zagadnienia egzaminacyjne - teoria literatury


WYKAZ ZAGADNIEŃ EGZAMINACYJNYCH Z TEORII LITERATURY

1. Pojęcie poezji i jej odmian w „Poetyce” Arystotelesa

2. Katharsis i mimesis w „Poetyce” Arystotelesa

3. Epos i tragedia W „Poetyce” Arystotelesa

4. Kryteria oceny działa w „Poetyce” Arystotelesa

5. Główne twierdzenia „Retoryki” Arystotelesa

6. „Sztuka poetycka” Horacego („List do Pizonów”)

7. Starożytne stylistyki (Pseudo - Longinos, Demetriusz, Dionizjusz)

8. Średniowieczne „poetrie” (V - X w.)

9. Średniowieczne traktaty poetykalne (X - XV w.)

10. Kategorie rodzajowe i gatunkowe w literaturze średniowiecznej

11. Hierarchia wartości literackich w renesansie

12. Główni przedstawiciele poetyki renesansu

13. Podstawowe pojęcia i tendencje poetyki renesansowej

14. Główne twierdzenia poetyki barokowej

15. Pojęcia stylu i metafory w baroku

16. Hierarchia wartości literackich w baroku

17. Norma i wartość literacka w klasycyzmie

18. „Sztuka poetycka” Boileau

19. Klasyczne i romantyczne pojęcie stylu

20. Stereotyp w romantyzmie

21. Pojęcie stylu i metafory w romantyzmie

22. Główne kierunki romantycznej refleksji o literaturze

23. Pozytywizm w badaniach literackich

24. Szkoła antypozytywistyczna

25. Formalizm rosyjski

26. Strukturalizm

27. Fenomenologia

28. Hermeneutyka

29. Teoria języka poetyckiego Romana Jakobsona

30. Dzieło - konkretyzacja w teorii Romana Ingardena

31. „Obrazowość” w ujęciu Henryka Markiewicza

32. Ingardenowska teoria quasi - sądów

33. Schemat działa literackiego w ujęciu Romana Ingardena i Henryka Markiewicza

34. Typologia fikcji w ujęciu Romana Ingardena

35. Wyznaczniki dzieła literackiego według Henryka Markiewicza

36. Koncepcja wartości artystycznych Romana Ingardena

37. Fikcja w ujęciu Henryka Markiewicza

38. Funkcje dzieła literackiego w ujęciu Romana Ingardena

39. Istota dzieła lirycznego

40. „Luki” i „miejsca niedookreślone” w dramacie

41. Fikcja w dziele lirycznym

42. Metafora w dziele epickim

43. Językowe wartości artystyczne

44. Istotne wyznaczniki dramatu

45. Graniczne odmiany dzieła literackiego

46. Literatura tendencyjna wobec kategorii rodzajowych

47. Istota dzieła epickiego

48. Wartości i oddziaływania estetyczne „świata przedstawionego”

49. Współczesne metody klasyfikowania zjawisk literackich

50. Poetyka sformułowana - poetyka wpisana w dzieło literackie

51. Funkcje ekspresywne i poznawcze w dramacie

52. Niefikcyjne odmiany dzieła literackiego

53. Fikcja w dziele epickim

54. Literacka i teatralna koncepcja dramatu

55. Schematy kompozycyjne dzieła literackiego

1. POJĘCIE POEZJI I JEJ ODMIAN W „POETYCE” ARYSTOTELESA

POEZJA- to sztuka poetycka, czyli trwała poetycka dyspozycja do opartego na trafnym rozumowaniu- tworzenia.

Poezja jest sztuka naśladowczą, czyli trwała dyspozycją do twórczego naśladowania. Oprócz poezji do sztuk mimetycznych należą:

-plastyka,

-taniec,

-muzyka.

Mimesis = odwzorowanie

Klasyfikacja sztuk poetyckich, czyli naśladowczych:

-epopeja,

-tragedia,

-komedia,

-dytyramb,

-muzyka na aulos (flet) i cytrę

Różnią się środkami, sposobami, przedmiotami naśladowania.

Środki:

Sztuka słowna wykonuje : rytm, melodię, słowo.

Najważniejsze jest , że sztuka poetycka naśladuje.

Forma nie jest ważna.

Przedmioty:

Sztuka poetycka przedstawia postaci:

-lepszymi- upiększanie rzeczywistości (Homer i tragedia antyczna),

-gorszymi- karykatura (komedia antyczna).

Sposoby naśladowania, czyli forma podawcza:

-opowiadanie- wcielenie się w inna postać (Homer) lub we własnym imieniu (dytyramb),

-oddanie głosu postaciom (dramat).

Podział poezji na jej odmiany opiera się na kategorii gatunków, nie ma kategorii rodzajów. Brak tu liryki jako twórczości pieśniowej, bo nie ma ona podstawowej istotnej cechy twórczości poetyckiej- nie jest mimetyczna.

Geneza sztuki poetyckiej, tj. literatury pięknej:

-naturalna zdolność człowieka do naśladowania,

-naturalne odczuwanie melodii, rytmu,

-odczuwanie przyjemności z dzieła mimetycznego.

Bardziej interesowało Arystotelesa dobro w sztuce i poezji rozumiane jako ich pożyteczność niż antyczne i poetyckie piękno (cecha sama w sobie, rodząca estetyczna przyjemność).

Piękno = wielkość + ład + porządek + proporcje

Poezja- jako twórcze działanie, przypomina proces naturalny. Poeta jako podmiot owego działania staje na miejscu natury, działalność uzależniona od „dobrej natury”- wrodzonych predyspozycji do tworzenia.

2. KATHARSIS I MIMESIS W „POETYCE” ARYSTOTELESA

Mimesis- od funkcji mima (gra- akcja), jedyna kategoria, łącząca poezję i twórcze naśladowanie. Twórczo naśladując przyrodę, można ja przedstawić taką, jaka jest lub brzydszą

Zdarzenia przedstawione nie są realne (rzeczywiste), a możliwe na zasadzie prawdopodobieństwa i konieczności. Twórca może przedstawić rzeczywistość taką, jaka jest, ale też taka jaka powinna być lub nawet taką, której nie ma, a jej istnienie w realnym świecie jest niemożliwe. Naczelną zasadą jest tylko zasada prawdopodobieństwa- eliminacja przypadkowości w doborze i układzie elementów świata przedstawionego. Staje się on dzięki mimetyczności autonomiczny (odmienny ontycznie od realnego).

PROCES MIMETYCZNY:

-tworzenie świata przedstawionego, co nie jest równoznaczne z kopiowaniem rzeczywistości

-mimesis- rzeczywistość przedstawiona w dziele sztuki; dziś- fikcyjność.

Z „Poetyki” Arystotelesa:

-przedmiotów naśladowania,

-środków, czyli tworzywa, jakim posługuje się naśladowca,

-sposób, forma, w jakiej przebiega proces naśladowczy,

-przedmiot,

-środki,

-sposób,

Dzięki nim sztukę poetycka odróżnia się od innych sztuk, bo posługuje się innymi środkami. Pozwala też podzielić sztukę poetycką na gatunki i rodzaje literackie (sztuki: tragiczna, komediowa, epicka, itd.)Tragedia posługuje się słowem, rytmem, melodią.

KATHARSIS- kategoria psychologiczna, ściśle związana z tragedią, która w czasie oglądania ma wzbudzić litość i trwogę (= współczucie i strach) i przez to „oczyszczać” te uczucia. Oczyszczanie to ma dokonywać się przez przeżycie litości (nad postacią szlachetną, cierpiącą niesłusznie) i trwogi ( przez wczucie się w los postaci, który może się nam przydarzyć). Litość i trwogę w tragedii może wzbudzić:

-widowisko (gorszy sposób),

-układ zdarzeń, fabuła (lepszy sposób).

3. EPOS I TRAGEDIA W „POETYCE” ARYSTOTELESA

Wykład o tragedii rozpoczyna Arystoteles w 6 rozdziale „Poetyki”.

Tragedia to:

-naśladowcze przedstawienie akcji (wtedy fabuła [mythos] jest najważniejsza);

akcja: poważna (bo świat tragedii jest lepszy niż rzeczywisty),

skończona ( zamknięta całość musi mieć początek, środek i koniec);

posiadająca odpowiednie wielkości (taka, która jest łatwa do zapamiętania w całości).

(Fabuła dla Arystotelesa jest odpowiednio długa, jeśli w jej ramach jest możliwe przejście w tragedię- ze szczęścia w nieszczęście przez zbłądzenie, a w komedii- z nieszczęścia w szczęście).

- język jest ozdobny (-decorum- t, jak się mówi w danej sytuacji) i odmienny w różnych częściach dzieł (zróżnicowanie na partie mówione, śpiewane- autor mówi od siebie, daje głos postaciom, forma dramatyczna a nie narracyjna);

- przez wzbudzenie litości i trwogi- by doprowadzić do oczyszczenia z tych uczuć -katharsis-cel przypisany tragedii.

Składniki tragedii:

Arystoteles jest zwolennikiem JEDNOŚCI AKCJI (o jedności miejsca i czasu nie mówi bezpośrednio).

Fabuła prosta [haploi]- zdaniem Arystotelesa najmniej wartościowa, epizodyczna, dodawanie epizodów, które łącza się przez bohaterów, a nie przez związki logiczne, przyczynowo- skutkowe. Jest to pisanie sztuki dla popisów aktora, a nie maja one wartości dramatycznych.

