi przestępcami. Podstawa kary nie leży w sprawiedliwości ale w jakimś dobru jakie przez karanie społeczność chce osiągnąć - odstraszenie przestępcy i innych od popełnienia przestępstwa. Zasada ta opiera się na przekonaniu, że między karą a przestępstwem nie istnieje wew. związek oparty na sprawiedliwości, lecz związek zew. wyznaczony pożytkiem jaki się chce przez karę osiągnąć. Karze się więc nie przestępstwo lecz jego sprawcę. Wielkość kary nie zależy od wielkości przestępstwa lecz od wielkości niebezpieczeństwa jakiemu chce się zapobiec lub usnąć. Dzisiaj występują 2 postaci tych teorii:

• teorie prewencji indywidualnej - celem kary są korzyści jakie ma ona przynieść sprawcy - np. jego poprawa, odebranie możliwości popełnienia nowego zła,

• teorie prewencji generalnej - dobro społeczne stanowi rację ustanawiania kar - kary są po to by powstrzymać innych przed naśladowaniem przestępcy,

• pośrednie - czyli mieszane - wskazują na oba poprzednie cele jednocześnie. Kara jest zjawiskiem złożonym z elementu odwetowego wynikającego z zasady słuszności i utylitarnego - z pożytku społecznego,

• w prawie kanonicznym

• w CIC kan. 2215 - kara ma służyć i poprawie przestępcy jak i odwetowi

• w KPK - nie ma wprost celu kary - kan. 1341 - cel kary jest złożony i kara może być stosowana jako ostateczny środek zmierzający do:

• naprawienie zgorszenia,

• wyrównanie sprawiedliwości

• poprawa przestępcy

• kary w Kościele realizują różne cele stąd ich wiele rodzajów:

• poprawcze - mają cel wychowawczy - mają prowadzić do nawrócenia sprawcy /pojednania z Kościołem i Bogiem/ i przezwyciężeniu stanu patologii który spowodował popełnienie przestępstwa,

• ekspijacyjne - odwetowe - cel naprawczy - wynagrodzenie wyrządzonej społeczności szkody, lub wywołanego zgorszenia /np. odwołanie publiczne swych błędów/

• oba te elementy występują razem, choć w poszczególnych karach jeden z celów może dominować

• Władza wymierzania kar

• kara może być wymierzana tylko przez podmiot kościelnej władzy rządzenia /jurysdykcyjnej/,

• władza ta jest wrodzona - z ustanowienia Bożego

• władza jest własna - a więc nie udzielona Kościołowi przez inną władzę świecką

• przysługuje ona ordynariuszom posiadającym władzę rządzenia w zakresie zew. i wew. i obejmuje:

• stanowienie norm karnych i kar za ich naruszenie w celu ochrony prawa Bożego i kościelnego

• wymierzanie kar - na drodze sądowej lub administracyjnej,

4. Rodzaje kar kościelnych

• ze względu na cel

• kary poprawcze - cezury

• kary ekspijacyjne

• środki karne

• pokuty

• ze względu na sposób wymierzania

• ferendae sententiae - wymierzane wyrokiem

• latae sententiae - z mocy samego prawa

• ze względu na określenia przez prawodawcę

• określone - z podaniem rodzaju kary

• nieokreślone - np. należy ukarać słuszną karą

• ze względu na możliwość zwalniania z nich

• kary nie zastrzeżone

• kary zastrzeżone

5. Rodzaje kar ze względu na cel

1. Kary poprawcze - cenzury

• nazwa cenzura pochodzi z łac. od censeo - oceniać, myśleć, szacować

• w prawie rzymskim cenzor dokonywał skreślenia przestępcy z listy szanowanych obywateli. Cenzura była więc karą ale i samą czynnością skreślenia z listy

• od IV w. długość trwania kary zaczęto uzależniać od poprawy przestępcy - na początku wobec duchownych ale później też wobec świeckich,

• Innocenty III w XIII w. ustalił, że do tych kar należy zaliczyć: ekskomunikę, interdykt, suspensę

• lekkomyślne stosowanie tych kar w średniowieczu przyniosło Kościołowi więcej szkód niż pożytku,

• CIC - kan. 2241 p.1 - def. - cenzura to kara, która pozbawia chrześcijanina, popełniającego przestępstwo z uporem, pewnych dóbr duchowych lub doczesnych złączonych z duchowymi, dopóki po porzuceniu uporu nie zostanie z tej kary zwolniony.

