poj kult001

Philip Bagby

Pojęcie kultury

Antropologowie formułujący definicje starają się dokonać [...] rozróżnienia przez odwołanie się do pojęcia społeczeństwa. Czasami łączą to pojęcie z kwestią przyczynowej genezy kultury: kultura, mówią nam, to tyle, co tradycja albo społeczne dziedzictwo, albo — by przypomnieć lapidarne sformułowanie Tylora — to, co „zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”'. Inni autorzy mówią po prostu o zachowaniu charakterystycznym raczej dla jakiejś grupy ludzi niż dla jednostki albo wprowadzają bliżej nieokreślone wyrażenia zbliżone do naszych „sposobów życia” czy „wszystkich aspektów życia społecznego". Idea zasadnicza streszcza się, jak widać, w tym, że o ile rysy osobowości są to sposoby zachowania powtarzające się w życiu jednostki, o tyle do kultury należą sposoby zachowania powtarzające się u różnych członków grupy lub społeczeństwa. W naszym społeczeństwie jest na przykład rzeczą obojętną, czy człowiek wkłada najpierw lewy, a potem prawy but, czy odwrotnie, jeśli ktoś robi regularnie tak albo tak, uznamy to za jego prywatny zwyczaj czy osobistą właściwość. Ale wszyscy lub prawie wszyscy mężczyźni w naszym społeczeństwie mają guziki z prawej strony marynarek i to jest już cechą naszej kultury.

Jak podkreślałem [...], powtarzalność lub regularność różnych elementów naszego doświadczenia jest tym, co czyni je zrozumiałym i co je kwalifikuje do naukowego traktowania. Należało zatem od razu oczekiwać, że kultura okaże się jakimś rodzajem regularności; jakoż warunek ten został spełniony. Możemy teraz uzupełnić naszą definicję mówiąc, że „kultura” to tyle, co „regularności w zachowaniu wewnętrznym i zewnętrznym członków społeczeństwa, wyjąwszy te regularności, których geneza jest na pewno dziedziczna”.

Słowo „społeczeństwo” jest raczej wieloznaczne, ale można je wziąć w jego najprostszym sensie jako pewną liczbę ludzi, którzy w określonych czasach i pod

¹ Edward B. Tylor, Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologii. filozofii. wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, przcł. Z.A. Kowerska. i. 1, Warszawa 1896, s. 15.

pewnymi względami utrzymują ściślejsze i częstsze stosunki wzajemne niż z osobami z zewnątrz. Tym sposobem termin obejmie najrozmaitsze towarzystwa ludzkie, wielkie i małe, od plemion i narodów lub nawet grup narodów, poprzez klasy społeczne, instytucje, kluby i rodziny, aż po elementarny przypadek dwóch osób rozmawiających ze sobą przygodnie na rogu ulicy. Nawet bowiem w takiej minimalnej społeczności może pojawić się jakiś zwrot czy powiedzonko użyte przez jedną osobę i powtórzone przez drugą, coś na wzór prywatnych leksykonów poszczególnych rodzin. Jeśli lak się stanie, owa osobliwość mowy będzie cechą tej efemerycznej kultury z rogu ulicy. Mówiąc prosto, „społeczeństwo składa się z ludzi; sposób, w jaki się zachowują, jest ich kulturą”. To znaczenie słowa „społeczeństwo” łatwo odróżnić od innych obiegowych jego zastosowań odnoszących się np. do „organizacji społecznej” (jak w wyrażeniu „badacz społeczeństwa”) albo do „zorganizowanej grupy” (jak w wyrażeniu „społeczeństwo pierwotne”).

Słowo „regularności” także wymaga jeszcze komentarza. Weszło ono w ostatnich dziesięcioleciach do języka nauk fizycznych, zastępując w nim dawniejszy termin „prawa”, implikujący, jakoby świat rządzony był przez jakieś wszechmocne fiat antropontorficznego prawodawcy. Gdy mówimy, że nauka jest badaniem postrzegalnych regularności, unikamy powikłań związanych z wiarą w absolutny determinizm. Inne wyrażenia o identycznym lub prawie identycznym znaczeniu — to „wzory", „konfiguracje", „cechy ładu”. Regularność nie musi być tak uniwersalna lub quasi-uniwersalna jak „prawo” ciążenia; może być ograniczona do środowiska lokalnego.

Warto ponadto zauważyć, że regularności kulturowe nie muszą powtarzać się w życiu poszczególnej jednostki: istotne jest czy powtarzają się w zachowaniu różnych członków tej samej społeczności. Na przykład słowo the powraca co dzień wielekroć w mowie niemal wszystkich członków naszego społeczeństwa; ceremonia ślubu zdarza się w życiu większości członków społeczeństwa raz jeden tylko, a u niektórych wcale; a przecież zarówno słowo rhe, jak i rytuał ślubny są cechami naszej kultury. Jest nią też rytuał koronacji w państwie monarchicznym, mimo, iż zdarza się przeciętnie raz na pokolenie.

Czy mamy wymagać, żeby regularność dotyczyła wszystkich członków społeczeństwa? W sensie idealnym zapewne powinniśmy. Nie będziemy nalegali na to, że zachowanie każdego członka ma być identyczne; definicja regularności może dopuszczać odchylenia większego lub mniejszego stopnia i rozpiętość tych dających się zaobserwować odchyleń jest istotną cechą kultury danego społeczeństwa. Zachowania nie muszą nawet być podobne do siebie; regularność może polegać na tym, że członkowie jednej frakcji społeczeństwa zachowują się w jeden, a członkowie drugiej — w inny sposób, że, dajmy na to, mężczyźni noszą spodnie, a kobiety spódnice. Mogą wreszcie być przypadki, w których tylko jeden człowiek zachowuje się w interesujący nas sposób. Tylko król nosi koronę, ale

51