Fabuła zawikłana [peplegmeoi] - ma perypetie lub/ i rozpoznanie.

Perypetia- najmocniej budują dramat: litość i trwogę. Zmiana biegu zdarzeń w kierunku przeciwnym intencjom działania postaci, np. Edyp chce przeciwstawić się przepowiedni a nieświadomie ją wypełnia.

Rozpoznanie [anagnorisis] - zwrot od nieświadomości do rozpoznania:

- zewnętrznego- ( znamię Orestesa w „Elektrze”),

- wewnętrznego- wyżej cenione przez Arystotelesa, np. Edyp rozpoznaje siebie jako zabójcę ojca.

Pathos - trzeci składnik fabuły; bolesne lub zgubne zdarzenie np. naoczne przedstawienie , zabójstwa, śmierci, rozpaczy

Z „Poetyki” Arystotelesa:

-wg Platona katharsis- oczyszczenie jako stan zdrowia fizycznego, katharmos- oczyszczenie duchowe;

-w renesansie: klasycznie dominuje interpretacja etyczna (funkcja etyczno- moralna sztuki);

-interpretacja medyczna np. Milton;

-interpretacja religijna;

- interpretacja estetyczna - oczyszczenie estetyczne;

- interpretacja estetyczno - intelektualistyczne;

Tragedia:

-naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej posiadającej odpowiednią wielkość.

-wyrażanie jej stylem ozdobnym i odmiennym w różnych jej częściach,

- przedstawienie w formie dramatycznej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia uczuć.

4. KRYTERIA OCENY DZIEŁA W „POETYCE” ARYSTOTELESA

Przykładem różnego rodzaju zastrzeżeń do poezji są zastrzeżenia co do epopei.

Rodzaje błędów:

-artyzmu- sposobu przedstawienia przez język,

-kreacji,

-dotyczą błędów samej sztuki poetyckiej,

Te błędy są ważniejsze.

-dotyczą błędów, które pojawiają się przy naśladowaniu.

Homerowi wytyka się błędy co do:

- świata przedstawionego-

Obrona przed tym. Poeta nie jest zobowiązany do przedstawiania rzeczywistości taką, jaka jest - może ukazywać ją lepiej lub gorzej niż jest w rzeczywistości. Może się też powołać na opinię ludzką (wystarczy, że taka istnieje).

Gdy wprowadzane jest cos niemożliwego, jest akceptowane, gdy pojawia się artyzm. Błędy te podporządkowane są efektowi artystycznemu, ale trzeba sprawdzić, czy bez tego błędu będzie efekt artystyczny.

-stosowności-

Pospolitość bohatera tragicznego mowie- tu chodzi o problem: kto mówi do kogo i w jakiej sytuacji. Inaczej będzie mówił król, a inaczej posłaniec. Problem odnalezienia ZŁOTEGO ŚRODKA.

-Stylu-

przenośnie i glossy.

5. GŁÓWNE TWIERDZENIA „RETORYKI” ARYSTOTELESA

Arystoteles - Retoryka

Ogólny kształt retorycznej semantyki i poglądów normatywnych ustalił się w Grecji i Rzymie. Narodziny i rozwój sztuki wymowy i teorii tej sztuki zwykła się wiązać z warunkami politycznymi stwarzanymi przez demokrację ateńską. Istotnie agora ateńska sprzyjała kulturze publicznego sporu na przełomie V i VI w.p.n.e.

To na Sycylii działał Koraks, który miał być autorem pierwszego podręcznika wymowy.

Dla prezentacji retoryki ważny jest Isokrates, to od niego pochodzi podział retoryki na „części sztuki”: inwencję - wybór tematu, memoriał - zapamiętanie, dyspozycja - kompozycja wypowiedzi,, pronuncjacja - wygłaszanie, elokucję - kształt stylistyczny.

Swój program wyłożył w mowie „Przeciw sofistom”; uważał, że niebezpieczeństwem dla sztuki wymowy jest korzystanie z gotowych wzorów, z katalogów form.

W jego koncepcji pojawia się postulat talentu i wykształcenia mówcy, czyli rozwijanie wrodzonych zdolności nieustannym ćwiczeniem.

Gorgiasz to postać historyczna, sławny mówca, teoretyk, nauczyciel wymowy.

Dzieła:

Potrafił pisać pochwały i nagany jednocześnie tego samego przedmiotu, ocena bowiem zależy od przyjętego punktu widzenia. Usiłował zatrzeć różnice między poezją a prozą, uczynić je równorzędnymi. Tworzył gatunki retoryczne analogiczne do poetyckich.

Spopularyzował tzw. „figury gorgionskie” (składały się z rzadkich wyrazów, złożonych przymiotników, śmiałych metafor) zarzucano mu nadużywanie słowa przeciw prawdzie i etyce.

Sofiści - nazywają ich nauczycielami „mądrości”, zazwyczaj wędrowni, głosili cnoty obywatelskie, za czym mogły się kryć zarówno zasady szlachetne jak i szarlataneria.

Jeżeli nawet prawdą jest, że sofistyka bywała sztuką wykrętnego dowodzenia to nie należy zapominać, że sofiści rozwijając erystykę czyli sztukę prowadzenia sporu znacznie przyczynili się do ugruntowania zasad retoryki.

Stwierdzali, że między naturą a konwencją istnieje niezgodność, co wynikała z tego że prawa nie pochodzą od bogów i są sprzeczne z naturą, jako twór ludzi.

To z dziedzictwa starożytnej Grecji wywodzą się dwa filozoficzno-estetyczne nurty: platoński (sokratejski) i arystotelesowski.

Platon był wrogo usposobiony do sztuk naśladowczych, bowiem zadanie sztuk (poezji i prozy) widział w ich dyspozycjach ekspresywnych, a nie naśladowczych.

Stworzył koncepcję artysty tzw. Furor poeticus; przekonanie o szczególnym natchnieniu wybranych jednostek, szał poetycki .

Potępiał sztukę za jej dążenie do nowości, różnorodności itp.

Retoryka - konstrukcja i zawartość

- rzecz składała się z 3 ksiąg podzielonych na rozdziały:

Patos - uczucie

0x08 graphic
Mówca jest tu moralnie zobowiązanym przedmiotem twórczym jego postawa uczestniczy aktywnie w całej procedurze perswazyjnej.

- pojawiają się tu uwagi na temat prawdopodobieństwa i sposobów przeprowadzania dowodów, co czyni z retoryki sztukę jawnej gry, pozbawionej oszustwa sofizmatów.

- pojawia się tu też teoria entymematu - sylogizm retoryczny, czyli wnioskowanie z przemilczaną przesłanką, która może być oczywista lub pozornie oczywista.

I teoria topiki - odwoływanie się do wspólnej obiegowej wiedzy.

- wysokości stylu, jego stosowności, zgodności związku poszczególnych składników językowych >>> dziś nazywałoby się to spójnością tekstu.

- zajmuje się rytmem prozy, różnicami między tekstami pisanymi i mówionymi.

Arystoteles dążąc do syntezy wszelkich nauk i umiejętności włączył retorykę w swój

trójdzielny schemat kategorii nauk:

1. nauki teoretyczne - mają na celu dążenie do czystej prawdy, do kontemplacji samej w sobie (nauka dla nauki)

2. nauki produktywne - dostosowuje wiedzę do określonego celu człowieka. Mają stworzyć piękne pożyteczne przedmioty. Należą do nich np. poetyka i retoryka

3. nauki praktyczne - dostosowują wiedzę do określonego celu człowieka. Mają wpływ na sposób życia człowieka. Należą do nich np. polityka i etyka

Retoryka - sztuka przemawiania; reguły dotyczące kompozycji i doboru środków stylistycznych w zależności od tematu, celu, wypowiedzi i oczekiwań odbiorcy.

Dialektyka - sztuka dyskutowania; umiejętność dotarcia do prawdy przez ujawnienie sprzeczności w sądach przeciwnika.

Geneza. Odpowiedź sofistom, dla których retoryka nie miała nic wspólnego ze sprawiedliwością (Gorgiasz). Próba stworzenia nowej retoryki opartej na zasadach dialektyki i na znajomości psychiki słuchacza oraz uwzględniającej ethos mówcy i organiczną konstrukcję samej mowy. Sofiści podporządkowali retorykę użyteczności (oddzielili od etyki).

Sokrates - przeciw sofistom.

Budowa.

I księga: czym jest sztuka retoryczna?

II księga: czym powinien kierować się mówca?

III księga: o stylu mówcy - styl i sposób wygłaszania

Retoryka - sztuka pomagania prawdzie i sprawiedliwości

Główne twierdzenia:

  1. zewnętrzne - właściwe wymowie (mowie) sądowej

  2. retoryczne - zależą od charakteru mówcy, nastawienia psychologicznego słuchaczy, od samej mowy

Księga I

Kryteria które należy brać pod uwagę badając mowę

  1. środki przekonywania

  2. język

  3. odpowiedni porządek części składowych mowy

Retoryka jest sztuką. Uwierzytelnienie w retoryce opiera się na udowodnieniu. Retoryczny dowód jest entymem, który stanowi najwyższą formę uwierzytelnienia; jest rodzajem sylogizmu.

Sylogizm - wnioskowanie logiczne; stosunek wynikania taki, w którym z 2 zdań wynika inne zdanie łączące w sobie oba składniki, które tamtym zdaniom nie były wspólne. Z dwu przesłanek wynika wniosek.

