Populus nigra `Italica' - topola czarna

Wyglądające jak olbrzymie maszty górujące nad otoczeniem, wysmukłe i eleganckie topole włoskie stanowią nieodłączny element krajobrazu europejskich miast. Ze względu na bardzo dużą wysokość i niezwykle charakterystyczny, wąskokolumnowy pokrój, nie sposób ich pomylić z żadnymi innymi drzewami. I nie sposób nie zauważyć, bo należą one nie tylko do najwyższych i najbardziej unikalnych pod względem pokroju, ale też najpopularniejszych drzew występujących na terenach zurbanizowanych. Topola włoska idealnie sprawdza się w warunkach miejskich. Jej wąska i zwarta sylwetka zajmuje stosunkowo małą powierzchnię (co w miastach ma szczególne znaczenie), a dodatkowo sprawia, że drzewo jest bardziej odporne na przewrócenie przez wiatr. Także niemal pionowo wzniesione konary topoli włoskiej stwarzają mniejsze zagrożenie niż rozłożyste konary innych drzew. Wymienione cechy powodują, że topole włoskie ciągle jeszcze są jednymi z naszych najpopularniejszych przydrożnych drzew.

Topola włoska jest w zasadzie jedyną typowo ozdobną odmianą topoli. Słowo "odmiana" jest tu jak najbardziej na miejscu, ponieważ tak naprawdę drzewo to nie stanowi samodzielnego gatunku, a jest jedynie sztucznie wyhodowaną na początku XVIII w. we Włoszech formą pokrojową topoli czarnej (zwróćmy uwagę na łacińską nazwę systematyczną Populus nigra 'Italica'). Poza wąskim pokrojem oraz mniejszą grubością pnia i konarów, topola włoska bardzo niewiele różni się od swojej protoplastki. Podobnie jak topola czarna, posiada ona rombowate lub trójkątne liście osadzone na spłaszczonych ogonkach, jej kwitnące wcześnie na wiosnę kwiaty są zebrane w kotkowate kwiatostany, a kora ma ciemnoszary lub czarniawy kolor.

Systematyka

Jak już to zostało wyżej nadmienione, w ściśle botanicznym sensie topola włoska nie jest samodzielnym gatunkiem, a jedynie sztucznie uzyskaną odmianą (dokładniej formą pokrojową) topoli czarnej. Drzewo zostało wyhodowane w Lombardii we Włoszech (stąd nazwa) na przełomie XVII i XVIII w. Od około 1750 r. jest sadzone w całej Europie; do Polski przywędrowało prawdopodobnie z Francji lub Niemiec w drugiej połowie XVIII w.

Spotyka się prawie wyłącznie męskie osobniki topoli włoskiej; dużo rzadziej występujące żeńskie drzewa o zbliżonym pokroju i podobnych liściach są prawdopodobnie albo mutantami, albo mieszańcami topoli włoskiej z rodzimą topolą czarną lub pochodzącą z Azji i nieodpowiednią dla naszego klimatu P. usbekistanica 'Afghanica' (syn. P. thevestina Dode). Drzewa te generalnie mają nieco szerszą i luźniejszą koronę niż typowa topola włoska, ich pień jest zazwyczaj pozbawiony przypór, kora natomiast - jaśniejsza (często biaława; cecha odziedziczona zapewne po P. usbekistanica 'Afghanica').  Dokładniejsze badania wskazują, że rzadko występujące "żeńskie okazy topoli włoskiej" (drzewa o pokroju i liściach zbliżonych do topoli włoskiej) można podzielić na dwie główne grupy:
1. Drzewa o pokroju niemal identycznym jak męskie, zwykle jednak o nasadzie pnia pozbawionej przypór (lub z mniej wyraźnymi przyporami). Kora biaława, liście podobne. Domniemane pochodzenie: mieszańce P. nigra 'Italica' i P. usbekistanica 'Afghanica' (syn. P. thevestina Dode).
2. Drzewa o luźniejszym pokroju, z szerszą, bardziej miotlastą koroną. Liście mocno zróżnicowane pod względem kształtu i rozmiarów nawet w obrębie jednego osobnika. Część z nich jest długokończysta, czasami też posiadają klinowatą, prostą lub lekko sercowatą nasadę, występują także liście szerokie i krótkie. Domniemane pochodzenie: mieszańce P. nigra 'Italica' i P. nigra 'Plantierensis' lub mieszaniec wielokrotny tychże, ewentualnie (P. nigra 'Italica' x P. usbekistanica 'Afghanica') x P. nigra 'Plantierensis'.
     P. usbekistanica pochodzi z Azji Mniejszej i jest odpowiednikiem naszej P. nigra. Jej odmiana 'Afghanica' to znowuż odpowiednik odmiany 'Italica' t. czarnej. Podane odmiany mają niepewne stanowisko systematyczne; niektórzy autorzy utrzymują nawet, że są to podgatunki Populus nigra (zwykle ta pierwsza) lub że należą one do osobnego gatunku P. thevestina (gatunek posiadający białą korę na gałęziach, całkowicie pozbawiony przypór korzeniowych). P. nigra 'Plantierensis' to z kolei grupa mieszańców P. nigra 'Italica' z P. nigra subsp. betulifolia, wyselekcjonowanych we Francji od XVIII wieku. Odziedziczyły one od subsp. betulifolia delikatnie owłosione ogonki liściowe oraz nerwy na młodych liściach. Dojrzałe liście, również te na krótkopędach, są często większe na szerokość niż na długość.

