S5006399

XXXVIII KLASYCYZM I NEOKLASYCYZM

z^antyku uniwersalnej normie piękna, powołało do życia styl neoflasycystyczny.

Pojęcie stylu rozumiano wówczas w sposób wartościujący. Traktowanolstyl/jako najdoskonalszą metodę kreacji umożliwiającą uchwycenie ponadczasowej istoty rzeczy wolnej od wszelkiej przypadkowości, jako poszukiwanie jedności (istniejącej mimo wszystko), ukrytej w obiektywnych analogiach natury i sztuki, jako najdoskonalszy sposób kształtowania osobowości człowieka, a zarazem protest - w imię starej, ponadczasowej jedności piękna, prawdy i dobra — przeciwko jego uzależnieniu od historii. Ale wywiedzione z tradycji normatywno-modalne pojmowanie stylu, wyznaczającego właściwą miarę i Formę artystycznej wypowiedzi, zyskiwało teraz odcień nowy: stanowiło — niejako a rebours - symptom czasu³³. Dzięki temu przesunięciu otwarta została droga do stylów historycznych.

Piętno stylu historycznego posiadał już w pewnym sensie neoklasycyzm, styl epoki przejściowej, epoki przełomów i rewolucji, nie bez powodu traktowany przez współczesnych jako swoiste risorgimento, „renesans Renesansu”. Ale aktu odrodzenia sztuki nie można było powtórzyć, mimo odwołania się raz jesmze do antycznego ideału. Na przełomie XVIII i XIX wieku neoklasycyzm stanowi nie tylko opozycję wobec preromantyzmu, ale co więcej — pozostaje w sposób istotny z nim sprzężony wskutek poszerzenia znaczeń podstawowych pojęć kiasycystycz-nych, wskutek podjęcia refleksji nad współzależnością między racjonalnymi i irracjonalno-emocjonalistyeżnymi źródłami poezji, wskutek złączenia motywów uniwersalnych z historycznym punktem widzenia. Neoklasycyzm jest wówczas wyrazem toczącej się głębokiej rewolucji światopoglądowej i artystycznej, jest stylem ^{1 2} oscylującym na pograniczu dwóch postaw, klasycznej i niękla-sycznej.

Ta dwoistość neoklasycyzmu, jego wewnętrzna antynomicz-ność, która powołała do życia swoistą „estetykę sprzeczności", wyraźna jest w jego stosunku do antyku i hellenistycznego rodowodu koncepcji sztuki narodowej. Ponowne odkrycie antyku traktowanego teraz wuółmitycznie wpółhistęrycznie jako warunkowana względami kulturowymi i historycznymi utopia naturalnej" wolności i doskonałego piękna sprawiło, że został dostrzeżony nowy rodzaj wrażliwości estetycznej motywowanej zmysłowym doświadczeniem narodowego terytorium (pejzażu, klimatu, obyczaju) i narodowych dziejów. Odkryto niepowtarzalność narodowej sztuki. która miała - właśnie wzoremHomera" - dążyć do uświadomienia sobie i wykorzystania własnych uzależnień.

W skład tych uzależnień wchodziły obok praw wiecznych i uniwersalnych, tworzących normę stylową, wzorowy system wartości, prawa zmienne i szczególne, wyprowadzane zawsze z ducha danego narodu. Prawa te jednak również „przymierzano" do greckiego ideału, sztuki tworzonej przez naród wolny. Bo tylko wolność warunkuje prawdziwą wielkość, piękno i doskonałość. Sztuka współczesna winna zatem nawiązywać do antycznej nie tylko charakterem, także istotą. To jest stać się -jak pisał Chćnier w przedmowie do Karola IX - „szkołą cnoty i wolności”³.

Nęoklasyęystyczna norma stylowa była więc z jednej strony podstawą sztuki uniwersalnej, koncentrującej się wokół prawd istotnych, z..drugiej wszakże - pod ciśnieniem patriotycznych i wolnościowych ideałów powoływała dojycia sztukę narodową. Tak było w Anglii, w Niemczech, we Francji (gdzie rzymski wzór zastępował wzór grecki), w Polsce. Istotny dla neoklasycyzmu alians antycznej formy z nowoczesną myślą prowadził do restytuowania jiąrodowęj tradycji traktowanej jako ąkt oca-

1

³³ Zob. J. Białostocki, Historia sztuki wśród nauk humanistycznych, Wrocław 1960, s. 41-44; tenże, Styl i „modus" w sztukach plastycznych [w:] Sztuka i myśl humanistyczna. Studia z dziejów sztuki

2

myśli o sztuce, Warszawa 1966, s. 91.

3

Cyt. za: A. Kotula, op. cii., s. 60.