Bez nazwy 13

Trzeba jednak zaznaczyć, że konsekwentnie rozłączne dzielenie ludzi na wykolejonych społecznie i niewykolejonych społecznie nie jest możliwe. Przez wykolejenie społeczne rozumiemy krańcowe nasilenie pewnego stanu osobowego, który może występować (i z reguły występuje) w różnym nasileniu i zakresie, a to nasilenie i ten zakres może ulegać (i często ulega) zmianom, i odpowiednio do tego można mówić o zwiększaniu się lub o zmniejszaniu się wykolejenia społecznego danej jednostki. Zmiany mogą polegać nie tylko np. na tym, że zwiększa się liczba łamanych norm oraz stopień społecznej szkodliwości tego postępowania, ale również na tym, że zmienia się charakter łamanych norm, a więc i rodzaj czynów antagonistyczno-destmktywnych. I tak np. złodziej kieszonkowy przestaje uprawiać doliniarstwo, a staje się włamywaczem, a alkoholik porzuca konsumowanie alkoholu i zaczyna zabiegać wyłącznie o zdobywanie dla siebie za wszelką cenę narkotyków.

/.../ wyróżniamy dwie podstawowe odmiany wykolejenia społecznego: 1/ wykolejenie przestępcze, 2/wykolejenie obyczajowe. Podstawą tych wyróżnień jest charakter norm, których łamanie jest wyrazem antagonizmu destruktywnego. Wykolejenie przestępcze polega na"łamaniu'¹norm prawnych; natomiast wykolejenie obyczajowe - na łamaniu norm obyczajowych. W pierwszym wypadku człowiek narażony jest na represje ze strony organów wymiaru sprawiedliwości, w drugim - na potępienie ze strony przedstawicieli opinii publicznej. Wlobu wypadkach łamanie norm może być, i przeważnie jest, także, łamaniem norm etycznych, ale wówczas konsekwencją takiego postępowania są wyrzuty sumienia, jeśli ono funkcjonuje, oraz oburzenie moralne innych, jeżeli’dowiedzą się

0    tym, że ta lub inna norma~etycżha nie była reśpeHówana.

Normy etyczne stanowią o tyle czynnik kontroli społecznej, o ile są odpowiednio przyswojone (zintemalizowane) i w rezultacie wspierają normy prawne

1    obyczajowe (normy nie sformalizowane), a więc odzwierciedlające określone oczekiwania społeczne. /.../ powiemy, że np. wykolejony przestępczo jest złodziej czy bandyta (osoba dokonująca zaboru mienia czy stosująca przemoc), albo też osobnik biorący udział w zgwałceniu zbiorowym, natomiast wykolejony obyczajowo jest respektujący prawo erotoman, alkoholik lub narkoman. Jednak zarówno człowiek wykolejony przestępczo,’jalc i taki, którego nazwiemy wykolejonym obyczajowo, postępuje mniej lub bardziej nieetycznie.

Oczywiście, osoby wykolejone obyczajowo bardzo często łamią również normy prawne, można więc je wówczas określić jako osoby, które cechuje wykolejenie obyczajowo-przestępcze, a osoby wykolejone przestępczo z reguły łamią również panujące obyczaje. Niemniej jednak wyróżnienie wykolejenia przestępczego i wykolejenia obyczajowego wydaje się sensowne z praktycznego punktu widzenia.

Przyjmując pojęcie wykolejenia społecznego i traktując wykolejenie społeczne jako swoisty konstrukt teoretyczny /.../ stwierdzam, że każdy z typów zarówno wykolejenia przestępczego, jak i obyczajowego wymaga charakterystyki i klasyfikacji ze względu na trzy podstawowe elementy: *

1/ manifestacje,¹ czyli czynności antagonistyczno-destruktywne, w których wykolejenie się przejawia, np.: wykolejenie złodziejskie może manifestować się poprzez kradzieże lub poprzez kradzieże z włamaniem; narkomania może polegać na konsumowaniu LSD, marihuany lub heroiny; wykolejenie seksualne (np. erotomania) może manifestować się poprzez praktyki heteroseksualne albo też poprzez praktyki homoseksualne;

2/ stan osobowości, który może wiązać się z zaburzeniami nerwicowymi lub psychopatycznymi, może też przybierać taką lub inną formę zaburzeń osobowości, wiązać się z występowaniem pewnych postaw lub także z oligofrenią; może być charakteryzowany ze względu na związek z taką lub inną odmianą osobowości społecznej, np. ze względu na internalizację podkultury złodziejskiej czy chuligańskiej, lub ze względu na przynależność do takiej kategorii „drugiego życia” jak „git-ludzie” lub do takiej jak „frajerzy”;

^czynniki (przyczyny), którymi mogą być czynniki związane z otoczeniem (wpływ środowiska rodzinnego czy rówieśniczego, odtrącenie, deprywacja materialna) albo czynniki organiczno-biologiczne (np. uwarunkowania genetyczne, zaburzenia endokrynologiczne, urazy powodujące ubytki w centralnym systemie nerwowym).

Wykolejenie społeczne) można ujmować nie tylko jako pewien stan osoby przedstawiony ze względu na jej stosunek do społeczeństwa oraz osobowościowe podłoże tego stosunku i związane z tym podłożem determinanty. Można je traktować także jako swoisty proces, który do tego stanu wykolejenia prowadzi, a więc koncentrować uwagę na wykolejeniu się społecznym. Otóż wykolejenie społeczne traktowane jako.proces dokonujący się w sferze postaw i charakteru należy analizować w dwóch aspektach albo, mówiąc inaczej, widzieć w nim dwa etapy. Na pierwszym etapie zachodzi proces kształtowania się podatności na wpły wy środowiska społeczno-kulturowego proponującego wzory antagoni-styczno-destruktywnego zaspokajania potrzeb. Natomiast ńa drugim etapie na-stępu je proces ‘przyswajania tych wzorów, przy czym często proces ten związany jest z włączeniem się do takiej czy innej zbiorowości społecznej antagonistycznej wobec reszty społeczeństwa.

Biorąc pod uwagę wspomniany wyżej proces kształtowania się podatności na wpływy-antagonistyczno-destruktywne, można by wyróżnić trzy jego odmiany: zwichniętą, socjalizację^ demoralizację i socjalizację antagonistyczno-deśtru-ktywną.

Zwichnięta socjalizacja jest to proces socjalizacji, czyli proces przysposabiania się do pełnienia ról społecznych i do konstruktywnego udziału w życiu społeczeństwa, zaburzony wskutek niekorzystnych sytuacji społecznych lub przede wszystkim wskutek czynników dziedzicznych, ewentualnie czynników spowodowanych urazem czy chorobą. Bardzo często źródłem takich zaburzeń procesu socjalizacji są sytuacje rodzinne, które stają się powodem frustracji, nerwic, lub też są przyczyną niedostatecznej efektywności oddziaływań zmie-

93