Zastosowanie

Bardzo popularne miejskie drzewo ozdobne, sadzone głównie wzdłuż dróg i alei, ale także w parkach i na osiedlach. Najczęściej sadzi się ją w szpalerach (jednorzędowe nasadzenie drzew) tworzących tzw. "zielone parawany"; rosnąca pojedynczo lub w niewielkich grupach stanowi natomiast wspaniały akcent wysokościowy. Częste wysadzanie topoli włoskiej na gęsto zaludnionych terenach (zwłaszcza w dużych miastach) wynika z jej szybkiego wzrostu, dużej wysokości, ale przede wszystkim wąskiego i zwartego pokroju. Ze względu na duże rozmiary i ciekawy pokrój jest drzewem niezwykle ważnym w kształtowaniu krajobrazu miast i otwartych przestrzeni. Od ponad 200 lat ściśle zrośnięta z krajobrazem Polski.
Dawniej topola włoska była sadzona w sąsiedztwie zagród wiejskich, gdzie służyła za piorunochron.

Pokrój

Bardzo wysoka i niezwykle wysmukła, kolumnowo-wrzecionowata sylwetka topoli włoskiej stanowi jej największą ozdobę a zarazem niezawodny znak rozpoznawczy. Dzięki charakterystycznemu pokrojowi drzewa tego nie sposób po prostu pomylić z żadnym innym drzewem; co więcej, można je bez trudu identyfikować nawet z bardzo dużych odległości.
Rozmiary. Wysokość 25-30(35)m. Średnica pnia 0.75-1(1.25)m.
Jak podaje strona Tall trees, trzy najwyższe notowane obecnie (2010) w Europie topole włoskie rosną w Belgii, Holandii (dokł. w Limburg) i Anglii; mierzą one odpowiednio 40m(?), 37.3m oraz 37m. W Polsce najwyższa zmierzona przeze mnie topola włoska rośnie na terenie Beskidzkiego Centrum Onkologii w Bielsku Białej. Pomiar klinometrem tego drzewa dał wynik około 33m (patrz punkt Wybrane okazy).
Szczegóły pokroju. Pień zawsze pojedynczy, przeciętnej grubości, bardzo wysoki - widoczny aż do górnych części korony (choć optycznie "ginie" tam przeważnie wśród biegnących pionowo, podobnej grubości konarów i gałęzi), często lekko kanciasty i z delikatnymi podłużnymi wgłębieniami. Na dole pnia występują zwykle deskowate przypory korzeniowe, są one jednak mniejsze i mniej wyraźnie zaznaczone niż u wiązu szypułkowego. Korona elipsoidalna lub kolumnowa, bardzo wąska - jej szerokość rzadko przekracza 6m, co stanowi zaledwie około 1/5 (czasem nawet mniej) całkowitej wysokości drzewa! Konary przeciętnej grubości, prawie pionowo wzniesione. Gałązki długie i proste, sztywne, miotlasto wyprostowane w górę (nigdy nie zwieszają się).

Najbardziej charakterystycznymi cechami topoli włoskiej są jej strzelisty pokrój i bardzo duża wysokość. Praktycznie wszędzie, gdzie drzewo to występuje w otoczeniu innych drzew, wyraźnie dystansuje je "w pionie". Duża wysokość nie idzie jednak w parze z grubością pnia i konarów - choć topola włoska jest odmianą topoli czarnej i osiąga zbliżoną wysokość, to jednak pod względem grubości pnia i konarów wyraźnie ustępuje ona swojej protoplastce.