Entymem - logiczne rozumowanie, w którym pewne przesłanki są opuszczone, niewypowiedziane; wnioskowanie o prawdopodobieństwie.

Dialektyka i retoryka potrafią logicznie udowadniać przeciwieństwa.

Znak - element budujący sylogizm lub indukcję; znak to przesłanka lub przykład.

Księga II

Koncepcja argumentacji retorycznej:

  1. Postawa mówcy: uzyskanie wiarygodności przez rozsądek, szlachetność i życzliwość.

  2. Efekty wywołane u słuchaczy: gniew, litość, trwoga - znajomość psychiczna słuchaczy.

  3. Toposy - sposoby argumentowania; są to wspólne punkty odniesienia dla różnych dziedzin; mogą być toposy właściwe, charakterystyczne dla wszystkich dziedzin i przesłanki gatunkowe, charakterystyczne tylko w obrębie jednej dziedziny.

Rodzaje wymów (mów) i ich podział pod względem funkcji i czasu

1. Mowa doradcza → zachęta - przestroga - czas przyszły

2. Mowa sądowa → wina - niewinność - czas przeszły

3. Mowa popisowa → amplifikacja - deprecjacja - czas teraźniejszy

Zewnętrzne (nieretoryczne) środki przekonywania charakterystyczne dla mowy sądowej:

  1. przepisy prawa

  2. zeznania świadków

  3. umowy

  4. zeznania na torturach

  5. przysięgi

Wewnętrzne środki przekonywania - to te, które może dostarczyć sama sztuka retoryczna. Dzielą się na 3 rodzaje:

1. zależne od charakteru mówcy (stosowność, mimika, gesty)

2. zależne od nastawienia w jakie wprawiają słuchacza (gniew, litość, trwogę, przyjaźń, życzliwość itd.)

3. zależne od samej mowy ze względu na rzeczywiste lub pozorne dowodzenie (udowadnianie przez wiarygodne przesłanki)

..stąd retoryka jest podobna do dialektyki, bo posługują się tymi samymi środkami, mają te same sposoby i narzędzia przekonywania.

Jak uzyskać wpływ na postawę słuchacza ?

Stąd 3 cechy, którymi mówca musi się odznaczać:

-rozsądek

-szlachetność

-życzliwość

Mówca powinien umiejętnie wykorzystywać doznania [AFEKTY] pod wpływem, których podejmujemy inną niż zwykle decyzję. (np. gniew, litość, trwogę i ich przeciwieństwa). Arystoteles daje w II księdze obszerny opis afektów (gniew, uśmierzenie i łagodność, przyjaźń i nienawiść, lęk i odwaga, wstyd i bezwstyd, życzliwość i „charis”, litość, oburzenie, zazdrość). Charakteryzuje także ludzi pod względem wieku (młodzi, dojrzali, starzy) oraz pod względem darów losu (szlachetnie urodzeni, bogaci, posiadający władzę)

Wewnętrzne (retoryczne) środki przekonywania wspólne dla 3 rodzajów mów:

Odpieranie argumentów:

Księga III

Styl

Części mowy:

  1. Wstęp - zapowiedź; poświęcony nastawieniu słuchacza

  2. Przedłożenie - przedstawienie stanu rzeczy (opowiadanie)

  3. Uwierzytelnienie (argumentowanie)

  4. Epilog - zrazić słuchacza do przeciwnika; zwięzłe podsumowanie; koniec - wyrazistsze stwierdzenia.

- patetyczny,

-etyczny,

Retoryka to teoria i sztuka wymowy. rozwinęła się w starożytnej Grecji i Rzymie. Ukształtowana została dzięki Sofistom, dokładnie na Sycylii, bo tam było najwięcej spraw sądowych. W V wieku Gorgiasz przybył do Aten prosić ateńczyków o pomoc wojskową, zachwycił ich swą mową i zaproponowali mu aby uczył ich wymowy. Gorgiasz stosował dwa typy mowy pochwały i rozprawy, do przedstawiania tego samego wydarzenia bądź rzeczy.

Była to użytkowa sztuka nakłaniania. Położył on duże zasługi dla stylu retorycznego. Był twórca prozy artystycznej: stosował środki brzmieniowe i semantyczne. Wprowadził do prozy środki poetyckie. Napisał słynną „Pochwałę Heleny”. Inni sofiści to:

Zdecydowanym przeciwnikiem Sofistów był Platon, który napisał dwa dzieła: „Gorgiasz”(potępia w nim retorykę) i „Fajdros” (tu pojawiają się argumenty pozytywne). Platon pisał że retoryka ma się tak do prawdziwości jak kosmetyka do medycyny.

Arystoteles zastał retorykę już ukształtowaną. Pisze o niej w dwóch dziełach: „Retoryka” i „Topiki”(o Toposach - miejscach wspólnych, środkach dostarczających argumentacji, przykłady stosowane w sporach i było ich 200).

Retoryka składała się z 3 ksiąg. Podzielona jest zgodnie z porządkiem przygotowania mowy:

  1. Inwentio - poświęconą zasadom ogólnego przygotowania się do sprawy: sposobom zbierania materiałów, ustalania stanu rzeczy, regułom dowodzenia i schematom rozumowania. Obejmuje ona dwie księgi.

  2. Dispositio - układ mowy.

  3. Elocutio - odmiany i styl, repertuar figur retorycznych.

  4. Actio - sposoby wygłaszania przemówień.

  5. Memoriał - sposoby ćwiczenia pamięci i pracy nad zapamiętywaniem (o tym nie piszę gdyż jak uważa jest to domeną aktorów).

Główną treścią retoryki są sposoby argumentacji.

Narzędzia

Należy ty odwołać się do dwóch podstawowych narzędzi dochodzenia do prawdy:

  1. Indukcja - od szczegółu do ogółu.

  2. Dedukcja - od ogółu do szczegółu, uogólnienie służy pokazaniu prawdy jednostkowej. Posługujemy się tu sylogizmem, strukturą zamkniętą, która za pomocą dwóch przesłanek prowadzi do uogólnienia.

Retoryka przejmuje te sposoby, tylko inaczej je nazywa:

  1. Entymem - wypowiedź mająca postać wnioskowania dedukcyjnego, w którym jakaś przesłanka została przemilczana, najczęściej ze względu na jej oczywistość, a więc jest to skrócony sylogizm, wystarczy jedna przesłanka.
    Sylogizm jako dowód naukowy zawiera dwie przesłanki odpowiednio skonstruowane i są to przesłanki oznaczające konieczność - w entymemach nie mają one charakteru konieczności, są możliwe do podważenia.

  2. Indukcja - nagromadzenie przesłanek ogólnych z obserwacji poszczególnych przypadków (w sylogizmie przesłanki te nie były równorzędne).

  3. Toposy

- toposy literackie (szczegółowe)

- toposy ogólne (prawdziwe toposy, służące wszystkim dziedzinom np. topos stopniowania: jeśli więcej to mniej - można z niego ułożyć względny sylogizm i retoryczny entymem. Jest to uniwersalny sposób rozumowania.

Trzy podstawowe elementy mowy to:

Najważniejszy jest adresat bo wyznacza cel mowie.

6. SZTUKA POETYCKA HORACEGO - „LIST DO PIZONÓW”

- Jest to po części list poetycki, po części rozprawa, o znamionach naukowych, utwór artystyczny, a zarazem quasi- wykład z poetyki.

- Zawiera pewne pierwiastki satyryczne.

- Powstał miedzi 20 a 13 r.p.n.e

- Jest poetycka parafrazą naukowego dyskursu,

- Adresowany do twórców i tych, co tworzyć zamierzają,

- Poucza o sprawach istotnych dla poezji, poety,

- Naucza norm i reguł gwarantując powodzenie.

Horacy opowiada się za swoboda tworzenia, ale swoboda przypominającą „dobrze uregulowana rzekę”.

Uważa, że twórca musi mieć i talent i wykształcenie. (jednocześnie poeta doctus).

Początkiem i źródłem dobrego pisania jest mądrość.

Ważniejsza jest treść niż forma, postulat jednolitości i jednorodności (podstawowy).

Zasada tworzenia stylu (odrzucenie groteski), wolność twórcy podporządkowana zasadzie jednolitości dzieła , ogólnemu zamysłowi.

Pisarz musi dostosować temat do swoich umiejętności i talentu.

Styl: Wskazanie:

- tradycyjne - z mitologii,

- z wyobraźni poety,

Klasyfikacja gatunków na podstawie związku między tematem a formą metryczną.

Sztuka jako absolutne opanowanie zasad tworzenia

(Trzy poetyki klasyczne : Arystoteles,Horacy, Pseudo - Longinos, oprac. T. Sinko, Wrocław 1951.)

Q. HORATIUS FLACCUS [ 65 - 8 p. n. e.]

1) twórczości poetyckiej w ogóle

2) praktyczne rady dla poetów

LIST DO PIZONÓW:

- postulat jednolitości i jednorodności dzieła !

- H. opowiada się za prawem swobody twórczej dla poetów (ale nie przesadzać i nie łączyć łagodności z dzikością, węża z ptakami)

- obrać temat odpowiedni do swych sił - pozwala to osiągnąć przejrzystość w słowach i układzie

- słowa dobierać ostrożnie, nie stosować zbyt pospolitego języka

- jeśli jest taka potrzeba można tworzyć nowe słowa, ale robić to należy rozważnie i z umiarem

- należy pisać odpowiednim metrem:

1) epopeje- heksametrem daktylicznym

2) tragedie - jambem (stopą mieszną)

3) komedie - jambem

- do treści i charakteru mówiącego dostosować należy także jego mowę: (żale - słowa smutne,

gniew - groźne, powaga - surowe)

- poeta musi znać reguły dotyczące każdego gatunku, bo mają one inną tematykę i styl. NIE WOLNO MIESZAĆ STYLÓW ! !

