1 (110)

220 Proza o tematyce przyrodniczej

o genach, chromosomach, zasadach dziedziczenia i znaczeniu genetyki w praktycznej hodowli pt. Podobny do ojca czy do dziadka (1959), Gawędy

0    zwierzętach (1970), nadto liczne szkice przyrodnicze, które w sposób wyraźny sygnalizowały zbliżenie pisarza do literatury popularnonaukowej. J. Żabiński w swym pisarstwie umiejętnie łączył lekki, dowcipny styl z rzetelną troską o gruntowne i oparte na współczesnym stanie wiedzy przyrodniczej

' ujęcie tematu. W sposób zdecydowany przeciwstawiał się na gruncie literatury dla dzieci zjawisku antropomorfizacji świata zwierzęcego. Uważał bowiem, że propagowanie czysto emocjonalnego stosunku do świata przyrody nie przynosi pożytku, lecz wyrządza jedynie szkody. Był zwolennikiem tłumaczenia praw rządzących przyrodą w sposób rozumowy, oparty na przesłankach naukowych.¹ Z tych też względów nie posługiwał się beletryzacją

1    nie wprowadzał do swych książek fikcji literackiej.

Scharakteryzowaliśmy nurt prozy, w którym przyroda, jako główny element kreowanego świata, jest dominantą kompozycyjną. Występuje bowiem na równi z ludźmi w roli bohatera literackiego bądź podmiotu zdarzeń fabularnych, wszystkie zaś inne elementy treściowe stanowią jedynie dopełnienie prezentowanych obrazów natury. Przyroda zajmuje również ważne miejsce w utworach podróżniczo-przygodowych i obyczajowych, chociaż tutaj, stanowiąc tło perypetii przeżywanych przez ludzi, pełni inną funkcję kompozycyjną. Stąd też ten typ beletrystyki poddaliśmy ocenie w innych partiach tej pracy.

W rozwoju prozy o tematyce przyrodniczej obserwujemy wyraźne ścieranie się dwóch tendencji. Z jednej strony, jak na to wskazuje twórczość I! Bechlerowej, H. Zdzitowieckiej, M. Kędziorzyny, I. Jurgielewieżowej, M. Kownackiej, J. Ponityckiego, M. Koszutskiej, mamy do czynienia ze zjawiskiem beletryzowania materiału przyrodniczego, z antropomorfizacją natury i baśniowo-fantastycznym jej ujmowaniem; z drugiej zaś — zarysowuje się wyraźna tendencja do operowania typem wypowiedzi paraliterackiej. Dowodzi tego na przykład twórczość C. Lewandowskiej, J. Sokołowskiego i J. Żabińskiego. Fikcja literacka, antropomorfizacja, elementy fantastyki pojawiają się najczęściej w prozie przyrodniczej dla dzieci młodszych. Wymienione tu chwyty literackie, zbliżały świat przyrody do dziecięcej imagina-cji, pozwalały oddziaływać na sferę emocjonalnych przeżyć dzieci, nadawały

wreszcie utworom przyrodniczym znamiona literackości. Charakterystyczne zaś w prozie przyrodniczej dla dzieci starszych rezygnowanie z tych form przekazu literackiego na rzecz unaukowionej informacji podnosiło wprawdzie wartość poznawczą tekstów przyrodniczych, służyło celom intelektualnym, ale oddalało je natomiast od piśmiennictwa pięknego i zbliżało do literatury popularnonaukowej. Zasygnalizowana tu antynomia w piśmiennictwie dla dzieci i młodzieży o tematyce przyrodniczej przejawiała się z niejednolitym nasileniem w poszczególnych okresach literackich. W pierwszym okresie powojennym pod wpływem tradycji literackiej elementy charakterystyczne dla piśmiennictwa pięknego górowały w tej odmianie literatury nad popularyzacją wiedzy. W latach pięćdziesiątych nadmierna troska o walory poznawcze tekstu eliminowała z piśmiennictwa przyrodniczego żywioł typowo literacki. W czasach ostatnich natomiast obie tendencje zdają się współistnieć ze sobą na zasadach wzajemnego dopełniania się. Dzięki temu proza o tematyce przyrodniczej może zaspokajać wielorakie potrzeby czytelnicze odbiorców: z jednej stfóny poznawcze, z drugiej zaś — emocjo-nalno-estetyczne.

Wreszcie należy podkreślić, że w obrębie prozy przyrodniczej, w której operuje się fikcją literacką i zwraca baczną uwagę na funkcję estetyczno--emocjonalną wypowiedzi literackiej, ścierają się ze sobą dwie konwencje literackie: fantastyczna i realistyczna. Antropomorfizowanie natury, wprowadzanie do utworów przyrodniczych elementów baśniowo-fantastycznych charakterystyczne jest dla tej części beletrystyki przyrodniczej, która przeznaczona jest dla dzieci młodszych (twórczość H. Bechlerowej, H. Zdzito-wieckiej, J. Ponityckiego^v, M. Kędziorzyny, I. Jurgielewieżowej, M. Kownackiej). Z kolei w utworach dla dzieci starszych świat przyrody przedstawiany jest na ogół w kategoriach typowo realistycznych (twórczość M. Koszutskiej,^ H. Bobińskiej,"¹ T. Gbździkiewicza^ J. J. Karpińskiego, T. Karpowicza, W. Żółkiewskiej,^JR. Pisarskiego^, E. Kołaczkowskiej)'. Bezpośrednio po wojnie pisarze w sposób swobodny korzystali zarówno ze środków fantastycznych, jak i realistycznych. W latach pięćdziesiątych wyraźnie preferowano typ wypowiedzi realistycznej. W czasach ostatnich natomiast obie konwencje literackie stosowane są na równorzędnych niejako prawach w zależności od wieku i wyobraźni adresata. W realistycznych utworach przyrodniczych, w których coraz ściślej naturę zespala się z życiem ludzi, ważne miejsce zajmują treści obyczajowe i problemy moralne, m. in. zagadnienia przyjaźni ze zwierzętami, ochrony przyrody jako naturalnego środowiska człowieka itp. [W latach ostatnich w tym nurcie prozy dąży się do uatrakcyjnienia

1

Por. M. Dąbkowska: Gawęda popularnonaukowa Jana Żabińskiego. [W:] Studia z historii literatury dla dzieci i młodzieży. Praca zbiorowa pod red. W. Grodzieńskiej. Warszawa 1971, s. 29.