• W KPK nie ma def. ale ta z CIC nadal jest aktualna, Podkreśla jednak że są to kary stosowane w wyjątkowych przypadkach i tylko za najcięższe przestępstwa. Cenzury są tylko karami poprawczymi a nie odwetowymi.

• ekskomunika

• od excommunicatio - wyłączenie - a więc wyłączenie chrześcijanina ze współuczestnictwa z wiernymi,

• znane już w prawie żydowskim ST, rzymskim, germańskim,

• w Kościele uformowana na podstawie tekstów biblijnych Mt 18,17 /jeśli brat nie usłucha i Kościoła niech ci będzie jak poganin i celnik/; i 1 Kor 5,5 /wydajcie takiego szatanowi na zatracenie ciała ale ku ratunkowi ducha/; i 1 Tm 1,20 /przekazałem ich szatanowi by oduczyli się bluźnić/ - to praktyka wyłączenia ze wspólnoty pewnej kategorii publicznych grzeszników,

• początkowo ekskomuniką nazywana wszystkie ciężkie kary, dopiero w XIII w. nastąpiło rozróżnienie też suspensy i interdyktu,

• w stary prawie kanonicznym wyróżniano ekskomunikę:

• większą - wyłączenie całkowite z Kościoła

• mniejszą - zakaz przyjmowania sakramentów i uzyskiwania beneficjów lub godności kościelnych. Była to kra latae sententiae dla utrzymujących kontakt z obłożonymi ekskomuniką większą,

• CIC - kan. 2257 p.1 - def. - to kara poprawcza wykluczająca ochrzczonego ze współuczestnictwa z wiernymi i sprowadzająca prawem określone skutki, które są nierozdzielne /nie można zmniejszyć skutków nałożonych w CIC/. Oznaczało to niemożność korzystania z dóbr dostępnych innym wiernym. Zachowano też podział z czasów Mikołaja V z 1418 r. na ekskomunikowanych

• nie tolerowanych - ogłoszony imiennie przez St. Ap. jako ten kogo należy publicznie unikać,

• tolerowani - można z nimi było utrzymywać kontakty, o ile były one uważane za korzystne,

• KPK - zniósł te podziały i mówi tylko o ekskomunikach latae i ferendae sententiae i określił ich skutki

• skutki ekskomuniki, które dotykają ekskomunikowanego przed wyrokiem lub dekretem:

• zakaz uczestnictwa ministralnego /jako szafarz/ w sprawowaniu Mszy św. i innych obrzędach kultu, - tzn. przewodniczenie Mszy św., spełniania funkcji diakona, akolity, lektora i innych posług liturgicznych. Może natomiast uczestniczyć jako wierny. Nie ma już obowiązku przerwania Mszy św. w razie jego obecności w kościele jak to było w CIC /2259/;

• zakaz sprawowania sakramentów i sakramentaliów oraz przyjmowania sakramentów - można przyjmować sakramentalia. Chyba że konieczne jest ich sparowanie dla wiernego będącego w niebezpieczeństwie śmierci lub po za tym przypadkiem gdy wierny prosi o to szafarza ukaranego ekskomuniką niedeklarowaną,

• zakaz sprawowania urzędu kościelnego lub jakiegokolwiek zadania w Kościele , także władzy rządzenia i innych posług. Akty rządzenia są ważne ale niegodziwe,

• skutki ekskomuniki, które dotykają ekskomunikowanego po wyroku lub dekrecie wymierzającym lub stwierdzającym karę

• ekskomunikowanego biorącego udział w ceremonii liturgicznej należy usunąć z tego miejsca lub ceremonię przerwać /kan. 1331 p.2/, chyba że jest poważna przyczyna;