- utwór ma być piękny i wzruszający

- tworząc charaktery należy:

1) trzymać się tradycji (mitologia) albo

2) zmyślać charaktery zgodne ze sobą (własna inwencja)

- bohaterowie muszą być spójni, konsekwentni i zgodni ze sobą od początku do końca

- poeta obsadzając role powinien znać obyczaje każdego (dziecka, młodzieńca, męża, starca). Nie można chłopcu dać roli męskiej, czy młodzieńcowi roli starca

- przy podejmowaniu tematu nie należy:

1) posługiwać się tanimi i łatwymi frazesami,

2) nie tłumaczyć słowo w słowo innego dzieła,

3) nie naśladować,

4) nie zakreślać sobie zbyt ciasnych granic

- do widzów bardziej przemawia to co widzą niż to co tylko słyszą, nie należy jednak wprowadzać na scenę rzeczy, które powinny odbywać się za kulisami, np. morderstw, czy cudów - sztuka powinna mieć 5 aktorów

- na scenie trzech aktorów. Ewentualny czwarty musi milczeć

- jeśli nie ma dużej potrzeby nie należy wprowadzać interwencji boskiej (nie nadużywać deus ex machina - stosować ten chwyt gdy jest to już niezbędne)

- rola chóru: śpiewa między aktorami, moralizuje, poucza, wspiera dobrych bohaterów, powściąga bohaterów rozgniewanych

- dramat satyrowy - to trudne połączenie tragedii i komedii, gdzie po katharsis widz dostaje porcję rozrywki

- nie należy lekceważyć i liczyć na brak wykształcenia widzów. Sumienny poeta powinien studiować wzory greckie. DBAŁOŚĆ O FORMĘ LITERACKĄ TO WARTOŚĆ

- źródłem dobrej poezji jest mądrość i rozsądek

- poeta powinien brać wzory z życia i obyczajów

- sztuka ma jednocześnie:

1) uczyć przez zwięzłość wypowiedzi

2) bawić

- sztuka powinna mieć rysy prawdopodobieństwa

- poemat jest jak obraz:

● jeden jest piękny z bliska, inny z daleka

● jeden jest piękny w cieniu, inny w świetle

- w niektórych zawodach (prawnik) pozwala się na miernotę, ale nie może być takim poeta

- nieuk nie powinien brać się za pisanie wierszy, choć często to robi (dla sławy)

- godny pochwały utwór poetycki to kompilacja:

1) TELENTU = żyłka poetycka

2) WIEDZY = wykształcenie

- poważny poeta strzeże się pochlebców

- dobry krytyk sztuki:

1) wskazuje błędy

2) mówi jak je poprawić

- taka otwarta krytyka wychodzi na dobre utworowi

- czytać klasyków greckich i ich naśladować, po to aby im najpierw dorównać a potem przewyższyć

7. STAROŻYTNE STYLISTYKI (PSEUDO - LONGINOS, DEMETRIUSZ, DIONIZJUSZ)

  1. PSEUDO - LONGINOS „ O GÓRNOŚCI”

(Trzy poetyki klasyczne : Arystoteles, Horacy, Pseudo - Longinos, oprac. T. Sinko, Wrocław 1951.)

- to krytyka pisma O górności Cecyliusza z Kalakte na Sycylii, stąd nazywa się także

Pseudo - Longinosa, Anty - Cecyliuszem

- krytyka spowodowana brakiem jakichkolwiek informacji co jest przedmiotem traktatu a także jak należy

to co jest przedmiotem sobie przyswoić

- traktat Pseudo - Longinosa ( I w. n. e.) to list adresowany do Postumiusza Terencjana

- górność jest czymś szczytowym i najważniejszym w mowie. Dzięki niej poeci i prozaicy

greccy mogli osiągnąć tak wiele

- górność nie przekonuje słuchaczy lecz ich zachwyca (działa na zmysły nie zaś na rozum)

- jej źródłem jest wielkoduszność i szczere uczucie (patos)

- nie jest to rzecz wrodzona, można jej się nauczyć

- fałszywe namiastki górności to:

1) nadętość- naciągana sztuczność, zbyt patetyczne, napuszone słowa

2) płaskość - schematyczność, brak inwencji

3) niewczesne uniesienie- próżna patetyczność, nie na miejscu, tam gdzie jej nie trzeba

-wszystkie te rzeczy wchodzą do literatury na zasadzie bycia oryginalnym, czego pożądają współcześni

- istnieje 5 źródeł zasilających wzniosły styl:

1) zdolność do wzniosłego sposobu myślenia (zdolność przyrodzona)

2) żarliwy i natchniony patos (przyrodzona)

3) tworzenie figur / myśli / mowy (zdolność nabyta)

4) szlachetny wyraz, czyli dobór słów, zdolność wypowiadania (nabyta)

5) pełen godności układ wyrazów i zadań (nabyta)

- źródłem górności jest zdolność wybierania z widocznych cech najbardziej odpowiednich i łączenia

ich w jeden twór

- pokrewnym pojęciem do górności jest amplifikacja = powiększenie

- amplifikacja - to pełne zestawienie wszystkich części i motywów tkwiących w przedmiocie

- to zestawienie, które przez zatrzymanie się przy tych częściach dodaje sił przedstawieniu

- górność polega na wzlocie w górę, amplifikacja - na obfitości

- przykładami doskonałej górności i wielkoduszności są: Homer, Platon, Demostenes, Tucydydes

- do osiągnięcia wielkości i wspaniałości przyczynia się także fantazja, czyli obrazy. Wyróżnia się:

fantazję mówców, której celem jest wyrazistość

fantazję poetów, której celem jest wstrząs

- ważne są także odpowiednio użyte figury stylistyczne, lecz nie mogą być one nadużywane

- jednak nagromadzenie figur w jednym miejscu wzmaga piękność tekstu

- P. L.. wymienia figury stylistyczne:

- wzniosłość pomniejsza:

miękki i szybki rytm mowy,

zbytnia zwięzłość wyrażeń,

zbyt niskie wyrazy,

zbyt rozwlekła mowa

- pytanie dlaczego ówczesne czasy cesarstwa nie wydawały wielkich mówców: wynikało to z

chciwości i żądzy używania, a to wady przeciwne wielkoduszności i wzniosłości

  1. DEMETRIUSZ „O wyrażaniu się”

(Trzy stylistyki greckie. Arystoteles, Demetriusz, Dionizjusz, oprac. Wł. Badyda, Wrocław 1953.)

    1. Dzieło ma charakter bezstronnej, naukowej analizy

    2. Autor umiejętnie wiąże zagadnienia literackie z innymi gałęziami sztuki

    3. D. wprowadza takie pojęcia jak człony - zadaniem ich jest zamykanie myśli w całość

frazy - mniejsza cząstka niż człon, to zwięzłe wyrażenie

okresy = człony + frazy, mogą być 2- i 3- członowe

    1. D. wyróżnia 4 rodzaje stylów:

1) okazały

2) gładki

3) bezozdobny

4) potężny

Następnie omawia każdy z nich:

  1. styl okazały = krasomówczy - okazałość ta oparta na płońskim rytmie

- zdania i akapity rozbudowane

- mało używane człony krótkie jako te nieokazałe

- używanie trudnych do wyrażania dźwięków, szorstkich słów, te nadają wrażenie wielkości

- porządkować słowa zaczynając od tych najmniej okazałych

- używać archaicznych spójników

- język ma być dostojny, uroczysty, nieprzeciętny

- pisać o rzeczach wielkich nie błahych

- przenośnie mają być oparte na rzeczywistym podobieństwie

- porównania to rozwinięte przenośnie

- wadliwa odmiana stylu okazałego to styl naciągany: stosowanie przesadnych figur,

hiperbolizowanie, opis faktów niemożliwych itp.

  1. styl gładki = uroczy i pogodny

- zwięzłość myśli

- figury retoryczne

- pospolite wyrażenia

- porównania

- przysłowia

- stosownie użyta bajka

- ozdobniki, piękne słowa

  1. styl bezozdobny

- omawia drobne przedmioty

- wyrazy potoczne i zwięzłe, jasny język

- brak neologizmów

- unikanie dwuznaczności, łatwość w czytaniu

- częste powtórzenia, stosowanie nawiązań

- unikanie długich członów

- używanie onomatopei

- przykład to list

- odmiana wadliwa to styl oschły - zdania to krótkie frazy, wielkie wydarzenia

wyrażane w banalnych słowach, niedokończone zaczęte wątki

  1. styl potężny

- stosowanie fraz zamiast członów

- bogata treść przedstawiona w wyrażeniach symbolicznych

- nagłe zamknięcia, pominięcia, rozczłonkowania, porównania, uosobienia

- słownictwo jak w stylu okazałym

- wyszukany język

- częste pytania do słuchaczy

- odmiana wadliwa to styl rażący - to opowiadanie bez ogródek o wstrętnych

i plugawych rzeczach, brak powiązanie ze sobą kolejnych członów, rozerwany

  1. DIONIZJUSZ ”O zestawianiu wyrazów”

(Trzy stylistyki greckie. Arystoteles, Demetriusz, Dionizjusz, oprac. Wł. Badyda, Wrocław 1953.)

