440,441

którą uprawiał zarówno w formach poetyckich ( w wierszach ulom \ li i poematach), jak też dramaturgicznych (Łaźnia, Pluskana).

Zespolenie satyry z rzeczywistością, w której żyje twórca, może lwi! mniej lub bardziej ścisłe i bezpośrednie. W związku z tym mówi się częsi 11 o jej dwóch typach: satyrze konkretnej i o satyrze abstrakcyjnej, czyli uogólniającej.

Konkretna jest prawie zawsze np. satyra polityczna, natomiast san r.i obyczajowa może mieć także charakter abstrakcyjny. Taki charakter posiada wiele utworów Horacego, a także niektóre satyry Krasickiego, piętnujące ogólnikowo jakieś bliżej nie określone zepsucie, upadek obyczajów i moralności, stawiające za wzór współczesnym równie nie określone czasy złotego wieku. Satyra abstrakcyjna podejmuje motywy konwencjonalne, znane temu rodzajowi literatury od czasów antyku. Istnieją pewne gatunki literackie, jak np. bajka, które z racji swej skonwencjo nalizowancj formy zdolne są wyrażać przede wszystkim abstrakcyjne tendencje satyryczne.

Satyrą abstrakcyjną zawsze są utwory ośmieszające jakieś cechy wr<> dzone lub właściwości psychiki człowieka nie wynikające bezpośrednio z wpływu rzeczywistości historycznej. Zresztą każda wielka satyra, czy to będzie Don Kichot Ccrvantesa, czy utwory Heinego lub Gogola, zawsze wychodzi w swoich uogólnieniach poza krótkotrwałą aktualność. W tym sensie każda z nich jest w pewnym stopniu abstrakcyjna, dąży bowiem do ukazania jakichś problemów ogólnoludzkich. Dlatego też wybitne utwory satyryczne, nawet zrodzone w epokach bardzo odległych, mogą zajmować i rozśmieszać człowieka współczesnego, odzna czają się trwałą „teraźniejszością”.

Satyra konkretna w przeciwieństwie do abstrakcyjnej reaguje bez pośrednio na zjawiska i zdarzenia współczesne. Oczywiście i tu należy wprowadzić zróżnicowanie. I tak np. wspomniany już utwór Rabelais’go nie tyle wyśmiewa określone fakty czy wydarzenia, ile szersze proces) społeczne i ideologiczne. Jest on satyrą na kler, na średniowieczną scholastykę, na zacofanie i irracjonalizm oficjalnej nauki, ukazuje w krzywym zwierciadle feudalną moralność seniorów i wasali, ich postawy i przeko nania. Ale są także utwory satyryczne związane z konkretnymi wydarzeniami czy też wymierzone przeciw konkretnym osobom. Dotyczy to zwłaszcza satyry politycznej. Na przykład w okresie Sejmu Czteroletniego rodzaj ten w Polsce rozwija się niezwykle bujnie. Są to utwory ata kujące określone ugrupowania polityczne, a także poszczególnych dzia

Bizy- Mają one często charakter demaskatorskiego p a tu flet u bądź l)»/< zerczego paszkwi lu i skierowane są do konkretnego adresata, kii'.trzem tego gatunku wypowiedzi literackiej byl Franciszek Żalili icki.

, Należy jeszcze wspomnieć o tzw. satyrze interwencyjnej, której i i Irm jest ośmieszenie (często połączone z dydaktyzmem pozytywnym) jultichŚ drobnych niedomóg codziennego życia, z wyraźnym ukazaniem ji I) sprawcy i apelem o poprawę stanu rzeczy. Jest to także pewien rodzaj diityry konkretnej uprawianej szczególnie na łaniach specjalnych pism ■iityrycznych, pozbawiony wszakże trwalszych wartości.

Mówiliśmy już, że satyra ma charakter międzygatunkowy, a nawet fluędzyrodzajowy. Satyrycznymi mogą być pewne gatunki dramatyczne, flp. komedia czy farsa, epickie, jak nowela lub powieść (np. Martwe dusze [iogola, Głowy do pozłoty Lama), oraz rozmaite gatunki liryczne (współ-|hinicnie liryki z tendencjami satyrycznymi obserwujemy zwłaszcza w po-Hr.ji nowszej, np. w utworach Tuwima i Gałczyńskiego). Na szczególną twagę wśród gatunków lirycznych zasługuje fraszka i epigramat, irótkie utwory wierszowane, które w lapidarnej formie zawierają nie-rdn.0krotnie silny ładunek satyryczny (np. fraszki i epigramaty Lecą).

[ Literatura dwudziestowieczna, oprócz kontynuacji dawniej ukształtowanych, stwarza szereg nowych gatunków satyrycznych, związanych I funkcjonowaniem pewnych instytucji kulturalnych, jak teatr satyryczny, laharet, radio, telewizja itd. Rozwijają się takie formy wypowiedzi sa-|ytycznej, jak skecz, krótki utwór sceniczny wchodzący w skład progi iimu widowiskowego, piosenka satyryczna (nosząca często nazwę tupletu), monolog estradowy oraz wiele innych, mniej lub bardziej W v k rystalizowanych.

W literaturze nowożytnej nie ma na ogół gatunków wyłącznie saty-

I tycznych ( wyjątek stanowią tzw. satyry literackie, np. parodia w takiej formie jak poemat heroikomiczny typu Myszeidy Krasickiego). Niemal ■użdy gatunek literacki może służyć wyrażaniu treści satyrycznych. Treści Re bądź przesycają cały utwór (nazywamy go wówczas satyrą), bądź też Ho tylko jednym z wielu jego składników. Element satyry występuje nie-lednokrotnie w utworach, które jako całość są dalekie od tego typu wy-[pnwicdzi literackiej. Zjawisko takie znamy z licznych utworów powieś-tlowych Prusa, m.in. z Lalki', również w Nocach i dniach Dąbrowskiej nietrudno zauważyć wyraźną intencję satyryczną w charakterystyce środowiska kalinieckiego.