Obraz2

192 Jarosław Lawski

192 Jarosław Lawski

Nic z takim gniewem Tyócj zemstą ślepy Mcnalipowcj głowy gryzł czerepy.

Jak on swą zdobycz żuje i wysysa.

^Człowieku - rzekłem - co paszczą tygrysa Mścisz się nad wrogiem nienawistną głową,

Powiedz mi, jakie masz zemsty powody,

A ja ci moją odpłacę wymową Kiedyś pomiędzy ziemskimi narody.

Jeśli mię Pan Bóg żywcem stąd wydźwignic.

A język w ustach moich nie zastygnie.»

Od strawy dzikiej oderwał paszczękę Ów potępieniec i krew z ust ocierał Włosami czaszki, której mózg pożerał,

1 mówi: «Srogą chcesz odnawiać mękę;

Serce mi pęka. nim usta otwieram.

Lecz gdy ze słów mych, jak z nasion, dojrzeje Hańba dla zdrajcy, którego pożeram.

Słuchaj, wypowiem, wypłaczę me dńejc.»^ł77 |

\

Dlaczego tę makabryczną, kanibalistyczną wizję pomsty Mickiewicz przywołał?

Bo i on, jak Ugolino, poczuł się w Rosji w pewnym momencie niczym ktoś uwięziony w tej wieży, gdzie umiera się nie z fizycznego, lecz z duchowego głodu wolności. Odreagował tę świadomość tworząc bohatera: to ,JK.onrad Furiosó”. Konrad spowity w całun i mgłę tragiczności. Jednak — nie Konrad jako bohater tragiczny. Bowiem i zbyt    1

przed śmiercią sentymentalnie zanurzony w przeszłość: „Wiesz o co proszę? — mówi do Aldony przed śmiercią — zrzuć jaką gałązkę —i także nazbyt niejednoznaczny w chwili, gdy pociąga za sobą Aldonę na drugi brzeg: „Mam zginąć wkrótce, nagle; zgińmy razem” ⁷⁸. Jakby - tym samym - zawłaszczał bohater wszystko, co w tym świecie posiada jakąkolwiek wartość, ale posiada ją ze względu na niego, bo tylko on, Konrad, ma moc ocalać i niszczyć. Jakby to Faust z Mefistem zamienili się miejscami, a mały Dawid przewyższył nagle wzrostem olbrzyma Goliata bądź wprost się z nim utożsamił w figurze Samsona, tego „syna słońca”; tutaj: syna ciemnego słońca.

„Wiliuś^,\ czyli zdrada

Można przyjąć na koniec również taką hipotezę: w narodzinach Wallenroda miał udział pewien dramat językowej samoświadomości Mickiewicza. Dramat mowy -sub specie wartości, jakie przekazuje — zakleszczonej między biegunami, które niekoniecznie się różniły co do swej istoty. Tak Mickiewicz w Rosji, jak jego bohater w poemacie żyją w świecie, Wtóry rozpięty jest między dwiema p o w i n n o ś c i a m i *. 2 jednej strony powinnością, obowiązkiem wobec ojczyzny, natury, kultury litewskie z drugiej strony powinnością, ba, nakazem aktywnego przeciwdziałania śmiertełnetJ

⁷¹ A. Mickiewicz, Ugolino. Wyjątek z |Boskiej Komedy?', w: tegoż. Dzieła. Wydanie Rocznicowe lj 1998,11, Wierne, wyd. cyt., $. 274-275. Zob. A. Kuciak. ,J1ańba dla zdrajcy, którego pożeram”. J Mickiewicz, Józef Sękowski i przekładanie Dantego, w: Księga Mickiewiczowska..., &/.. cyt., s. 5 VI ^,T# A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, wyd. cyt., s. \3b. W.16S i 17H. Zob. rozprawę: G. Jankowie lekie okolice. Przestrzeń w    urodzie Wallenrodzie”, „Ruch Literacki” 2000, nr l, s. 31-5*5, tc

W krainie pamiątek.

niebezpieczeństwu wynarodowienia, którego najwymowniejszym znakiem stała się zatrata języka, o-niemienie, przyjęcie języka Niemców, najeźdźców. Tyle też właśnie znaczyło słowo „Niemiec” i słowo „Krzyżak” w poemacie - ten, który nie mówi:

Od lego niemota ‘niezdolność do posługiwania się mową.’, daw. ‘nieme stworzenie, niemowa’; nazwa etniczna Niemiec (por. cz. Nćmec, r. nćmcc, cłh/s. Nijćmac oraz stcz nćmec ‘niemy człowiek’, ch7s. dial. nijćmac ‘ts.’) <psł. *nCmbCb ‘ten, kto nie ma zdolności mówienia’, ‘ten, kto mówi niezrozumiale, niezrozumiałym językiem’, zawężonego do tych cudzoziemców, z którymi dawni Słowianie najczęściej się stykali; niemieć, oniemieć od XV w. ‘stać się niemym, zamilknąć’¹ .

Dlatego taką siłę mają wszelkie momenty Wallenroda, gdy Mickiewicz uruchamia litewski język bohatera ustami Wajdeloty, Halbana, Aldony. A przecież powieść poetycka autora Dziadów podsuwa w Przedmowie porażające obrazy-myśli zatraty tożsamości etnicznej, także w tym najgłębszym wymiarze lingwistycznego samookre-ślenia. Wszyscy ten wątek lekceważą, ale w Wallenrodzie istnieje lud, który - inaczej niż jeszcze walczący Litwini - już popadł w niemotę: to Prusowie, bałtycki lud starszy niż Litwini i jako pierwszy wytrzebiony: „Kiedy Prusowie ulegali orężowi Teutonów...”¹⁸⁰, wtedy zaczynał się dramat Litwy. Prusów zmiótł zalew żywiołu germańskiego, zniknęli z dziejów jednorazowo¹⁸ , przemieniając się w wynarodowione plemię niewolników, wspominane kilkakroć w poemacie. Litwa - kulturowo i językowo - znika powoli, roztapia się i rozpuszcza się w wielonarodowym i wielojęzykowym środowisku ludów Europy Środkowo-Wschodniej. Cała Przedmowa pokazuje to zanikanie: „Narodowość litewska, rozlana po zbyt obszernych ziemiach, straciła swoją właściwą barwę” . Język straciła - także! Ale - na rzecz języka słowiańskiego. Litwa, śmiało snuje poeta analogie, rozpuszcza się w Słowiańszczyznie,, jak Chiny [pochłonęły] najeźdźców tatarskich"¹ .

Utrata języka przez Litwinów pokazywana tu jest jako zjawisko ambiwalentne: korzystne, gdy Mickiewicz myśli o potędze jagiellońskiego państwa; negatywne, gdy ma ona odniesienie do groźby ostatecznego zniemczenia (czytaj: rusyfikacji) Litwinów (czytaj: Polaków). Jako proces historyczny, rzeczywisty była czymś pozytywnym; jako figura wynarodowienia jest czymś w dziele zatrważającym. Prusowie już stracili język pruski, podania, rcligię. Litwini (Polacy) jeszcze walczą, choć .jego [narodu litewskiego] mowa przestała być językiem dworu i możnych i zachowała się tylko między pospólstwem"¹*⁴.

Można zaryzykować tezę, że i w tym lingwistycznym wątku Wallenroda pobrzmiewają echa doświadczeń Mickiewicza. Niebezpieczeństwo utraty językowej tożsamości nic było może tak ostre w czasach litewskiej młodości poety, ale i wtedy było dostrzegalne. Permanencja zagrożenia wiedzie zagrożonych do sytuacji, kiedy

W. Borys, Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005, hasło: Niemy. s. 362.

A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, dr. cyt.. Przedmowa, s. 71.

W istocie resztki staropolskiej kultury przetrwały do XVIII wieku, ale w perspektywie poematu Mickiewicza Prusowie są już ludem zgładzonym.

A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, dz. cyt-. Przedmona, s. 71.

Tamże, s. 72. To porównanie do Chin jest tu arcyzaaczącc, świadczy o historycznym rozmachu; ale może też jest anachronizmem. Czy nie chodziło poecie o Mongołów raczej w XUI wieku?

Tamże, s. 72. Z punktu widzenia Litwinów była to katastrofa połanunęji.