- przebywał w Rzymie jako nauczyciel wymowy

- gramatyka i dobór wyrazów podporządkowane zdolności komponowania

- dzięki układowi powstają czarujące efekty nawet gdy autor korzysta z pospolitych słów

- malowanie za pomocą dźwięków

- układy:

1) surowy

Każdy wyraz odcina się od pozostałych

Wyrazy przerywane pauzami

Szorstkie i rażące zderzenia głosek są częste

Lubi rozciągłości, długie wyrazy

Nie stosuje się dodatkowych wyrazów, które nie wnoszą nic w treść

Jest naturalny, a nie kwiecisty

2) układ gładki

3) pośredni

- mowa to połączenie myśli (treść wypowiedzi) i słowa (forma wypowiedzi)

- tworząc zdanie należy brać pod uwagę

1) dobór wyrazów

2) ich kolejność

- istota piękna tkwi w układzie nie zaś w doborze słów

- wszelka zmiana kolejności wyrazów w prozie i w wierszu powoduje zmianę charakteru wypowiedzi

- określone elementy układu mają decydujący wpływ na efekt poetycki

- treść ma pierwszeństwo nad szatą stylistyczną

- mechaniczna znajomość reguł na nic się nie zdaje jeśli mówiący nie ma smaku literackiego

- elementy tworzenia mowy:

go do potrzeb

8. ŚREDNIOWIECZNE „POETRIE” (V - X w.)

(Wł. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. 2, Estetyka średniowieczna, Wrocław 1962.)

Chrześcijaństwo zmienia oblicze Boga z antycznych bóstw jako bytów ziemskich (ich najlepszej odmiany) w byt transcendentalny (idea z filozofii Platona)

Interpretacja utworów w duchu alegorezy zapoczątkowana przez Filona z Aleksandrii. Żył ona w latach 10 r.p.n.e.

- 40 r.n.e.. Stworzył nowy system interpretacji Biblii w duchu alegorezy oraz numerologii (czerpał z Pitagorasa).

Plotyn - kontynuator myśli Platona, ale trochę ją zmodyfikował. Przyjął tezę o dwudzielności i dwuwymiarowości rzeczywistości. Z dwuwymiarowej jedności powstaje wielość na zasadzie promieniowania - koncepcja emanacyjna bytu. - Końcem aktu kreacji jest materia, która jest na granicy ciemności. Ta koncepcja wiąże się z gradualistycznym pojmowaniem bytu zbliżającego się do najgorszej formy, czyli realizacji materialnej.

Twierdził, że piękne mogą być również rzeczy pojedyncze, ponieważ i tak światło stanowi odbicie Absolutu - jest duchowe. Przed proporcją pojawiła się inna kategoria - blask (wprowadza treści duchowe i dlatego sam w sobie ma wartość) > Takie założenie widzimy w średniowiecznym malarstwie ikonicznym.

Plotyn uważa, że w dziełach ludzi są obraz i rzeźba. Twierdzi, iż natchnienie, czyli pierwiastek duchowy jest w całym dziele najpiękniejszy (odwrócenie myśli Arystotelesa)

Artysta jego zdaniem wypromieniowuje dzieło sztuki bez obserwacji rzeczy. > Ta idea była niezwykle żywotna szczególnie w elemencie kreacji dzieła.

  1. Pseudo - Dionizy

i dobre

piękna boskiego

świata

  1. Aureliusz Augustyn (zwany świętym) IV / V wiek

życiu było napisanie „Pochwały sztuki”

części, barw, dźwięków

cos przedstawia, np. barwy cos wyrażają) i zmysłowy (coś odbieramy zmysłami)

  1. Boecjusz - V / VI w

  1. Kasjodor -

- Działa hedoniczo,

- leczniczo,

- ekspresyjnie,

- alegorycznie

  1. Izydor z Sewilli VI / VII w. -

2. ten który tworzy poetycką fabułę

prozy i wiersza, tłumaczył fenomen fikcji poetyckiej i fabuły

  1. Estetyka KAROLIŃSKA

9.ŚREDNIOWIECZNE TRAKTATY POETYKALNE (X - XV w.)

- po X w. oddzielenie teorii literatury od innych dziedzin nauki

- ratowanie spuścizny antycznej (Arystotelesa)

  1. Mateusz z Vendome „Sztuka wersyfikacyjna” XII w.

  • Gotfryd z Vinsauf „Nowa poezja” początek XIII w.

    • a) styl wysoki - poważny (wielkie czyny wielkich bohaterów)

    b) styl średni - mierny (utwory dydaktyczne)

    c) styl niski - prosty (tematy pasterskie, rolnicze)

    1. Jan z Garlandii „O sztuce prozaicznej, metrycznej i rytmicznej”

    a) dramatyczny

    b) opowiadający

    c) mieszany

    a) z punktu widzenia formy słownej - poezja / proza

    b) z punktu widzenia roli autora - naśladowcza / opisowa / mieszana

    c) z punktu widzenia prawdy - historia / fabuła / argumentum

    d) z punktu widzenia uczuć - komedia / tragedia

    1. Tomasz z Akwinu XIII w.

    1. Dante Alighieri XIII / XIV w. “O mowie posoplitej”

    10.KATEGORIE RODZJOWE I GATUNKOWE W LITERATURZE ŚREDNIOWIECZNEJ

    Nie istnieje w średniowieczu podział na rodzaje gdyż literatura powstaje pod „0” (od zupełnego początku) i nie ma korzeni. Uprawiano przede wszystkim gatunki służące kultowi religijnemu

    Podział na gatunki zaś wiąże się z tematyką :

    1. Gatunki religijne (o funkcji religijnej)

    - Tropy - w gregoriańskiej liturgii kościelnej w X - XI w.. Retoryczne uzupełnienia składające się z krótkich zwrotów lub też bardziej rozbudowane

    - Sekwencje - łacińskie pieśni hymniczne z traktatów podkładanych pod długą melodię Alleluja

    1. Gatunki świeckie

    11. HIERARCHIA WARTOŚCI LITERACKICH W RENESANSIE

    Pytanie o wartości to pytanie o to, czy ważniejsze są poznawcze zadania literatury, czy jej cele artystyczne. Wg prof. Misiewicza istnieją dwa zasadnicze stanowiska rozstrzygające o hierarchii wartości literackich:

    KLASYCZNE

    ROMANTYCZNE

    1. walory poznawcze nadrzędnymi wartościami twórczości literackiej.

    1. walory artystyczne nadrzędne

    2. literatura powinna przedstawiać rzeczywistość a tzw. forma artystyczna jest ważna wyłącznie przez wzgląd na zamierzoną prawdziwość dzieła literackiego

    2. literatura zwolniona z obowiązku odtwarzania świata

    3. dążność do skodyfikowania form konstrukcji art. utworu lit. w przekonaniu, że urzeczywistnianie wartości tego wymaga

    3. ważniejsza niż prawda zew. Jest prawda duchowa, ta zaś wymaga spontaniczności, inwencji i oryginalności środków kreacji

    4.wartości poznawcze bywają sprzężone z zadaniami dydaktycznymi

    4. twórczość artystyczna jako najważniejsza forma poznania (sięga Absolutu)

    5. dwie grupy wartości: poznawcze i wychowawcze, wartości artystyczne traktowane instrumentalnie

    5. deprecjacja zadń poznawczych literatury i zadań praktycznych, dzieło literackie jako dzieło sztuki sensu stricto

    Petrarka, Boccaccio: przeświadczenie o estetycznych walorach dzieł, dzięki którym spotęgowane zostają: prawda i pożytek, dobro wiedzy, dydaktyki, wychowania. Zdaniem Petrarki artysta powinien podawać w artystycznych barwach „prawdę rzeczy”.

    Walory:

    (docere i delektare)

    12. GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE POETYKI RENESANSU

    Elżbieta Sarnowska - Temeriusz - „Zarys dziejów poetyki” Rozdz. VI

    Renesans

    Przełom renesansowy w dziejach wiedzy o poezji

    Zapowiedzi przemian w teorii poezji pojawiły się już w XV w. min. w pismach Petrarki i Boccaccia. Minęło jednak parę dziesiątków lat zanim zmienił się wyraźnie sposób pojmowania poetyckiej twórczości. Sytuacja zmieniła się w drugiej dekadzie XV stulecia. Formują się owe nurty filozoficzne, umysłowe, estetyczne, artystyczne i literackie. Mniej więcej na drugą połowę XV w. przypada czas krystalizacji neoplatonizmu. Ośrodkiem studiów platońskich była w tym okresie utworzona we Florencji akademia platońska. Estetyka florenckich platoników zawierała pierwiastki metafizyczne i spirytualistyczne, wiązała piękno przede wszystkim z duchem, a nie z rzeczami materialnymi choć dopuszczała przejawianie się piękna w przedmiotach cielesnych. Platonicy florenccy nie byli programowymi badaczami poezji, absorbowały ich głównie kwestie filozoficzne, ogólno estetyczne. O ile filozofią akademii florenckiej charakteryzował zwrot do Platona o tyle studiom filozoficznym, które uprawiano na uniwersytecie padewskim patronował Arystoteles.