• nieważnie wykonuje on akty władzy rządzenia,

• zakaz korzystania z przywilejów wcześniej uzyskanych,

• nie może ważnie otrzymać żadnych godności, zadań ani urzędów w Kościele,

• traci prawo pobierania wynagrodzenia z tytułu posiadanego w Kościele urzędu lub zadania,

• interdykt

• od interdicere - zabraniać, zakazywać. nazwa od X w. występuje w prawie kościelnym,

• papieża grozili nim często władcom w celu nakłonienia ich do walki z Turkami, ale w praktyce stosowano ją rzadko,

• CIC kna. 2268 p.1 - def. - to kara na mocy której wierny pozostający we wspólnocie kościelnej zostaje pozbawiony pewnych dóbr wyliczonych w prawie. Rozróżniano też różne rodzaje interdyktów:

• personalny - dotyczył konkretnej grupy osób stanowiących np. osobę moralną np. kapituła, diecezja parafia i był to wówczas interdykt ogólny lub pojedynczych osób i był to interdykt specjalny,

• lokalny - dotyczył danego miejsca i osób które w nim się znalazły zakazywano korzystania z pewnych dóbr /partykularny lub ogólny/

• w KPK nastąpiła redukcja interdyktów - został tylko interdykt personalny indywidualny i jego skutki także zredukowano. W myśl kan. 1332 - jest on podobny do ekskomuniki - jest to jakby częściowa ekskomunika

• skutki interdyktu przed wyrokiem lub dekretem:

• zakaz udziału ministralnego w sprawowaniu Mszy św. i innych czynnościach liturgicznych,

• zakaz sprawowania sakramentów lub sakramentaliów i przyjmowania sakramentów,

• można jednak sprawować wszelkie urzędy i wydawać akta władzy rządzenia

• po wymierzeniu interdyktu wyrokiem lub dekretem:

• zakaz udziału ministralnego w sprawowaniu Mszy św. i innych czynnościach liturgicznych,

• zakaz sprawowania sakramentów lub sakramentaliów i przyjmowania sakramentów,

• gdyby obłożony interdyktem brał udział w czynności liturgicznej należy go z niej usunąć lub czynność przerwać,

• można jednak sprawować wszelkie urzędy i wydawać akta władzy rządzenia, nie można tez pozbawić wynagrodzenia z racji sprawowanego urzędu lub zadania

• skutki interdyktu ulegają zawieszeniu jeśli istnieje potrzeba sprawowania sakramentów lub sakramentaliów dla wiernego w niebezpieczeństwie śmierci lub gdy wierny domaga się ich z słusznej przyczyny /kan. 1335/

• suspensa

• od suspensio - oznacza zawieszenie w czynnościach urzędowych i jest stosowana tylko wobec duchownych

• to łagodniejsza odmiana degradacji i depozycji stosowana już w III w. jako zawieszenie w czynnościach na danym urzędzie lub zawieszenie dochodów z tego urzędu /później też odnośnie beneficjów/,

• Innocenty III w 1214 r. określił jej rodzaje i skutki -np. suspensa od urzędu, beneficjów, święceń kapłańskich, odprawiania Mszy św. Mogła być stosowana ferendae i latae sententiae,

• w KPK - to kara tylko poprawcza związana z zakazem wykonywania władzy święceń, władzy jurysdykcyjnej lub wykonywania praw płynących z urzędu. Akta zakazane są wykonywane niegodziwie a czasami i nieważnie. Pozbawia ona też dochodów z urzędu. Nie zabrania natomiast przyjmowania sakramentów św.

