IMGY75

Maciej Szargot (Katowice) „APOKALIPTYCZNE PODRZUTY HISTORII”'

W IRYDIONIE ZYGMUNTA KRASIŃSKIEGO

1.

Już się ma pod koniec starożytnemu światu wszystko, co w nim żyło, psuje się, rozprzęga i szaleje bogi i ludzie szaleją, [s. 563]^{1 2 3}

""'ak zaczyna się Irydion. Autor dramatu komentuje ten obraz w przypisach:

l Niniejsza powieść pomyślaną jest w trzecim wieku po Chrystusie. Stan państwa rzymskiego w tych latach był stanem konania - rozwiązywania się - dezorganizacji. - Wszystko, co niegdyś było życiem jego, co sprawiało ruch jego postępowy i byt, teraz wracało w nicość, w wieczność, słowem: umierało - przetwarzało się. - [s. 732]

Koniec, zepsucie, rozprzężenie, szaleństwo, konanie, rozwiązywanie się, dezorganizacja, regres, umieranie, przetwarzanie się... Brakuje tylko samego słowa „apokalipsa”, ale przecież i ono pojawi się w dramacie - w cytowanych już przypisach:

Od śmierci Chrystusa aż do połowy prawic średnich wieków trwała w chrześcijaństwie posępna wiara, że świat bliski ciągle końca i sądu ostatniego. - [...] Najbardziej do ustalenia tej wiary przyłożyły się natchnienia św. Jana na wyspie Patmos, zawarte w znanej księdze Apoca-lypsis. - [...] Państwo rzymskie oczewiście wtedy zbliżało się do śmierci. - Co potem nastąpić miało, nie mogło wcisnąć się w mózgi ludzi żyjących wśród państwa tego - a zatem bez dalszych domysłów świat cały na śmierć skazywali błędnym przeczuciem. - [s. 756-7S8].

Dowiadujemy się więc, że dla Krasińskiego koniec świata (apokalipsa) oznacza zmierzch pewnej formacji (w tym wypadku: cesarstwa rzymskiego, a wraz z nim starożytnego świata i pogaństwa) i przemianę, a nie zagładę wszystkiego (to ostatnie rozumienie apokalipsy zostało w tymże przypisie przedstawione jako błędne i naiwne)⁴.

Motyw ten przejawia w dramacie na cztery sposoby. Stykamy się bowiem, po pierwsze - z zapowiedziami, wizjami proroczymi i oczekiwaniem apokalipsy. Po drugie - z obrazami degeneracji, zepsucia i zniszczenia świata (co zwiastuje jego bliski upadek). Po trzecie - z przedstawieniami regresu, powrotu do wcześniejszych form. Te trzy odmiany motywu można było zaobserwować już w przytoczonych wyżej cy-

1

Z. Krasiński, Magnetyczność, w: Pisma. Wydanie Jubileuszowe. I. 7, Kraków 1912, s. 165.

2

   Wszystkie cytaty z Irydiona pochodzą z wydania: Z. Krasiński, Dzieła literackie, wybrał, notami i uwagami opatrzył P. Hertz. t. I, Warszawa 1973. W nawiasach podaję numery stron.

3

   Juliusz Kleiner pisze o „powtarzanych motywach słownych: koniec, świat, kona, szaleje, ziemia, niebo”

4

jako o uwerturze dramatu (J. Kleiner, Zygmunt Krasiński. Studia, Warszawa 1998, s. 59).