CCF20110103011

I. „Balladyna”

opowiadania pomieścił w roku 1827 „Dziennik Wileński” może utkwiło ono w pamięci Słowackiego i po latach ozwało się echem tym łatwiej, żc obraz piętna na czole wystąpił już w Kordianie, nie bez związku z raną, którą ostatnia scena Dziadów widzieć każe na czole Konrada^{1 2}.

Bohaterka Malin zjednoczyła się w fantazji Słowackiego z żoną niewierną mickiewiczowskich Lilij. Wyborem kierował instynkt dramaturga prawdziwego. W naszej poezji balladowej mężobójczyni z Lilij jest postacią najdramatyczniejszą i, w przeciwieństwie do zbro-dniarki z Malin, którą jedynie z zewnątrz widzimy, ma wyrazistą fizjonomię psychiczną; gdy w przerażeniu błaga Pustelnika o radę, jedno ma tylko pragnienie — by zbrodnia na jaw nic wyszła. Ten brak istotnych wyrzutów sumienia, ta łatwość pogodzenia się z faktem zbrodni wystąpi też u Balladyny jako rys zasadniczy i przejawi się najjaskrawiej w analogicznej rozmowie z Pustelnikiem.

Sposób wprowadzenia mitologii nasunęła Świtezianka — nimfa jeziora, której kochankiem jest człowiek; Słowacki już w Żmii wprowadził „fali królowę” — i mglista Rusałka jest w obrazie swoim poprzedniczką Goplany, jak Goplana znowu jest pierwowzorem eterycznego wdzięku, mającego odtąd cechować szereg postaci kobiecych²-⁷—

Dramat nie został jednak wysnuty samoistnie z wątków balladowych i podaniowych. Skombinowały się z nimi motywy szekspirowskie.

Krasiński powiedział o Balladynie, że ją Shakespeare porodził w głowie Słowackiego. Istotnie Słowacki, który poprzednio częściowo tylko zbliżał się do pewnych pomysłów szekspirowskich, z Balladyną wchodzi w okres tworzenia formy dramatycznej w stylu Shake-speare’a. Typ dramatu Shakespeare’a i jego motywy treściowe stają się tworzywem, z którego Słowacki kształtuje nowy organizm.

Fantazja jego zachowuje w tym metodę, którą dało już poznać badanie wpływu Mickiewicza; zarówno naśladując Wallenroda, jak rywalizując z Dziadami, starał się z motywów i z typu utworów Mickiewicza wydobyć nowe możliwości dopełnić lub wydoskonalić to, co stworzył poprzednik.

Balladyna w swym stosunku do Shakespeare’a jest wprost typowym okazem metody twórczego naśladowania. Była już mowa o tym, że zespolony w niej charakter igraszki fantastyczno-komiczncj, jaką jest Sen nocy letniej, z charakterem Króla Leara i Makbeta. Jeżeli więc Shakespcare odznacza się w dramacie rozmaitością, łączeniem przeciwnych pierwiastków, mieszaniem komizmu i tragizmu, to Słowacki doprowadza niejako typ szekspirowski do szczytu, dopełnia Shakc-speare’a łącząc te kierunki dramatu, które nawet u Shake$peare’a pozostały wyodrębnione.

A jak typy owych trzech utworów zespolił w typ nowy, tak z ich motywów wydobył coś nowego.

W Śnie nocy letniej Oberon, król Elfów, rozgniewany na żonę swą Titanię, rzuca na nią czar, skutkiem którego Titania zakochać się musi w pierwszym stworzeniu, jakie ujrzy. Titania spostrzega głupiego chłopa Bottoma, zamienionego przez jednego z Elfów w osła — zakochana w nim od razu, obsypuje go komplementami i pieszczotami i Elfów swych oddaje mu na usługi. Oczywiście Goplana i Grabiec — to w nadgoplańskie strony przeniesiona Titania z Botto-inem³. Ale ich stosunek doznał wielkiej zmiany. W miłości istoty najpoetyczniejszej do prostaka ujrzał Słowacki coś więcej niż pomysł figlarski — ujrzał działanie jakiegoś ironicznego prawa. I dlatego figiel czarodziejski zmienia się w symboliczny fakt duchowy: Goplana bez udziału czarów zakocha się w chłopie rumianym; ale za to odjęta będzie groteskowa przesada i nicnaturalność; Grabiec będzie wprawdzie grubianinem i pijanicą, ale nie — osłem w najdosłowniejszym znaczeniu; żeby zaś prawo, które takie figury jednoczy właśnie z najwyższymi typami w rzekomej miłości, ukazało się tym jaśniej, głupi Grabek będzie zarówno kochankiem poetycznej Goplany, jak niepospolitej umysłem Balladyny. Jego zaś stosunek do Goplany kryć będzie nadto satyrę literacką.

27

1

   Zdaniem Stanisława Windakicwicza (Walter Scott i Lord Byron w odniesieniu do polskiej poezji romantycznej. Kraków 1914, s. 162) plama krwi na czole Balladyny przedostała się z Korsarza, w którym przypadkowo pozostaje ślad krwi na czole Gul-nary: „They mcct — upon her brow — unknown — forgot — Her hurrying hand hat left — ’twas but a spot”.

2

   S. Kotowicz: Kdjtek ideowy...-, idem: Postać Goplany to twórczości Słowackiego (w:] Cieniom Juliusza Słowackiego... Lwów 1909, s. 159-190. — Że Goplana zbliżona jest do bałtyckiej Juraty, zauważył Stanisław Zdziarski {Pierwiastek ludowy w poezji polskiej XIX w. Warszawa 1901, s. 248).

3

ⁿ Chwilowo, zamieniając kochanka w drzewo, przypomina Goplana czarodziejkę Al cynę z Orlanda szalonego.