218,219

218

Teorie literatury

gólnych zdań utworu. Badacze odkrywali również tutaj liczne parał powicdniości między organizacją formalno-gramatyczną wiersza a turą semantyczną⁴⁷.

Strukturalizm i krytyka literacka (Genette, Todorov i Barthotl

Strukturalizm

francuski

Strukturalizm wobec krytyki literackiej

lenettea koncepcja krytyki

W 1966 roku ukazały się, również we Francji, dwa ważne teksty zan mowującc przyczyny fascynacji literaturoznawców strukturalizmcm w dziesiątych, jak i bilansujące konsekwencje tego stylu myślenia dla ra turze. Był to krótki, lecz słynny już obecnie artykuł Gerarda Genette 1 Strukturalizm a krytyka literacka⁴¹¹ oraz jeszcze bardziej słynna Krytyka Rolanda Barthcsa (1915-1980). Obaj zresztą - zarówno Genette, j podążali w kierunku obranym już wcześniej, który najprościej można korzystując sugestię zawartą w tytule wypowiedzi Genette a - jeden strzegł bowiem głębokie pokrewieństwo metod strukturalizmu 1 sj łania krytyki literackiej, a nawet - według sformułowania Gcnetw .« ralizm tkwił, ich zdaniem, „implicite w działalności krytycznej"*⁰. C poetyki strukturalnej wykładał Genette już na początku lat szd teraz jednak starał się zebrać i podsumować wszystkie korzyści, ja lizm może przynieść właśnie krytyce literackiej. Krytyk bowiem „tu strukturę na elementy”, a „myśl krytyczna [...] buduje strukturalne mocą ustrukturowancj całości, jaką jest dzieł o"^s*. Krytyka Uterack rodzajem „działalności strukturalistyczncj" opartej na przesłance wyr ar Barthcsajuż trzy lata wcześniej,a mianowicie że nic ma właściwie

technicznej różnicy między naukowym strukturalizmcm

a sztuką w ogóle, w szczególności zaś literaturą - z drugiej strony*

Zdaniem Gcnctte’a, analiza strukturalna przynosiła krytyce lite konkretnych korzyści - dało się dzięki niej odkrywać na przykład

Zob. R.Jakobson, C. Lćvi-Strauss, JKoty"Haudelairea, tłum. M. Źmi interpretacji, t. 1, wybór, oprać. H. Markiewicz, Wrocław 1971.

Opublikowany w książce Figura. Essais. cz. 1, Paris 1966.

Zob. R. Barthes, Criticjue et v&itó, Paris 1966. Przekład na język polski frag ka i prawda, tłum. W. Błońska, (w:J Współczesna teoria badań literackich za gia, oprać. H. Markiewicz, t. a: Strukturalno-semiotyczne badania literackie, / i stwo porównawcze. Wkrfgu psychologii glfbi i mitologii, Kraków 1973.

G. Genette, Strukturalizm a krytyka literacka, tłum. W. Błońska, „Pamiętnik I II z. 3,». 278.

Zob. idem, Unepoetu/ue structuralef, „Tel Opel* 1961, nr 7. Zob. także J. Knur signijication. Essais sur te itructures Httłraires de Comeille ii C/audet, Paris 1961.

(». Genette, Strukturalizm a krytyka literacka, op. cif., 1.177-178.

R. Bartlios, I h.ia/alnoft itruktumłutyczna, tłum. A. Tatarkiewicz, (w: j idem, Mliii je, red. | Błoński, Warszawa 1970,8.176

219

hiMuralizm (I)

niuini form a systemami znaczeń, rozpoznając homologie całościowe. ftył< i określać relacje między kodem a przekazem literatury. Przede wszyst-tiin/na było całkowicie odrzucić badanie zewnętrznych uwarunkowań (psychologicznych, społecznych, historycznych itp.) i skupić zaintere-| tylko na samym dziele, traktując je już nie jako wynik określonych ku orwnętrznych, lecz jako „byt niezależny”. W ten sposób strukturalizm pilę w nich opozycji wobec pozytywizmu (historyzmu,biografizmu,psy-nUl), przynosząc dla odmiany immanentyzm (analizę ograniczoną do ilfirła, pomijającą całkowicie jego źródła czy przyczyny). Przekonany In do trafności tego rodzaju postępowania, wyrażał Genette swoje sta-baidzo mocno i zdecydowanie:

i|Ci /nic już długo patrzono na literaturę jako na przekaz bez kodu, pn ł* i spojrzeć na nią przez chwilę jako na kod bez przekazu. (...) Bliinizm struktury - niejako przestrzenny - zastępowałby więc w du-|'.dl owicie nowoczesnym czasowy determinizm genezy, ponieważ każ-Batka określana byłaby w terminach relacji, a nic pochodzenia'⁴.

kftd\LiliM /miana perspektyw) była dla niego jedną / najważniejszych ^ Miukturalizmu, a o całości struktu rai i stycznego przedsięwzięcia wypo-iiiczwykle entuzjastycznie - strukturalizm miał bowiem szansę to wa

li) ewolucji literatury, dokonując przekrojów synchronicznych na etapach i porównując ze sobą poszczególne systemy”.

optymistycznie postrzegał sens misji strukturalizmu Roland Barthcs, (fńe w tym samym czasie. W Krytyce i prawdzie postulował koniecz-i mania nauki o literaturze z prawdziwego zdarzenia - takiej, jakiej do ti< było. Miała to być nauka oparta na modelu lingwistycznym, która nę zajmowała treściami dzieł literackich, lecz ogólnymi „warunk a-P (lormami), czyli zmianami sensu wywoływanymi przez te dzieła. Od-Hę między innymi do koncepcji Noama Chomskyego, Barthes zakładał Boźliw-. . i'.mienia pewnego rodzaju „zdolności do literatury" - kom-l.i. |, analogii znej do kompetencji językowej - i również (tak jak {) podkreślał główną zaletę nowej nauki o literaturze: możliwość oderwą-lite lackiego <k! jego rzeczywistego autora (a nawet od hipotetycznej Niiini ikicj) ora/. perspektywę badania samych reguł konstrukcji dzieła'⁶. iHlm/uiał autor Krytyki i prawdy stanowczo od krytyki literackiej („na-

I biM'111, Sft ukfuni/ir.rn ,i krytyka hftracka, r,p cif., v lyif-iH

Ki yfyka / /•»,/.-/» ,it.,%. li l itr

Samo dzieło w centrum zainteresowania krytyka

Przeciwko

pozytywizmowi

Struktura versus geneza

Barthcsa Krytyka i prawda

Kompetencja

literacka