    Zmamieniem początków renesansu były spory pomiędzy arystotelikami i zwolennikami poglądów platońskich. Filozoficzne prądy stanowiły tło dla wiedzy poezji. Jednocześnie nowo powstająca teoria poezji wyrastała z innego pokładu ideologicznego, a mianowicie z humanizmu. Poetyka europejska XVI stulecia była jakkolwiek nie bez wyjątków poetyką humanistyczną inspirowaną hasłami humanizmu.

    W drugiej połowie XV w. coraz wyraźniej daje o sobie znać dążenie do wywyższenia poezji ponad inne sztuki. Tendencje takie pojawiały się już wśród prekursorów florenckiego humanizmu. Należał do nich polityk, myśliciel, moralista i teoretyk kultury Collucio Salutati. Uczniem Salutatiego był Leonardo Bruni. Humaniści byli filologami i literatami, nie filozofami. Byli zawodowcami w zakresie retoryki, poetyki i literatury klasycznej. Nie pisali traktatów z estetyki, ogólnej teorii sztuki czy poetyki. Jednakże ich praca badawcza i literacka była na pograniczu tych dziedzin, tak więc musieli się wypowiadać na ich temat. Nie wymyślili nowych poglądów, lecz zasłużyli się tym, że pewne poglądy trzymali lub odnowili. Przeważnie przejęli je od starożytnych pisarzy, którzy byli najbardziej popularni w tych kręgach tj Horacy i Cyceron. Humaniści uważali, że piękno jest wielkim dobrem i polega ono na układzie i proporcji.

    Sztuki plastyczne należą do najwyższych czynności człowieka. Niektórzy zaliczają ją do sztuk wyzwolonych. Poezje stawiano jeszcze powyżej sztuk wyzwolonych.

    W sztukach i poezji obowiązują zasady, reguły, przepisy. Jednakże obok reguł źródłem poezji jest natchnienie i szał poetycki (furor poeticus)

    Do niego odwoływał się Leonardo Bruni i renesansowi platończycy. Ficino czy Landino Poetę rozumieli jako wieszcza. Cele poezji i sztuki wg humanistów były wielorakie. Poezja i sztuka mają ludziom pomagać i cieszyć ich.

    Naśladowanie - imitatio - jest podstawą sztuki, katharsis też z Arystotelesa.

    Poetyka dojrzałego renesansu usiłuje odpowiedzieć na potrzeby badawcze, które rodziły się i przenikały do świadomości społecznej w czasach wczesnego humanizmu. Wczesno humanistyczna wiedza o poezji miała niewiele wspólnego z naukowym poezjoznawstwem, nie miała ani własnego języka pojęciowego ani własnej metodologii. W końcu XV stulecia następuje jednak wzrost naukoznawstwa teoretycznego, zainteresowania poezją. W środowisku wędrownych humanistów ( włoskich, niemieckich, szwajcarskich) zostają opracowane sztuki wierszowania, zawierającą teorie uproszczoną, dostosowaną do potrzeb studiującej młodzieży. Jako autorów wymienić tutaj należy Konrada Caltisa, Wawrzyńca Korwina, Heinricha Bebela.

    Renesansowy przełom w dziejach poetyki dokonywał się stopniowo, od lat 20 XVI w. jego symptomy były coraz wyraźniejsze. Apogeum rozkwitu poetyki przypadło na okres od lat 30 do lat 90 XVI stulecia.

    Najszybciej i najgwałtowniej postępował rozwój poezji we Włoszech.

    Około połowy XVI w. zaczyna się ożywienie zainteresowań teoretyczno literackich we Francji, związane min. Z działalnością Plejady.

    Językiem wielu renesansowych (również siedemnastowiecznych) poetyk była łacina.

    Szesnastowieczna teoria poezji dzieli się na dwa warsztaty:

    Poetykę włoskiego renesansu reprezentowali przede wszystkim:

    Poeta - pisał - przedstawia działania jakiejś jednej osoby, ale uwydatnia w nich to co jest powszechne, wspólne, ogólne. Wg Robortella między słowami i znaczeniami panuje absolutny paralelizm. To też dla harmonii dzieła poetyckiego wystarcza harmonia słów i na umiejętności posługiwania się właściwymi i dobrymi słowami polega cały kunszt poety.

    Robortello uważał także, że umiejętność i zadanie poety polega na tym, aby robić rzeczy takimi jakimi nie są. Z tego wynikało by, że kłamstwa poetyckie nie tylko są wybaczalne, ale stanowią cały sens poezji.

    Założenia:

    Scaliger był człowiekiem wszechstronnym, przyrodnikiem - lekarzem, filologiem wielkiej erudycji, znała się na muzyce, malował, pisał wiersze.

    „Poetyka w siedmiu księgach” stanowi w dziejach renesansowej teorii poezji punkt bardzo ważny. Nie tyle przełomowy, gdyż nie jest manifestacją żadnych przełomowych przemian w myśleniu o poezji, ile raczej ośrodkowy. Dzieło Scaliger'a to próba syntezy, jak gdyby najpełniejszy efekt renesansowego obcowania z dziedzictwem starożytnej poetyki.

    Poezja wśród nauk i sztuk

    Scaliger rozpoczyna swój teoretyczny wykład od rozpatrzenia miejsca poezji w świecie kultury. Podstawą klasyfikacji zaproponowanej przez Scaliger'a jest językowy charakter tworzywa poezji. Poezji przysługuje w Scaligerowskiej klasyfikacji pozycja najwyższa, ze względu na jej specyficzną władze twórczą. Poezja bowiem przedstawia wizerunki zarówno istniejących, jak też nie istniejących rzeczy i przy tym nie tyle opowiada, jak historia, ale raczej tworzy i buduje własny świat.

    Poetycka sztuka naśladowcza

    Naśladowanie jest wewnętrznym celem poety, choć nie celem ostatecznym. Zasadnicza funkcja poety i poezji polega na naśladowaniu. Określał ją jako przedstawianie rzeczy według norm natury - naśladowanie praw natury. Od poety, zgodnie z dość rozpowszechnioną opinią w renesansie, oczekuje Scaliger uniwersalnej wiedzy w zakresie wielu dziedzin. Naśladowanie poetyckie na charakter „artystyczny”. Uzależnione jest od umiejętności warunkowanej przyswojeniem przez poetę reguł i norm tworzenia.

    Podział poematów i przepisy tworzenia

    Traktując poezje w kategoriach procesu mimetycznego, podobnie jak Arystoteles, wyróżnia Scaliger trzy podstawowe aspekty tego procesu: przedmiot, sposób i środki naśladowania. Naśladowanie było dla Scaliger'a bliższym celem poezji, a dalszym pouczenie. Przyjmował ten cel dydaktyczny, bo był on aksjomatem epoki. Scaliger nie zestawiał systemu sztuk, ale porównywał je ze sobą i wskazywał na ich analogię, a w szczególności analogię poezji i plastyki. W obu odróżniał materię i formę.

    Piękno określał Scaliger zgodnie ze starożytną tradycją, jako tworzony z właściwej miary, kształty i barwy wygląd, który sprawia przyjemność. Podobnie jak i inni pisarze tego czasu, główną przyczynę piękna widział w zgodności. Wśród zalet poezji jakie wymieniał, jest szczególnie godna uwagi efficatia. Określał ja jako „siłę treści słów, która zmusza słuchacza do słuchania - decorum moralno - poznawcze.

    „Gdy powstaje poemat zachodzi pewien proces naśladowania, cztery więc elementy należy badać: pierwsze - co naśladujemy, drugie - dlaczego naśladujemy, trzecie - za pomocą jakich środków, czwarte - w jaki sposób”

    Zapowiedź przemian, nowej poezji w pismach Boccaccia.

    XIV w. Włochy: BOCCACIO, PETRARKA (nie napisali odrębnych rozpraw, traktatów)

    2 poł. XIV w.: dysputy filologiczne, humanistyczne, badania filologiczne. Wpływ filozofii Arystotelesa, Platona, Horacego. Wzrost zainteresowania antykiem, wiele wydań Arystotelesa, Horacego.

    Typy rozpraw:

    Pierwsza poetyka pisana wierszem DE ARTE POETICA Marco Vidy (XV w.) nawiązująca do Horacego - talentu nie można się nauczyć, jest wrodzony.

    Prace T. Tasso - wypowiedź na aktualne tematy literackie. „Dell'arte poetica”:

    wiersz = materia słowa + materiał rzeczy + forma, koncepcja. Celem poezji - przyjemność i pożytek. Temat z rzeczywistości, naśladowanie o cechach prawdopodobieństwa. Sztuka nie jest ozdobą, a istotą poezji.

    Robertello

    komentator Arystotelesa, przewaga celów hedonistycznych nad utylitarnymi. Celem zdolności poetyckiej jest sprawianie przyjemności przez przedstawianie, opisywanie, naśladowanie. Jako człowiek swej epoki uwielbiał prawdę. Jeśli nie prawda, to prawdopodobieństwo. Poeta przedstawia działania jednej osoby, ale uwydatnia to, co powszechne, ogólne. Między słowami a rzeczami zachodzi absolutny paralelizm. Robić rzeczy takimi jakie nie są - kłamstwo poetyckie - sensem poezji.

    Julius Cesar Scaliger

    „Poetyka w siedmiu księgach”, 1561 r. integruje rozmaite aspekty badawcze. Zawiera poetykę historyczną i opisową oraz krytykę literacką. Jest rodzajem instruktażu dla twórców, podręcznika dla studiujących.

