376 377 (6)

376 Czftf III. PodtUw? makrorlumamłl

on przesuwanie się krzywej możliwości produkcyjnych. czyli wzrost potencjału podażowego gospodarki. Przy założeniu ciągłego pełnego wy korzystania potencjału produkcyjnego długookresowy wzrost gospodarczy przebiegałby zgodnie z linią obrazującą potencjalną wielkość dochodu narodowego. Są jednak czynniki, które powodują, że wielkość faktycznie wytwarzanego dochodu narodowego wykazuje wahania wokół trendu potencjalnej wielkości dochodu narodowego, czyli czy nniki powodujące zmiany w stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego. Ujmując ten problem nieco inaczej, możemy stwierdzić, że występują cykliczne zmiany stopnia niedopasowania wielkości globalnego popytu do wielkości globalnej podaży. Co jest nośnikiem tych rozbieżności? Odpowiedzi na to pytanie postaramy się udzielić w dalszej analizie.

13.4. Teorie wahań cyklicznych

Ze względu na złożoność mechanizmów społeczno-gospodarczych, sprzężenia zwrotne, opóźnienia i wyprzedzenia zachodzące między poszczególnymi procesami, określenie źródeł cyklicznego rozwoju jest bardzo trudne. Teoria wahań cyklicznych musi dać odpowiedź na pytanie o przyczyny periodycznych fluktuacji stopnia wykorzystania możliwości produkcyjnych, czyli periodycznych rozbieżności między potencjalnym a faktycznie wytwarzanym dochodem narodowym. Wykorzystanie podażowych możliwości gospodarki zależy od rozmiarów popytu. Teoria wahań cyklicznych musi więc wskazać, który składnik globalnego popy tu jest nośnikiem cykliczności i określić przyczyny jego fluktuacji. Większość teorii wskazuje na wahania popytu inwestycyjnego jako przyczynę generującą cykliczny charakter wzrostu gospodarczego. Natomiast różne są wskazania przyczyn tych fluktuacji popytu inwestycyjnego. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić dwa nurty refleksji teorety cznej: teorie neoklasyczne i teorie keynesis* towslde.

13.4.1. Teorie neoklasyczne

Jak pamiętamy z wcześniejszych rozważań, neoklasyczne spojrzenie na system gospodarczy zakłada, że ma on właściwość stabilności, tzn. po każdym zakłóceniu powraca do stanu równowagi. Czynniki zakłócające równowagę mają charakter egzogeniczny (zewnętrzny) w stosunku do mechanizmów gospodarczych. Zachwianie równowagi uruchamia mechanizmy endogeniczne (tkwiące wewnątrz systemu), które przywracają stan równowagi, a mówiąc ściślej, prowadzą gospodarkę w kierunku równowagi. System gospodarczy ma więc, według ncoklasyków. serwomechanizm umożliwiający „gojenie ran" zadanych przez czynniki zewnętrzne. Czynniki zewnętrzne pochodzą z pozaekonomicznego otoczenia systemu gospodarczego. Można tu wymienić: wojny, rewolucje i inne wydarzenia polityczne, odkrycia nowych złóż zasobów mineralnych, zmiany demograficzne, innowacje techniczne, a nawet zjawiska przyrodnicze.

Cykl koniunkturalny jest więc zjawiskiem naturalnym, ponieważ wszelkie procesy gospodarcze przebiegają w pozaekonomicznym otoczeniu i polityka gospodarcza rządu nie może tego zmienić. Nic można przecież odizolować gospodarki od jej otoczenia.

Aby zilustrować koncepcje interpretujące cykl koniunkturalny jako wynik zjawisk zewnętrznych, możemy wymienić pochodzącą jeszcze z XIX wieku teorię plam na Słońcu, bardziej współczesną teorię innowacji oraz najnowszą teorię cyklu politycznego.

Teoria plam na Słońcu, której autorem jest W.S. Jcvons (1835-1882). była jedną z pierwszych teorii cyklu koniunkturalnego. Według ówczesnej wiedzy agrotechnicznej. periodyczne pojawianie się większej liczby plam na Słońcu powoduje okresy nieurodzaju. Te periodyczne zmiany produkcji rolnej powodują także zmiany w rytmie produkcji przemysłowej. W rezultacie, w wyniku oddziaływań praw przyrody - zewnętrznych w stosunku do procesów gospodarczych - gospodarka wykazuje rytmiczne wahania aktywności.

Teoria innowacji przyczyny występowania cykli widzi w falowym pojawianiu się innowacji organizacyjno-technicznych. Według wybitnego przedstawiciela tej teorii J. Schumpctcra (1883-1950). istnieje ciągły strumień możliwości innowacji. Jest to warunek konieczny, ale nic wystarczający rozwoju gospodarczego. Musi pojawić się przedsiębiorca, innowator, który pierwszy zastosuje tę możliwość w produkcji. Zysk nadzwyczajny, jaki osiąga dzięki nowym metodom produkcji, skłania innych do podążania za pionierem. Następuje rozprzestrzenianie się innowacji (dyfuzja techniki), czyli fala wzmożonych inwestycji i wzrostu produkcji. Zwiększeniu podaż)' nic towarzyszy odpowiedni wzrost popytu, co powoduje zniżkę cen i spadek stopy zysku. Maleje popyt inwestycyjny i gospodarka przechodzi w fazę kryzysu. Zanikająca stopa zysku zmusza do wprowadzenia nowych technik wytwarzania. Kolejny impuls innowacyjny i jego rozpowszechnianie wprowadza ponownie gospodarkę w fazę ożywienia. Wprowadzanie i rozpowszechnianie innowacji warunkuje więc. według Schumpctcra. nic tylko rozwój gospodarczy, lecz także jego cykliczny przebieg. Autor ten wyróżnia innowacje, których skutki powodują cykle Juglara (średnie), oraz tzw. innowacje epokowe, warunkujące cykle Kondratiewa (tzw. długie fale). Każdą długą falę cechują pewne historyczne właściwości, spowodowane określonym rodzajem innowacji. Pierwsza długa fala (1787-1842) przebiegała pod znakiem maszyny parowej i związanej z tym wynalazkiem rewolucji przemysłowej. Druga fala (1843-1897) została zapoczątkowana budową kolei żelaznej, trzecia (1898-1945) zastosowaniem elektryczności i wynalazków z dziedziny chemii. Obecnie przebiega czwarta fala. Jej faza wzrostowa, spowodowana rozwojem budownictwa i motoryzacji, trwała od 1945 do 1973 r. Od tego znamiennego roku (kryzys surowcowo-energetyczny) trwa faza spadkowa. Teoretycy długookresowych wahań aktywności gospodarczej prognozowali swego Czasu, że wkrótce nastąpi zwrot - fazę wzrostu zwolnionego zastąpi faza przy-