skanuj0101 (2)

132 Słowotwórstwo

wisku słowotwórczym, była już mowa przygodnie w odniesieniu do powstających dzięki niej formantów. Także części rdzenne wyrazów mogą się kojarzyć, dając początek nowotworowi. Ponieważ jednak procesy konta-minacyjne mają w pojedynczych wyrazach charakter indywidualny, niepowtarzalny, ani nie dają się ująć w uogólniające prawidła, objaśnianie kontaminacją poszczególnych wypadków nosi znamiona nie pewności, ale większego lub mniejszego prawdopodobieństwa.

Oto przykłady, za J. Otrębskim: stp. bestwić się z- pastwić są x bestia, blaknąć bladnąć X blak 'bladość’, brzmieć e— brznieć X grzmieć, bzik e-gzik 'mały giez’ X bzykać, dmuch(ać) z— dm[ę) X duch, drążyć z- stp. drożyć x grązić, grążyć z- stp. grązić x drożyć, drętwieć <- stp. trętwieć X ze-drwieć 'zdrewnieć’, stp. giczel z- giia 'noga wołu, świni’ x piszczel, głaskać z- gładzić x laskać 'zabiegać o łaskę’, grubianin <— niem. Orobian X gruby, chuderlatoy z— cherlawy x chudy, jarzyć są z= żarzyć są x jary, np. świeca pali są jaro, karcić z= karać X krocie 'powściągać’, knować/Z- kować 'kuć’ X snować 'snuć’, koślawy z=- kulawy x kosy, labiedzić z— biada x X (d)la Boga, łypać oczamiłupać x łyskać, nie masz 'nie ma, nie jest’i- nie masz X nie ma-ż, osaczyć z— stp. osoczyć x sak, pestka stp. pecka x kostka, przedzierzgnąć się z= przedzielać się 'przemienić się’ X przewierz-gnąć 'przerzucić’, pstrokaty z= strokaty 'pasiasty’ X pstry, świergotać z-śtoie-gotać X ćwierkać, wyżłobić z= wyglobić X żłób.

CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA

\

I. EDZEff § 16. Rdzenie oboczne

Ze stanowiska gramatyki opisowej określamy rdzeń jako tę część w yrazu, która zawiera podstawowe znaczenie i samego wyrazu, i zarazem całej rodziny wyrazów pokrewnych, tzn. właśnie na tym samym rdzeniu zbudowanych, np. zwierz zwierz ę zwierz-yniee zwierz-ęcy zurierz-ąiko zwierzyna-, kosz kosz yk kosz-yczek kosz-ykarz kosz-ykarnia.

Stanowi tedy rdzeń zespół głosek, który znaczy, tj. odnosi się do pewnej ttcści myślowej. Skład głoskowy rdzenia może się zachować bez zmiany we wszystkich wyrazach rodziny, jak to widać w przytoczonych wyżej przykładach, ale może też ulec zmianom, na przykład należące do tej samej rodziny wyrazy biorę bierny brać wyborny -pobór zawierają rdzeń w obocznych postaciach b'or- : b’er- : br- : bor-: bór- z wymianą samogłoski 'e : 'o, 'e : o, ’e: », o : ó oraz z wymianą spółgłoski b : b’.

Znajomość możliwych oboczności samogłoskowych i spółgłoskowych jest w słowotwórstwie dlatego konieczna, że pozwala na poprawne zestawianie w jednej rodzinie wyrazów o tej samej podstawio znaczeniowej mimo różnicy ich składu głoskowego. Współczesnym „warunkowaniem tych oboczności zajmuje się dział gramatyki opisowej zwany morfonologią. Wyjaśnienie warunków ich historycznego rozwoju stanowi jedno z zadań fonetyki historycznej polskiej w odniesieniu do oboczności kształtujących się w polszczyźnie, a fonetyki historyczno-porównawczej słowiańskiej w odniesieniu do tych oboczności, które polszczyzna odziedziczyła z doby prasłowiańskiej.

a) Oboczności samogłoskowe

'« : o, np. nieść : donos, rzec : wyrok, plecionka : płot, wicie : wozownia, ostrzeżenie : przestroga, grzebać : grobowy 'e : a, np. siedzieć : sad, rzeźba : raz, leźć : przełaz ’e : 'o, np. bierny : zbiorczy, żeński : żona, naczelny : czoło ’e : 'a, np. wiedzieć : wiadomość, kwiecić : światło, wietrzny : widtr o : ó, np. krowa : krówka, głodny: głód, dworski : dwór, mroźny : mróz, mrowisko : mrówczany

ę : ą, np. zębaty : ząb, księga : książnica, część : cząstka, trębacz : trąba o : a, np. robić : i ograbiać, mowa : przemawiać

U — Giamatyka hist. jęz. po).