    Mowa:

    poezja jest najwyższym rodzajem mowy, ponieważ przedstawia wizerunki istniejących i nieistniejących rzeczy. Poeta - podobny do Boga.

    Funkcja poety i poezji - naśladowanie, ale mimesis to jedynie narzędzie do osiągnięcia nadrzędnego zadania. Uczenie w sposób przyjemny. Poeta powinien mieć uniwersalną wiedzę z wielu dziedzin. Mimesis istnieje w każdym rodzaju mowy, bo słowa są wizerunkami rzeczy. Należy uczyć poprzez przedstawianie uczuć i charakterów - przykłady dobrego postępowania. Naśladowanie poetyckie ma mieć charakter artystyczny. Domagał się asymilacji talentu z rozumem. Podkreślenie postulatu prawdopodobieństwa i decorum.

    Zróżnicowanie poezji:

    1. hymny i peany - opiewają bogów

    2. ody i scolia - o wielkich ludziach

    3. epopeja i tragedia - o wielkich ludziach

    4. satyra, elegia, epigramat - o zwykłych śmiertelnikach

    epopeja została wyróżniona ze względów filozoficzno - artystycznych. Wzorem poety - Wergiliusz (Eneida). Tworzenie- boski szał i reguły. 2 rodzaje poematów: Orland Szalony, Ariosto i Jerozolima wyzwolona, Tasso.

    Francja: Thomas Sebillet, Pierre de Ronsard

    Anglia: William Webo, Philip Sidney

    Faza schyłkowa - nowe nurty:

    - echa Soboru Trydenckiego (1545 - 63)

    13. PODSTAWOWE POJĘCIA I TENDENCJE POETYKI RENESANSOWEJ

    Platonizm - 2 poł. XV w.

    Neoplatonizm - filozofia powstała w III wieku n.e. w Aleksandrii pod wpływem myśli Platona oraz pogańskiej myśli religijnej.

    Akademia Platońska we Florencji - stąd pojęcie piękna - harmonii, piękna świata

    Geneza i przedstawiciele

    Najwybitniejszym przedstawicielem neoplatonizmu był Plotyn, który wyłożył swoje poglądy w rozprawach, zebranych następnie w Enneady. Był on początkowo platonikiem, ale przeszedł do budowania własnej teorii bytu, odmiennej od platońskiej. Oprócz Platona inspirowała go myśl pitagorejczyków, stoików, ale zwłaszcza Filona z Aleksandrii. Filozofia Plotyna została dobrze przyjęta przez elity podupadającego starożytnego Rzymu. Uczniem Plotyna był m.in. cesarz Galien. Neoplatonizm wyłonił z siebie sześć szkół:

    Neoplatonizm w wersji Jamblichosa i Proklosa stawał się w jeszcze większym stopniu niż u Plotyna systemem religijnym, czy też raczej filozoficznym uzasadnieniem politeizmu i dlatego był wspierany przez pogańskie elity starożytnego Rzymu. Porfiriusz był zaciekłym krytykiem chrześcijaństwa, a do myśli Jamblichosa nawiązywał cesarz Julian Apostata, który próbował odrodzić pogaństwo w wersji neoplatońskiej. Symbolicznym kresem tej walki i porażki neoplatonizmu była śmierć filozofki Hypatii z Aleksandrii, zamordowanej przez tłum podburzonych aleksandryjskich chrześcijan.

    Poglądy

    Neoplatonizm postrzegał świat jako hierarchię bytów, które wyłaniają się (emanują) z absolutu - bytu najdoskonalszego, niepoznawalnego rozumowo, który nie jest ani duchem, ani ideą, ale czystą jednością. Z absolutu emanują kolejno coraz mniej doskonałe hipostazy:

    Światy te są wzajemnie ze sobą powiązane, dzięki czemu możemy odgadnąć ziemską przyszłość za pomocą astrologii i wróżb. Można też poprzez magię wpływać na procesy w wyżej położonych światach.

    Schemat emanacyjny Plotyna był uszczegółowiony przez następnych filozofów neoplatońskich: Jamblich opracował szczegóły procesu emanacyjnego, do którego włączył jako nowe hipostazy mitologicznych bogów, aniołów, demonów i herosów. Do spekulacji religijnych dodano nowy wątek: zmuszania bogów za pomocą odpowiednio sprowokowanych zdarzeń do działania. Sztukę tę określano jako teurgię.

    Neoplatonizm wywiódł nową etykę, która opiera się na myśli, że jak dusza ludzka zmuszona jest przez wcielenie, to znaczy narodziny w ciele, zejść do najniższego świata, popadając w grzech, tak może ona przebyć drogę powrotną w kierunku absolutu. Do tego celu służyły specjalne rodzaje cnoty: oczyszczające i upodabniające dusze do Boga (uświęcające). Jamblichos dodał do nich cnoty kontemplacyjne i paradygmatyczne. Syntezę etyki neoplatońskiej dał Proklos w nauce o Erosie, Prawdzie i Wierze. Eros - miłość do wyższego bytu - przygotowuje do poznawania Prawdy, Prawda doprowadza duszę do Wiary, a Wiara kończy wszelkie poznanie: dusza staje się pochłonięta przez to, co najdoskonalsze i w tym stanie spoczywa w milczeniu. To jest kres wszelkiego wysiłku i wszelkiego poznania.

    Arystotelizm - Uniwersytet Padewski:

    Pojęcie arystotelizm obejmuje poglądy filozoficzne Arystotelesa oraz te kierunki i szkoły filozoficzne, które rozwijały jego nauki. Owe poglądy były często wykorzystywane w teologii (np. scholastycznej).

    Dzieła Arystotelesa zostały przybliżone chrześcijaństwu dzięki Boecjuszowi, który przetłumaczył niektóre prace Arystotelesa na język łaciński, ale w większym stopniu dzięki filozofom arabskim, takim jak Awerroes. Znajomość jego pism rozpowszechnia się w XIII w.. Św. Tomasz z Akwinu zastosował metafizykę Arystotelesa do swoich rozważań nad delikatną równowagą między wiarą a wymogami umysłu.

    Arystotelizm w okresie renesansu oddziaływał słabiej, ale znalazł kontynuatorów wśród uczonych pochodzących z Bizancjum: Teodora Gazy i Jana z Trapezuntu. Arystotelizm renesansowy rozpadł się na dwie szkoły: aleksandrystów (najwybitnieszy przedstawiciel Pietro Pomponazzi), których ośrodkiem była Bolonia oraz awerroistów, skupionych w Padwie.

    ۞ tendencja do niwelowania różnic i uwzględniania poglądów obu filozofów także w zakresie pojęć estetycznych i sądów o poezji - dążenie do wywyższenia poezji nad inne sztuki

    Humanizm (Petrarka, Boccaccio, Della Pirandella, Plejada) - ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech a zarysowujący się już w wieku XIV i wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki odrodzenia. Choć z humanizmu renesansowego wywodzi się wiele współczesnych postaw światopoglądowych, nie należy go utożsamiać z humanitaryzmem ani współczesnymi postaciami humanizmu, takimi jak obecne w egzystencjalizmie i personalizmie.

    Humanizm epoki odrodzenia przeciwstawiał się niektórym tendencjom średniowiecza (szczególnie teocentryzmowi), w związku z czym nawiązywał do idei starożytności. Naczelne hasło humanizmu zaczerpnięte zostało z rzymskiego utworu komediopisarza Terencjusza II w. p.n.e. pt. Sam siebie karząc (Samoudręczyciel). Hasłem humanizmu stała się maksyma Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce (łac. homo sum: humani nil a me alienum puto.). Popularne jest też stwierdzenie Protagorasa Człowiek jest miarą wszechrzeczy.

    Samo pojęcie humanizmu używane jest dopiero od nowożytności, wywodzi się jednak z rzymskiego pojęcia cultus atque humanitas analizowanego przez Cycerona, który stał się patronem duchowym humanistów.

    Słowo ludzkie: istota ludzka określona przez mowę. Wydobycie antropologicznego aspektu przekazu językowego.

    Podstawowe tendencje i poetyki renesansowej

    Humanizm poetyk renesansowych

    Człowiek - gł. ośrodek zainteresowania - jako istota wolna, myśląca, moralna

    Poetyka okresu renesansu

    Poetyka epoki odrodzenia wpisała się najsilniej w humanizm będący prądem umysłowym poszukującym i rozwijającym tradycję starożytnej wiedzy o człowieku zawartej i literaturze (def. Ziomka). Renesans stał się dla niej złotym wiekiem. Okazją do rozważania spraw poezji, stwarzały wielkie dyskusje literackie, związane z odkryciem wielu dzieł starożytnych.

    Pojawiają się wczesnohumanistyczne quasi - poetyki, będące zbiorem dość luźnie powiązanych koncepcji i sadów podanych z dużą dbałością o literacką formę ich przekazu, aniżeli systematycznymi wykładami sztuki poetyckiej (np. dzieło Actius Giovanniego Postano, w którym stara się wyjaśnić naturę poezji przez porównanie twórczości poetyckiej i historii). Powstają też apologie poetów i poezji (np. Mancinelli, czy Pico della Mirandola).

    Odrodzenie to przede wszystkim poetyka - XVI w. Wiek XV przygotował grunt do badań nad poezją, dokonał jakby otwarcia perspektywy badawczej. XV wiek maił uzasadnić odrębność świata poetyckich zjawisk i wywalczyć autonomie dla wiedzy o poezji.