• suspensa ogólna lub częściowa - wg kan. 1333 p.1obejmuje to co niżej, chyba że dekret lub wyrok co innego postanawia

• zakaz wykonywania wszystkich lub niektórych aktów władzy święceń - sprawowanie Mszy św., sakramentów, sakramentaliów, asystowanie przy zawieraniu małżeństwa, głoszenie słowa Bożego, delegowanie swej władzy innym. Wyjątek to niebezpieczeństwo śmierci po stronie wiernego lub groźba zniesławienia lub prośba wiernego o posługę ale jeśli suspensa nie została wymierzona lub deklarowana

• zakaz wykonywania wszystkich lub niektórych aktów władzy rządzenia - w zakresie wew. i zew. /np. spowiadania/, zwyczajnej lub delegowanej tak ustawodawczej jak i wykonawczej i sądowniczej

• zakaz wykonywania wszystkich lub niektórych aktów wszelkich uprawnień i posług przynależących do urzędu jaki suspensowany duchowny pełnił - jeśli jest ona latae sententiae nie obejmuje zarządu majątkiem, a jeśli ferendae sententiae także zakaz administrowania majątkiem,

• zakaz pobierania wszystkich lub niektórych dochodów z urzędu, posług kościelnych, a gdyby je pobrał musi je oddać, nawet jeśli je przyjął w dobrej wierze,

• suspensa nie obejmuje nigdy:

• urzędów i władzy rządzenia, które nie podlegają władzy przełożonego ustanawiającego karę,

• prawa do mieszkania otrzymanego z racji pełnionego urzędu - np. proboszcz na plebani

• prawa do zarządzania majątkiem, jeśli należy on do zasuspensowanego jeśli kara ta jest latae sententiae

• suspensa latae sententiae - może być ustanowiona tylko na mocy aktu normatywnego ogólnego- w prawie powszechnym, nie może zaś być na drodze tylko nakazu prawnego. Stąd jeśli by istniała potrzeba ukarania podwładnego, przełożony musi go najpierw upomnieć w formie nakazu obwarowanego suspensą, a dopiero po stwierdzeniu uporu wymierzyć suspensę ale ferendae sententiae,

1. Kary ekspijacyjne

• dawne prawo znało jako kary ekspijacyjne - chłostę, pozbawienie wolności, wygnanie, deportacja, pozbawienie władzy i urzędu, infamia, kary pieniężne, odmówienie pogrzebu

• w CIC kan. 2286 - nazywano je odwetowymi - czyli mającymi za cel zadośćuczynienie za przestępstwo - nie ustają więc z chwilą ustania uporu sprawcy. Wyliczał on: zakaz wchodzenia do kościoła na określony czas, zniesienie lub przeniesienie biskupa, proboszcza, pozbawienie pogrzebu lub innych sakramentaliów, pozbawienie przywilejów itp. a dla duchownych: spełnianie czynności kapłańskich, urzędów, zakaz przebywania na danym terytorium itp.

• w KPK - kary ekspijacyjne - kan. 1336 p. 1 - obowiązują sprawcę na stałe lub czasowo /czas określony lub nieokreślony/ jako zadość uczynienia za wyrządzone zło całej społeczności. Mają one jako cel drugorzędny poprawę przestępcy i odstraszenie innych. Stąd nie ustają w chwili poprawy przestępcy lecz wynagrodzenia za powstałą szkodę. Wymienia się tu /kan. 1336/:

• nakaz lub zakaz przebywania na określonym terytorium lub miejscu. Nakaz ma najczęściej charakter pokutny np. w jakimś zamkniętym klasztorze. Taki nakaz czy zakaz winien być wydany za zgodą ordynariusza danego miejsca. Kara może być wymierzona tylko wyrokiem lub dekretem,

• pozbawienie władzy, urzędu, zadania, przywileju, tytułu lub odznaczeń. Nie można natomiast pozbawić stopni naukowych czy akademickich,

• zakaz wykonywania aktów władzy lub urzędów, zadań lub praw na danym miejscu lub poza danym miejscem. Mogą to być kary latae sententiae.

