1 (104)

VII.

PROZA

O TEMATYCE PRZYRODNICZEJ

•    i

Opisy natury oraz motywy z życia przyrody stanowiły zawsze trwały . element literatury pięknej. Przyroda fascynowała wszystkich bez wyjątku pisarzy, była tworzywem wielu utworów literackich, stanowiła przedmiot | opisu i tło zdarzeń fabularnych, pozwalała .ukazywać najrozmaitsze więzi, jakie łączą ludzi z ich naturalnych środowiskiem.

Świat przyrody był i jest szczególnie bliski dziecku, które od małego zżywa się z naturą, kontaktuje z domowymi zwierzętami, nawiązuje z nimi , trwałe przyjaźnie i obcuje jak z dobrymi znajomymi. Nie dziw więc, że w wielu utworach adresowanych do młodego odbiorcy przyroda należy do głównych komponentów przedstawianej rzeczywistości literackiej, jest nie tylko przedmiotem opisu, ale także podmiotem przedstawianych zdarzeń, oraz — na równi z ludźmi — bohaterem literackim.

Natura, życie zwierząt, jako autonomiczny temat literacki, któremu podporządkowano inne elementy treściowe utworu, pojawiła się dopiero w prozie „dziecięco-młodzieżowej” dwudziestolecia międzywojennego.¹

W pierwszych latach powojennych wydawano głównie — podobnie jak i w innych odmianach tematycznych prozy dla „dzieci i młodzieży” — klasykę oraz wznawiano przedwojenne utwory przyrodnicze. Wymienić tu należy przykładowo książki: Władysława Ludwika Anczyca Żółw i makoląg- i wa (1949, pierwodruk 1871), opracowanie dla dzieci powieści Józefa Bienia- I sza W puszczy nad Salatrukiem (pierwodruk 1937), które ukazało się pod \

zmienionym tytułem jako część I dwutomowego cyklu pt. Turul, król karpac- I

' *

¹ Wybitniejszymi przedstawicielami tego nurtu tematycznego byli w tych latach: Bohdan Dyakowski (Wąż Władku, 1922 i Sąd nad żabami, 1936) oraz Jan Grabowski (Europa, 1929; Reksio i Pucek, 1929; Puc, Bursztyn i goście, 1933; Skrzydlate bractwo, 1936; Kochany zwierzy- ; , nieć, 1939).

kiej puszczy (1947) (cz. II pt. Grześ, syn Turula wyszła w 1957 r.), liczne utwory Jana Grabowskiego — mianowicie opowiadania: Europa (1946, pierwodruk 1929), Finek (1946, pierwodruk 1923), Puc, Bursztyn i goście (1946, pierwodruk 1933). Reksio i Pucek {1946. pierwodruk 1929). Skrzydlate bractwo (1948, pierwodruk 1936), Kochany zwierzyniec (1948, pierwodruk 1939), opowiadania Ewy Szelburg-Zarembiny Najmilsi (1946, pierwodruk 1928) i in.

W prozie przyrodniczej tworzonej w pierwszym okresie powojennym nawiązywano wyraźnie do tradycji literackiej. Kultywowano w niej znane na ogół tematy i stosowano wypróbowane techniki literackie, wypracowane przez obcych i polskich autorów z poprzednich epok literackich, a zwłaszcza z lat międzywojennych. Częstym zabiegiem literackim było nadawanie prezentowanym bohaterom ze świata zwierzęcego cech ludzkich.

Przykładem tego są m. in. opowiadania: Kajtkowe przygody (1948) Marii Kownackiej i O czterech warszawskich pstroczkach (1948) Ireny Jurgielewi-czowej. Qbdarzone przymiotami ludzkimi zwierzęta: bocian Kajtek — z pierwszego utworu i warszawskie wróble — z drugiego współżyją z ludźmi na zasadach przyjaznych znajomych^ Zabawny pamiętnik bociana Kajtka, zadomowionego w wiejskiej zagrodzie z jgowodu zwichnięcia skrzydła, stał się dla autorki pretekstem do prezentacji gospodarskich zajęć i życia na wsi. Opowieść o warszawskich wróblach z Dziekanki na Krakowskim Przedmieściu, nasycona humorem i ciepłym stosunkiem do kreowanego świata, pozwoliła z kolei przedstawić nie tylko bliski dzieciom świat przyrody, ale także zabytki warszawskiej architektury. W obu utworach przyroda jest nie tylko przedmiotem opisu, ale także podmiotem zdarzeń fabularnych. Przedstawione w nięh koleje życia i los ptaków jako bohaterów literackich pozwoliły autorkom wyeskponować humanistyczne wartości związane ż ochroną naturalnego środowiska człowieka.

Obok antropomorfizacji stosowano także konwencję baśniowo-fantas-tyczną. Wymienione tu formy przekazu literackiego, za których pomocą starano się oddziałać na wyobraźnię czytelnika, pojawiały się najczęściej w utworach przyrodniczych dla dzieci młodszych.

Z takim stosunkiem do świata przyrody stykamy się w utworach dla dzieci Józefa;Ponityckiego. Zafascynowanie opisywaną rzeczywistością przyrodniczą jako autonomicznym tematem literackim można dostrzec w wielu zbiorach jego opowiadań: Kłopoty i radości (1949), O czym las stary gwarzy (1949), Przedziwne, ale prawdziwe (1949), Świat prawdziwych baśni (1949), Tajemnice łąki (1949), W wodzie i nad wodą (1949). Ukazuje w nich pisarz

14 — Literatura dla dzieci