376,377

tor, Robbe-Grillet i in.), którzy swoimi poczynaniami praktycznymi i sformułowaną teorią podważają główne elementy owego wzorca, zasadę przyczynowości w rozwoju fabuły, niedostrzegalność czasu (zwłaszcza czasu narracji), wszechwiedzę narratora, analizę psychologiczną, „przezroczystość” wypowiedzi narracyjnej; w krańcowych ujęciach tego rodzaju narracja powieściowa staje się relacją o swoim własnym powstawaniu, o swoich ograniczeniach poznawczych, nadużyciach i niemożliwości osiągnięcia krystalizacji.

W toku swego historycznego rozwoju gatunek powieściowy wytworzył kilka zasadniczych odmian. Dla każdej z nich charakterystyczny jest przede wszystkim pewien typ tematu, natomiast trudno byłoby wskazać występujące pomiędzy nimi odrębności konstrukcyjne, choć w niektórych wypadkach (np. w powieści kryminalnej) i to zachodzi. Oto kilka typowych odmian powieści:

1)    Powieść społeczno-obyczajowa jest obrazem pewnego środowiska socjalnego, które przedstawia w sposób bardzo szeroki, charakteryzując dokładnie jego osobliwości obyczajowe. Na tle procesów rządzących tym środowiskiem przedstawione są losy bohaterów, którzy reprezentują określone siły społeczne, ideały moralne i światopoglądowe (Emancypantki Prusa, Nad Niemnem i Meir Ezofomcz Orzeszkowej).

2)    Powieść psychologiczna punkt ciężkości przesuwa na sferę przeżyć wewnętrznych jednostki, rozbudowuje więc przede wszystkim motywację psychologiczną (wybitnym przedstawicielem powieści psychologicznej jest Fiodor Dostojewski, autor Zbrodni i kary i Braci Kara-mazow).

Obydwie te odmiany powieściowe nie pojawiają się na ogół w postaci czystej. Zazwyczaj motywacja społeczno-obyczajowa łączy się w losach bohatera z motywacją psychologiczną, dlatego też powieść społeczno--obyczajowa i powieść psychologiczna stapiają się najczęściej w jednorodną całość. Świadczy o tym twórczość takich powieściopisarzy, jak Balzac, Tołstoj, Prus, Dąbrowska czy Nałkowska.

3)    Powieść historyczna przeszła przez dwie fazy rozwojowe. Dla pierwszej z nich (starszej) charakterystyczne są utwory, w których na tle rzeczywistych wydarzeń historycznych działają fiikcyjne postacie bohaterów pierwszoplanowych. Początek temu rodzajowi powieści dał na przełomie w. XVIII i XIX Walter Scott. W Polsce reprezentuje ten rodzaj twórczości historycznej Henryk Sienkiewicz. Druga faza w rozwoju powieści historycznej przynosi utwory osnute w przeważającej części na losach postaci autentycznych. Należy tu wymienić Aleksego Tołstoja (Piotr I)₃ Henryka Manna (Młodość Henryka IV), a z polskich pisarzy Hannę Malewską, Teodora Parnickiego i Jarosława Iwaszkiewicza jako autora Czerwonych tarcz. W nowszej powieści historycznej daje się często obserwować tendencja do uwspółcześnienia tematyki („modernizacja historii”), unowocześniania psychologii bohaterów i wprowadzania współczesnej pisarzowi problematyki ftlozoficzno-moralnej.

4)    Powieść sensacyjna opiera się przede wszystkim na żywej akcji, obfitującej w liczne niespodzianki i niezwykle przygody. Współcześnie w literaturze sensacyjnej szczególną rolę odgrywa powieść kryminalna, cechująca się bardzo spoistą kompozycją. Elementy powieści sensacyjnej mogą występować także w innych odmianach powieściowych, np. w utworach historycznych. Charakterystycznym przykładem są Trzej muszkieterowie Aleksandra Dumasa oraz powieści Sienkiewicza. W literaturze młodzieżowej dużą rolę odgrywa powieść podróżnicza.

5)    Powieść fantastyczna — to dawniej powieść typu Podróży Guliwera Swifta, a współcześnie powieść fantastyczno-naukowa (tzw. science fiction), w której motywacja fantastyczna łączy się z motywami opartymi na naukowych hipotezach. Do twórców tego typu powieści zalicza się J. Verne’a i H. G. Wellsa; współcześnie rozwija się ona niezwykle bujnie, jest podstawową formą literatury masowej (zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych); u nas wybitnym reprezentantem science fiction jest Stanisław Lem, autor Obłoku Magellana i Dzienników gwiazdowych.

W w. XVIII na szeroką skalę uprawiano powieść utopijną, która jest pewną formą powieści fantastycznej. Były to utwory prezentujące jakąś wyidealizowaną krainę, która odpowiadała określonym ideałom społecznym i moralnym pisarza. Elementy powieści utopijnej zawarte są w środkowej części (wyspa Nipu) Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Ignacego Krasickiego.

6)    Powieść biograficzna przedstawia dzieje jakiejś autentycznej postaci znanej z historii. Niejednokrotnie dzieje takiej postaci są poddane daleko posuniętej obróbce literackiej, uformowane w pewien — niekiedy wręcz sensacyjny — przebieg fabularny. Powieść będącą taką sfabulary-zowaną biografią określa się często mianem nie romansie. Przykładem tej odmiany może być Pasja życia Irvinga Stone’a (o Van Goghu) czy też Kształt miłości Jerzego Broszkiewicza (o Chopinie). Kiedy indziej znów

377