DSC05040

LWI ZAGADNIł MA S/C ZKOOŁOWK

tudziez też i ku pożytku wydać". Dramat nic cieszył się jednak powodzeniem Wyeksponowano w nim wprawdzie elementy teatralne: didaskalia, kwestie ..na stronie", jednakże nie mamy żadnych informacji, aby kiedykolwiek go wystawiono. Przeznaczony był raczej do czytania, wskazują na to partie narracyjne, które prócz dialogów często występują w tekście.

W części pierwszej rozgniewany na ludzi Chrystus chce powołać ich na Sad Ostateczny. W końcu jednak wysyła na ziemię Posła, by pozwał na Sąd czterech przedstawicieli ludzkości: Księcia, Biskupa. Gardyjana i Kupca. Pozwani niechętnie widzą wysłannika niebios i starają się odwlec odejście w zaświaty, wymawiając się ważnymi sprawami. Czas śmierci wyznacza doręczenie pozwu, a poseł, swoisty anioł śmierci, wykonuje czynności woźnego sądowego.

Najobszerniej opisał Rej pozwanie Kupca. Same rozmowy nad łożem umierającego niemal bez zmiany przejął z dramatu Niemca, aJe ten sposób obrazowania znany był mu zapewne także z lektury moralitetów czy rozmaitych ars moriencłi (sztuki umierania). Krzyżanowski dowiódł, iż niektóre partie Kupca wykazują podobieństwo sty listyczne z Rozmową Mistrza Polikarpa ze Śmiercią²¹.

Czytelnik dowiaduje się, że postępowanie Kupca za życia nie było właściwe: nieuczciwy wobec klientów, uczył także Pacholę, jak oszukiwać: porzucił pierw szą żonę Sumnienie, z drugą Fortuną miał syna imieniem Zysk. W godzinie śmierci towarzyszy mu jednak pierwsza z nich. starając się pomóc bohaterowi. Wezw ani do Kupca lekarze nie rokują dobrze, dlatego też posłano po Plebana, który zaleca ośmieszane w dramacie odpusty, wstawiennictwo świętych, spowiedź i ostatnie namaszczenie. Widząc świecę i święconą wodę. Sumnienie i Czart szydzą/, praktyk katolickich, Sumnienie zaś przedstawia w zarysie poglądy protestanckie. Pleban sporządza dla chorego słodki syrop z jego dobrych uczynków,

J Krzyżanowski,/ problemów Rejowskich [w tegoż:] W wieku Reja. op et. s 193 197.

-KUPIEC"

LXVU

po którym konający mc czuje się lepiej. Wówczas też zaczyna wat pić w słuszność swego postępowania. Dopiero pokorna modlitwa do Boga, błaganie o miłosierdzie, powołanie się na zbawczą mękę Odkupiciela i zdanie się na łaskę Pana powodują, że Chrystus po-syła do niego świętych lekarzy: Pawła (lekarza dusz) i Kozmusa (medyka)^{21 2}, od których Kupiec otrzymuje gorzki napój. Narzekając na bóle brzucha, bohater prosi o miednicę i wymiotuje pacierzami, koronkami i odpustami. W ten sposób Rej obrazowo przedstawił oczyszczenie ciała, odnoszące się w istocie do wiary Kupca, któremu nic nie przeszkadza już w zbawieniu. Zaaplikowany następnie środek na kichanie powoduje wydalenie zabobonów: święconego ziela, świeczek i kadzideł. Po pouczeniu Pawła, że „Bóg zbawia wiernego, / Nie patrząc uczynków jego” (w. 5368-5369), bohater jest gotów, by ruszyć na Sąd.

Na drodze do Sądu Kupiec spotyka współpozwanych. Obładowani dobrymi uczynkami, odpustami i obmyślający strategię procesową Książę, Biskup i Gardyjan wyśmiewają się z idącego z pustymi rękami Kupca.

Rej, opisując proces przed Sądem Bożym, nawiązuje do bogatej tradycji tekstów, które ogólnie można objąć nazwą „processus Sathanae"⁷⁹. Były to traktaty przedstawiające wystąpienia czarta przeciw ludziom lub Chrystusowi, prowadzone z zachowaniem wszelkich formalności prawnych. Proces w Kupcu w zorowany jest na roku sądu ziemskiego — odmianie sądu szlacheckiego. Rej bywał w nim wielokrotnie w sprawach prywatnych i doskonale znał sposób prowadzenia sprawy. Kupiec nie jest dramatem o wartkiej akcji: od momentu pozwania do wydania wyroku odtwarza procedurę prawną. Kilkakrotnie powtórzone zostają: sposób pozwania, rozstrzyganie przez sędziego kwestii wstępnych i konieczne ze względu na podtekst prawniczy wypowiedzi osób dramatu etc

1

ⁿ Św. Kosma (jak jego brat. św. Damian) był lekarzem.

2

Występowały one najczęściej pod tytułami: Lis Chrtsli cum Helial, Processus procuratorls nequitiae infemalis contra genus humanum, / w² cessus Christi cum Lucifero, Liber Helial, Processus Sathanae.