• karne przeniesienia na inny urząd - a więc wbrew woli sprawującego dotychczasowy, Wymierzana tylko wyrokiem lub dekretem,

• wydalenie ze stanu duchownego - degradacja - jest to najcięższa z kar dla duchownych. Powoduje ona:

• pozbawienie wszelkich uprawnień właściwych duchownym,

• zwolnienie od obowiązków, związanych z korzystaniem z uprawnień poza celibatem /tylko papież na drodze dyspensy/

• zakaz wykonywania władzy święceń - poza absolucją udzielaną względem osób w niebezpieczeństwie śmierci /kan. 976/

• pozbawienie wszelkich urzędów i zadań oraz władzy nawet delegowanej /kan. 292/

• jest to kara dożywotnia i taka osoba nie może być inaczej przyjęta z powrotem jak tylko na drodze dyspensy od St. Ap. Nie może to być kara latae sententiae. Nie może to być kara stanowiona przez prawo partykularne. Może być wymierzona tylko za:

• solicytację /1387/

• róbę zawarcia przez duchownego małżeństwa choćby cywilnego /1394 p.1/

1. Karne środki zaradcze

• nazywa się je zaradczymi bo mają zapobiegać popełnieniu przestępstwa, ale są tez stosowanie w miejsce kar, w przypadku, gdy istnieje podejrzenie, że popełniono przestępstwo, lub jest bliska okazja do jego popełnienia.

• w CIC w kan. 2306 - wyliczano takie ich rodzaje jak: upomnienie, nagana, nakaz i nadzór,

• w KPK kan. 1339 - tylko 2 środki - upomnienie i nagana

• upomnienie

• pouczenie lub zwrócenie uwagi na to co należy, albo czego nie należy czynić,

• jest ono upomnieniem kanonicznym - udzielonym na mocy władzy rządzenia w zakresie zew.

• nie zawiera ono jeszcze zagrożenia karą jakie towarzyszy upomnieniu udzielonemu trwającemu w uporze,

• kan. 1339 p.1- 2 przypadki zastosowania upomnienia:

• gdy ktoś jest w bliskiej okazji do popełnienia przestępstwa,

• gdy z prowadzonego postępowania wynika iż podejrzany popełnił przestępstwo,

• prawo nie wymaga by ordynariusz przed udzieleniem upomnienia wysłuchał podejrzanego, ale domaga się tego sprawiedliwość, by dać mu możliwość obrony,

• upomnienia udziela sam ordynariusz lub osoba wyznaczona, a fakt upomnienia potwierdzić pisemnie i zachować w tajnym archiwum kurii,

• nagana

• to akt władzy jurysdykcyjnej ordynariusza za pomocą której karci on i wyraża swą dezaprobatę wobec postępowania podwładnego. Przyczyną nagany może być:

• postępowanie powodujące zgorszenie - nie jest więc konieczne popełnienie przestępstwa,

• postępowanie poważnie zakłócające porządek społeczny w danej wspólnocie kościelnej np. parafii

• ordynariusz winien uwzględnić wówczas też sytuację osobową swego podwładnego, czy zachowanie jego wynikało ze złośliwości czy braku roztropności lub nieuwagi,

• udzieloną naganę należy potwierdzić dokumentem, przechowywanym w archiwum kurii

1. Pokuta

• to obowiązek wykonania jakiegoś aktu religijności, pobożności lub miłosierdzia nałożony w zakresie zew.

• pokuta kanoniczna w odróżnieniu od sakramentalnej jest nałożona przez przełożonego jako akt jego władzy

• pokuta może być publiczna lub prywatna, w zależności od tego czy uczynki pokutne maja być specjalnie jawne czy tajne,

• przy wymierzaniu pokuty trzeba wziąć pod uwagę okoliczności popełnienia czynu i osobiste właściwości sprawcy, a zwłaszcza skruchę winnego

• za tajne wykroczenie nie można nakładać pokuty publicznej /kan. 1340 p.2/,

• sposób wymierzania pokuty prawodawca pozostawia ordynariuszowi,

• pokuta może zastąpić karę lub ją zaostrzyć, może być tez dodana do upomnienia lun nagany,

• KPK nie przytacza żadnych rodzajów uczynków pokutnych ale za CIC możemy wymienić: odmówienie konkretnych modlitw, odbycie pielgrzymki, złożenie jałmużny, odprawienie rekolekcji w jakimś domu zakonnym,

6. Podział kar ze względu na sposób wymierzania

1

13

---