Pień topoli włoskiej jest zwykle nieco kanciasty, często też posiada u nasady deskowate przypory korzeniowe. Osiąga raczej przeciętną grubość (a więc dużo mniejszą, niż topola czarna). Bardzo wąski kształt korony topoli włoskiej wynika z niemal pionowego ustawienia jej konarów i gałęzi. Często obserwowane (zwłaszcza w miastach) zamieranie wierzchołków stosunkowo młodych drzew świadczy o małej odporności topoli włoskiej na suszę i zanieczyszczenia powietrza.

Korzenie

System korzeniowy płytki i rozłożysty, tworzący odrośla.

Wytwarzanie odrośli korzeniowych jest jedym ze stosowanych przez drzewa sposobów rozmnażania wegetatywnego. Dotyczy to szczególnie drzew takich jak topola włoska, które posiadają tylko klony męskie, a więc nie mogą się rozmnażać przez nasiona. Nawet kiedy na pierwszy rzut oka mamy do czynienia z pojedynczym drzewem lub kilkoma niezależnymi osobnikami topoli włoskiej, najczęściej po dokładniejszym sprawdzeniu okazuje się, że wszystkie one stanowią odrośla korzeniowe starszego drzewa rosnącego w pobliżu (niekoniecznie nadal istniejącego - czasami po "rodzicu" odnajdujemy jedynie ścięty pniak).

  Kora

U dołu pnia szara do ciemnoszarej (rzadziej szaroczarna), dość głęboko podłużnie spękana, sprawia wrażenie mocno chropowatej. Spękania tworzą rysunek przeplatających się podłużnych bruzd, są one jednak płytsze niż u topoli czarnej. Wnętrza spękań mają jasnoszary lub białawy kolor. Od pewnej wysokości kora stopniowo staje się jaśniejsza - srebrzystopopielata - i coraz bardziej gładka. Następuje tam pewnego rodzaju inwersja ubarwienia - teraz to elementy pomiędzy spękaniami są jasne, spękania zaś mają wewnątrz szaroczarny kolor.

Kora topoli włoskiej u dołu pnia jest ciemnoszara i głęboko podłużnie spękana (po lewo).
Od pewnej wysokości staje się ona srebrzystopopielata i gładka (po prawo).

Młode pędy obłe, tegoroczne przyrosty młodych drzew często (zielonawo)czerwone, potem gałązki błyszcząco żółtoszare do jasnobrązowych, nagie, skierowane pionowo do góry. Pąki wąskostożkowate lub wąskojajowate, szpiczaste, brązowe, posiadają 4-6 zaokrąglonych, lepkich łusek. Pąki boczne nieco mniejsze niż wierzchołkowe, luźno przylegające do długopędów.
Topola włoska tworzy dużą ilość odrośli od pnia. Wyrastają one zazwyczaj w okolicach wcześniej uszkodzonych miejsc (np. obciętych konarów) i mają postać gęstych wiązek prostych, cienkich gałęzi promieniście wyrastających z jednego punktu. Odrośla wyrastają licznie nawet z pniaków po ściętych drzewach.

Młode gałązki topoli włoskiej są obłe (nie kanciaste) i mają żółtoszary kolor.
Tegoroczne przyrosty bardzo młodych drzew są często ciemnoczerwone.

W miejscach uszkodzeń pnia i konarów wyrastają liczne odrośla.

Liście

Blaszkowate, pojedyncze. Blaszka romboidalna (krótkopędy) do trójkątnej (długopędy), o wydłużonym (szczególnie w młodości) wierzchołku, długości 5-10cm, na brzegu drobno karbowana, z góry zielona do ciemnozielonej, lekko błyszcząca, pod spodem nieco jaśniejsza i matowa, obustronnie naga. Długokończyste, romboidalne liście krótkopędowe pojawiają się wcześnie na wiosnę; znacznie później rozwijają się (szeroko)trójkątne liście na długopędach. Ustawienie: skrętoległe na mocno spłaszczonych z boku, 2-5cm, jasno(żółtawo)zielonawych (czasem czerwono nabiegłych) ogonkach. Okres występowania: IV-X(X/XI). Liście rozwijają się w drugiej połowie kwietnia. Jesienią przebarwiają się na żółtobrązowo lub zielonawobrązowo.

→
Tworzone czasem czerwonawe młode liście mogą wskazywać, że
nie tylko topola czarna, ale także jej mutacja - topola włoska krzyżuje się
z topolami amerykańskimi (topola "kanadyjska włoska"?).

