sterynizm (2)

staci licznych przekładów obu utworów Sterne’a (zwłaszcza Podróży sentymentalnej), literackich parodii i aluzji, licznych naśladownictw i kontynuacji (znów głównie Podróży sentymentalnej), wreszcie w formie inspiracji użyczanej utworom samodzielnym i nieraz wybitnym. Jako przejawy sternizmu można też potraktować występujący w różnych formach kult pisarza, ogromnie rozwiniętą polemikę krytyczną dokoła jego dzieł, a nawet szereg prac o aspiracjach naukowych, których intencją bywa głównie wykrywanie wpływów stemow-skich na bardzo rozległych i różnorodnych obszarach literatury.

Recepcja polska. Powieści Steme’a spotykamy w polskich katalogach księgarskich oraz inwentarzach bibliotecznych czasów oświecenia. Miał je w języku angielskim i francuskim król Stanisław August, egzemplarze francuskie figurują w spisie biblioteki Krasickiego, angielskie w katalogu aukcyjnym księgozbioru T. K. Węgierskiego; Sterne'a, szczególnie Podróż sentymentalną, czytywali magnaci, damy modne, ówcześni literaci — tak przynajmniej wnioskować można z zasobów ich bibliotek lub też aluzji czynionych do powieści Sterne’owskich w ówczesnych pamiętnikach i utworach literackich. F. Karpiński w tytule wiersza Starzec i córka. Myśl z „ Yoyageur sentimen-ta/”(powst. 1788 lub 1792) czyni aluzję do Podróży sentymentalnej, chociaż nie wzoruje się ściśle na żadnym z jej fragmentów. Sterne’em przy końcu XVIII i na początku XIX w. interesowano się też w środowisku puławskim. Na pomniku wzniesionym w ogrodzie w Puławach figurowali Sterne oraz Rousseau. Sterne’a czczono w Puławach nie tylko jako podróżnego sentymentalnego oraz patrona przyjaźni, ale i jako obrońcę wolności W zachowanym w rękopisie katalogu zabytków Domu Gotyckiego I. Czartoryska otworzyła rozdzialik o Wilhelmie Tellu cytatem z Podróży. W roli patrona wolności występuje Yorick chyba tylko w Polsce, zgodnie zresztą z patriotycznym i narodowym programem Puław.

Pierwszy niedrukowany przekład Podróży powstał przypuszczalnie w 1. 90-tych w. XVIII, dokonany przez E. Korzeniowskiego z wersji rosyj-■skiej, która ukazała się w r. 1793. Relację z wojażu Sterne'a próbował również tłumaczyć S. K. Potocki przy końcu XVIII lub na początku XIX w., czego dowodzą fragmenty rękopiśmienne (rozdz. 1—4) pt. Voiage sentimentalny we Francji. Drukiem ukazała się Podróż sentymentalna Wawrzyńca Sterna, z poprzedzającym uwiadomieniem o życiu i dziełach autora w Warszawie w r. 1817; tłumaczem był przypuszczalnie S. K. Potocki. Tekst poprzedzono wstępem oraz informacją o życiu i twórczości pisarza angielskiego, zapożyczonymi ze wstępów francuskich. Tłumaczenie oparto na wersji J. P. Frenais’go (1776). Przekład polski dość zręcznie oddawał subtelności i finezje prozy Ster-

w tym ujęciu, skutecznym środkiem przeciw samotności i odizolowaniu człowieka — stanowiących rezultat zróżnicowań związanych z rozwojem cywilizacji. Problematyka ta skupia się u Steme’a w THstramie dookoła prostodusznej postaci wuja-szka Toby, a w Podróży sentymentalnej znajduje wyraz w obrazach kontaktów z nieszczęściem czy niewolą, w scenach aktów dobroczynności i w idyllicznych zbliżeniach z ludźmi nie skażonymi współczesną cywilizacją; c) eksponowanie uczuć „mieszanych", w których element refleksji redukuje napięcie emocjonalne. Uczucia takie można by nazwać wtórnymi lub przedstawionymi. Ta ich nieautentyczność staje się warunkiem ich ambiwa-lencji: na gruncie przesycenia refleksją rodzą się „radosne smutki" i „rozkosze niespełnienia". Zwłaszcza te ostatnie stanowią ulubiony motyw Podróży sentymentalnej.

Jeśli pojęcie sentymentalności, w pewnej mierze zainicjowane przez Sterne^ła stanowi splot dwu co najmniej intencji znaczeniowych, to w interpretacji wynikającej z tekstów powieści pisarza podlega ono dodatkowej jeszcze komplikacji: sentymentalizm Steme’owski jest niejako świadomy siebie i w związku z tym silnie podbarwiony humorem i niezjadliwą ironią. Uczucia sentymentalne ukazywane bywają jako nie pozbawiona śmieszności poza moralno-emocjonalna; właściwa im ambiwalencja oceniana jest z kolei w sposób ambiwalentny: budzi akceptację i wzruszenie, ale i rozbawia. Steme prezentuje się tu jako humorysta umiejący dobitnie pokazać moralną różnowar-tościowość motywów działań ludzkich, odsłonić niewielki często w istocie walor czynów „wzniosłych", nie uciekając się jednak do metod satyry.

Należy też zwrócić uwagę na genologiczny charakter utworów Sterne*a. Jeden z nich zalicza się do powieści biograficzno-wychowawczych, drugi — do relacji podróżniczych. W obu wypadkach mamy do czynienia z formami „otwartymi", dopuszczającymi takie operacje narratorskie, jakie byłyby raczej niemożliwe np. w utworach o strukturze dobrze zorganizowanych układów fabularnych. Forma relacji podróżniczej stwarza doskonałe warunki prezentacji szerokiej skali sub-l telnych i wrażliwych reakcji emocjonalnych, ukazywania emocji złożonych i dalekich od skonwencjonalizowania; daje bowiem możliwość wprowadzenia podmiotu relacji w sytuacje w dużej mierze dowolne i wzajemnie niezależne, możliwość poddawania go bodźcom zróżnicowanym i zestawionym nie według wewnętrznej logiki świata przedstawionego, lecz na zasadzie jakby psychologicz-no-moralnego eksperymentu.

Stemizm jako zjawisko ogólnoeuropejskie (a nawet sięgające na kontynent amerykański) występuje zarówno w literaturze okresu oświecenia, jak u romantyków, jak wreszcie — w pewnym sensie — w XX w. Przejawia się rozmaicie: w po