122

Lokalne reguły

Można by pomyśleć, że ci, którzy muszą jeszcze odkryć to, co znane, mają szczególne predyspozycje do zajęcia się tym, co nieznane.

- Eric Hoffer

Wiele reguł ma charakter lokalny. Poranny wschód słońca jest zjawiskiem lokalnym. Na biegunach są dni, w które nie obserwuje się wschodów i zachodów słońca. Z kolei kosmonauci przebywający na orbicie mogą obserwować wiele wschodów słońca „w ciągu jednego dnia”. Dla kogoś, kto oddaliłby się dostatecznie daleko od wokółziemskiej orbity, Słońce zawsze byłoby widoczne.

Lokalna natura reguł często wpędza ludzi w kłopoty. W latach pięćdziesiątych ówczesny wiceprezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon pojechał z misją dobrej woli do Ameryki Południowej. W tym czasie Stany Zjednoczone nie cieszyły się tam zbytnią popularnością, dlatego Nixon bardzo się starał zrobić dobre wrażenie na gospodarzach. Wychodząc z samolotu, uśmiechał się i wznosił ręce w geście pozdrowienia. Ten gest, dotknięcie palcem wskazującym kciuka, w Stanach Zjednoczonych oznacza „OK”, lecz widzowie zrozumieli jego lokalną wymowę - „pieprzę was” - i nic dziwnego, że zareagowali wrogo. Pamiętajcie, że to, co jest właściwe w jednym miejscu, niekoniecznie musi być właściwe wszędzie.

Nawyki uchodzące za oczywistość

To jedna z tych sytuacji, w których fakty zawstydzają wyobraźnię.

- Winston Churchill

Wiele zwyczajów jest z nami od tak dawna, że traktujemy je jako niepodważalne. Lecz owe „oczywistości” wykazują znaczne różnice kulturowe. To, co w jednej części świata traktowane jest jako absurd, w innej może być uważane za fundamentalną prawdę. Na przykład czy dwie wykluczające się idee mogą być jednocześnie prawdziwe? Oczywiście, że nie, powiemy. Lecz inne kultury akceptują sprzeczności bez mrugnięcia okiem. Nie ma powodów, by uważać, że nasze kulturowe nawyki reprezentują prawdę absolutną.

Myślenie stadne

Przekonania są niebezpieczniejszym wrogiem prawdy niż kłamstwa.

- Friedrich Nietzsche

Ugruntowane opinie bywają bardzo przekonujące, nawet jeśli przeczą im dowody. W jednym z psychologicznych doświadczeń aktorzy próbowali przekonać badanych, by zmienili swoje zdanie na temat pewnych faktów. Przed rozmowami z aktorami badani byli bardzo pewni ich prawdziwości. Po usilnych przekonywaniach ze strony aktorów badani w trzydziestu siedmiu procentach przypadków wybierali odpowiedź, o której wiedzieli, że jest błędna.

Nietrudno uwierzyć w błędną myśl, jeśli wszyscy inni również w nią wierzą. Nie uwierzymy, że cały nasz obraz świata może być błędny, pomimo że historia ludzkości raz po raz udowadniała coś przeciwnego.

Skala

Nie mam żadnych szczególnych uzdolnień. Cechuje mnie tylko niepohamowana ciekawość.

- Albert Einstein

Reguły często zmieniają się wraz ze skalą spraw, których dotyczą. Uogólnienia, które dobrze sprawdzają się na jednym poziomie, jak na przykład stwierdzenie: „przedmioty, które są dużo większe od nas, są zbyt ciężkie, żebyśmy mogli je podnieść”, przestają być prawdziwe, gdy zostaną zredukowane do skali mrówki. Fizyka newtonowska dobrze opisywała duże, wolno poruszające się ciała. Jednak przy radykalnej zmianie skali dotyczącej wielkości oraz prędkości ciał, fizyka ta się załamała. Prawa wyprowadzone przez Einsteina dotyczą ogólniejszej sytuacji, lecz w skrajnych okolicznościach również się załamują. Wciąż mamy tutaj reguły do złamania.

Ludzkie zachowania również podlegają podobnym zmianom. To, co dobrze sprawdza się w wypadku małych grup, nie zawsze poprawnie opisuje duże zbiorowości. Rozwiązania i problemy nie skalują się w proporcjonalny sposób. Mimo to wciąż będziemy próbowali zastosować do dużych zbiorowości stare rozwiązania, które sprawdziły się w mniejszych grupach, aż sytuacja stanie się nie do wytrzymania.