Krótkopędowe liście topoli włoskiej są romboidalne i mają wydłużony wierzchołek (zwłaszcza w młodości). Pojawiają się one wcześnie na wiosnę.

Szersze i bardziej trójkątne niż romboidalne liście długopędowe rozwijają się później; są to tzw. liście późne.

Przebarwienie i opadanie liści. Na początku października liście zaczynają zmieniać kolor. Zwykle jednak nie ma tu mowy o ferii pięknych, jaskrawych barw. Najcześciej zielony kolor nierównomiernie blaknie przechodząc w żółtawobrązowy, potem liście brązowieją i wysychając częściowo już na drzewie w końcu opadają. Liście przebarwiające się na bardziej wyrazisty kolor tworzą się głównie na długopędach młodych drzew; u starszych osobników są one nieliczne i z daleka niewidoczne, dlatego drzewa te jako całość robią jesienią wrażenie szarożółtozielonych, potem szarożółtobrązowych. Powyższe stwierdzenie nie jest jednak regułą bez wyjątków. Czasami, a zależy to prawdopodobnie nie tylko od konkretnego osobnika, ale też od stanowiska, na którym on rośnie i pogody w danym roku, zdarzają się stare drzewa o jaskrawożółtym przebarwieniu. Opadanie liści jest dość późne. Trwa ono zwykle przez cały październik i część listopada, choć okres ten jest bardzo zmienny w ramach populacji (niektóre drzewa całkowicie tracą liście już pod koniec października, inne potrafią być zielone nawet w drugiej dekadzie listopada).

Kwiaty

Znany jest jedynie klon męski topoli włoskiej; drzewo jest więc rozmnażane wyłącznie wegetatywnie¹. Kwiaty zebrane w zwisające, kotkowate kwiatostany. Kotki walcowate, grube, długości 7-10cm, karminowoczerwone do ciemnoczerwonych. Okres kwitnienia: III/IV-IV (przed rozwinięciem się liści).

• Topola włoska jest jednym z wcześniej kwitnących na wiosnę drzew, jednak w zestawieniu z innymi topolami (szczególnie osiką, ale także topolą białą i szarą) jej okres kwitnienia jest nieco późniejszy. Kotki zakwitają na przełomie marca i kwietnia. Kwitną przez 2-3 tygodni.

• Słaba jakość przedstawionych obok zdjęć wynika z konieczności stosowania dużych zbliżeń. Z racji swojej znacznej wysokości oraz pionowo wzniesionych konarów i gałęzi, topola włoska jest generalnie drzewem trudnym do fotografowania. Nawet aby zrobić kompletne ujęcie pokroju, trzeba często daleko odchodzić, co nie zawsze jest możliwe. Jeśli zaś chodzi o kwiaty, to ich fotografowanie bardzo utrudnia duża wysokość, na jakiej są tworzone (ma to miejsce przeważnie tylko w górnej części korony).

Intensywnie czerwone kotki męskie topoli włoskiej (←) pojawiają się przed rozwojem liści.
Są one tworzone głównie w górnej części korony. Pokazane na zdjęciu po prawo zielonkawe
kotki żeńskie należą prawdopodobnie do mieszańca t. włoskiej z t. czarną i/lub "afgańską".

1) Występujące w Polsce zdecydowanie rzadziej drzewa żeńskie o pokroju prawie identycznym (zwykle jednak nieco szerszym) jak u topoli włoskiej są albo mutantami albo mieszańcami topoli włoskiej z czarną lub z azjatycką P. usbekistanica 'Afganica'. Więcej informacji na ten temat - patrz punkt Systematyka.

Owoce i nasiona

Drzewo nie posiada żeńskiej formy, nie tworzy więc owoców. Omówione wyżej, sporadycznie spotykane w Polsce żeńskie mieszańce topoli włoskiej wytwarzają owoce podobne do występujących u topoli czarnej. (Zdjęcia zamieszczone obok przedstawiają owocostany dokładnie tego samego drzewa, którego sfotografowane półtora miesiąca wcześniej kwiatostany żeńskie widnieją na prawym zdjęciu w punkcie poświęconym kwiatom.)

→
Dojrzałe owocostany mieszańców topoli włoskiej mają postać
białych, puszystych kotek składających się z kilkudziesięciu
pojedynczych owoców.

→→
Pojedyncze owoce to maleńkie, wielonasienne torebki
otwierające się dwiema klapkami i zaopatrzone w dużą ilość
białego, lotnego puchu nasiennego przypominającego watę.

---