    Dla humanistów wczesnorenesansowych jednym z koronnych argumentów w tej mierze był platońska idea szaleństwa poetyckiego i natchnienia.

    Dla teoretyków dojrzałego renesansu podstawowym dążeniem stały się poglądy Arystotelesa - poezja zastałą zidentyfikowana ze sztuką naśladowania a poemat był jej wynikiem. Naśladowanie rozumiano dwoiscie, jako:

      1. Wytworzenie quasi-rzeczy

      2. Wytworzenie rzeczy odtwarzających Nature

    Środki wyrazu po które sięgali teoretycy renesansowi były dość różnorodne :

    Program rozkwitu poetyki przypada na okres od lat 30-tych do 90 - tych XVI wieku. Najgwałtowniej postępował we Włoszech. Od poł. XVI w. zaczyna się ożywiać we Francji, co jest związane z działalnością Plejady. W Niemczech po wystąpieniu wczesnorenesansowych humanistów, następuje pewne zastopowanie badań teoretyczno-literackich. W Anglii najwcześniejsze dokonania z zakresu teorii datuję się na lata 70 XVI wieku. W Hiszpanii od poł. XVI w. ugruntowuje się w badaniach nad poezją nurt horacjańsko-retoryczny. Ukazują się przekłady sztuki poetyckiej Horacego wraz z komentarzami. W Polsce wiek XVI upływał pod znakiem obcej poetyki (Mancinelli, Fulwiusz, Glorean ) Dopiero w XVII w. pojawiły się rozprawy Sarbiewskiego.

    Językiem renesansowych poetyk była łacina, obok pojawiły się języki narodowe - one podstawą teoretycznych rozważań czynią poezje własnego kraju, przynoszą próby zbudowania wiedzy o gat. nieuwzględnionych przez Arystotelesa, dokonują kodyfikacji twórczości rodzimej, ustalają reguły mające zastosowanie tylko w poetyce danego kraju.

    W podejmowanych badaniach można wyróżnić 3 podstawowe układy odniesienia, narzędziem takiego podziały może być terminologiczno-pojęciowa triada POETA-POEZJA -POEMAT służyła on wyznaczeniu 3 terytoriów przedmiotowych, wokół których miały się koncentrować działania badawcze. Poetyka okazuje, zatem teorią twórcy, procesu badawczego i utworu, teoria utworu dominuje.

    Teoretycznie wiedza o poecie dotyczyła przede wszystkim charakteryzujących go władz duchowych i atrybutów psychicznych. Do zadań tej wiedzy należało :

    Wiedza o poezji:

    -uniesieni twórcze

    -naturalna predyspozycja

    -znajomość zasad tworzenia i teore. przepisów

    Pojęcia sztuki przyjęto od teorii starożytnej:

    Giovan Georgio Trissino 1478-1550, włoski dyplomata, pisarz, poeta, teoretyk języka i poezji. Autor poetyki sformułowanej w jęz. Włoskim - zawierała przykłady z lit. włoskiej.

    Całość oparta na Arystotelesie

    I Sztuka poetycka jest naśladowaniem. Imitacja i rymy są dla czł. naturalne. Ci, którzy początkowo skłaniali się ku układaniu wierszy, w miarę ich składania dawali początek poezji. Jedni sławili czyny wybitnych ludzi inni zauważali uczynki złych ludzi - tak powstały dwa rodzaje poematów, które uprawiał. Stad wywodzą się tragedii komedia Homer. Źródłem poezji jest Homer.

    II Naśladowanie w poezji odbywa się za pomocą mowy, rytmu i harmonii; w sztuce głosu, kształty i barw. Przykłady utworów w których dochodzi do naśladowania: poematy bohaterskie, pieśni Danego, „Tryumfy' Petrarki

    III Imitacja obejmuje działanie i charaktery ludzkie, odbywa się przy pomocy mowy, rytmu, harmonii. Poeta może imitować:

    Tragedie porównuję się z poematem - tragedia szlachetniejsza od poematu.

    Cechy tragedii:

    Cechy poematu heroicznego:

    Rozróżnia odmiany poematu bohaterskiego:

    -prosta lub złożona

    -moralna i patetyczna - te dwie za Arystotelesem

    Powołuję się na Homera. Uznaje, iż mniejszym złem jest wprowadzenie do poematu rzeczy niemożliwych, lecz prawdopodobnych i wiarogodnych niż wprowadzenie rzeczy możliwych, lecz nieprawdopodobnych.

    Lepszy tragedia czy poemat niech każdy orzeknie sam.

    Juliusz Cezar Scaliger (1484 - 1558)- filolog, uczony, estetyk, autor dzieła; Poetyka w siedmiu księgach - ta praca ma charakter podręcznika uniwersyteckiego. Dziełu patronują Platon, Arystoteles, retorzy i gramatycy antyczni i nowsi. Celem autora jest zaprogramowanie doskonałego poety.

    - materii wyrazu

    - formy - rzecz, która ma być przedstawiona

    1. Uczucie - roztropność

    2. Sprawianie przyjemności

    3. Poezja musi być skuteczna - skuteczność to siła zwrotna w tematach lub słowach, która skłania do słuchania

    4. Musi zawierać słodycz, która wyprowadza skuteczność

    Urozmaiceniu służą figury - możliwe do przyjęcia, odmienne od powszechnie przyjętego zarysowania pojęć, jakie są w umyśle. Pojecie to wyobrażenie rzeczy znajdujących się na zewnątrz, które przeniesione przez zmysły, wywołują w umyśle ich przedstawienia. Zarysy tych wyobrażeń są wszystkim wspólne.

    - dialektyka,

    - gramatyka

    - najwyższa, której imienia jeszcze nie nadano, obejmuje: wymowę, historię, poezję.

    - myśli - gdy oznaczają rzeczy

    - mowy - gdy oznaczają stany odmienne od rzeczy - tropy

    Figurami, w których oznaczenie jest równe rzeczy oznaczanej to; opisanie, obraz, podobieństwo, porównanie.

    Opisanie - jest wtedy , kiedy stawiamy coś przed oczyma w jasnym opisie:

    - jeśli chodziło osobę używano nazwy opisanie, tractatio

    - jeśli o rzeczy to mówiono o przedstawieniu - demonstratio

    Inna figura to atrybucja - ma ona miejsce wtedy kiedy postaci lub rzeczy przypisujemy rzecz lub postać, albo sposób, albo wypowiedzi np. rzeczy-rzecz; rakowi-nieurodzaj; powietrzu - burzę; nocy - milczenie. Przpisujemy nie tylko przez epitety albo także przez opowiadanie .

    Prozopopeja - uosobienie - jest dwojaka:

    1. Gdy wprowadza się zmyśloną postać np. głód u Owidiusza - nie jest to figura, ale element fabuły poetyckiej - są to uosobienia idei.

    2. Kiedy przypisuję się postaci pewne wypowiedzi

    Alegoria - jest tym samym, co = parabola, ta jest tożsama z =porównaniem

    Tragedia:

    Komedia

    Liryki

    Tematyka pieśni powinna być taka jak krótki poemat

    Elegie - wg niego została nazwana od skarg zakochanych - trzeba żeby była przejrzysta, jasna, delikatna, wytworna, niepokojąca sentencjami i szczera

    Temat: wspomnienie dnia od którego zaczęła się Miłość

    Epigramat - krótki poemat z prostym wskazaniem jakiejś rzeczy, osoby, zdarzenia

    Ma być krótki z puentą ;

    Słowa uzyskują dwojaką ozdobność:

    - z figur

    - z harmonii

    Z nich tworzy się charakter - wyrażenie podobne do rzeczy, której jest znakiem pod względem substancji, ilości, jakości; wizerunek i obraz rzeczy może być:

    - wysoki - słowa dobrane, dźwięczne w harmonijnym układzie

    - niski - nie wymaga niczego poza mową potoczną

    Powstaje z jakości, ilości i rozmieszczenia części; ilość jest dwojaka : materii i czasu

    Materia - rozciągłość słowa - czasem trwanie wymawiania

    Jakośc tkwi w wysokośc i dźwięku

    Numerus określa jako canoe - brzmienie i śpiewność - def, jako pełną harmonię w wypowiedzeniach.

    Antonio Riccoboni - (1541 - 1599) - włoski prof. wymowy, tłumacz, sporządził łaciński przekład Retoryki i Poetyki Arystotelesa.

    Jego działa: ; O dziele komediowym na podstawie teoretycznego dorobku z zakresie wiedzy o komedii i śmieszności”.

    Komedia jest naśladowaniem, które jest realizowane przez mowę, taniec, muzykę, działające osoby ma za przedmiot wadę wzbudzającą śmiech.

    Jakościowe części komedii 6

    Fabuła - ułożenie rzeczy, naśladujące działania jakie maiły miejsce poza scena; jest początkiem i celem komedii, dusza komedii.

    Powinna być:

    Charakter - to, to wg czego osoby działające okazują się jako postacie określonego rodzaju

    Myśl - wszelkie wynalezione jasne przedstawienie, podniecenie, powiększenie temat.

    Wysłowienie - mowa codzienna

    Wystawienie - to co podpada pod wzrok

    Ilościowe części komedii:

    Poza akcją:

    - prolog oddzielony - wprowadza postać, która nie występuję w pozostałych częściach komedii, streszcza fabułę,

    - chór za sztukę lub poetę odpowiada na zarzuty przeciwników.

    W obrębie akcji: