DSCF2768

14 Katarzyna Rosner 16)

Reguły konsekwencji warstwy przedmiotowej, czy* ogólnie, reguły stylu dotyczące rozmaitych warstw dzieła literackiego mają niejednakowy charakter: niektóre z nich, np. reguły gatunków i rodzajów literackich, przebiegają przez całą literaturę przynajmniej w takiej mierze, w jakiej pojęcie gatunku literackiego pozostaje niezmienne. Inne obowiązują tylko w ramach określonej historycznie konwencji literackiej. Reguły stylu tak gatunkowe jak i historyczne obejmują zarówno warstwę językową utworu literackiego, jak i jej warstwę przedstawioną. Twierdzenie Langer przeniesione na teren literatury oznacza, że pojęcie koherencji stylistycznej w odniesieniu do warstwy przedstawionej, tzn. konsekwencja przedmiotowa obowiązująca wewnątrz świata przedstawionego, jest zarazem koherencją syntaktyczną świata przedstawionego jako systemu symbolicznego. Aby wyjaśnić bliżej sens naszego twierdzenia, rozważmy, jakie reguły konsekwencji przedmiotowej nakłada na świat przedstawiony np. tragedia. Najłatwiej wskazać sytuacje, które nie mieszczą się w świecie tragicznym: bohater tragiczny nie może np. kichać, nie spełnia swych funkcji fizjologicznych. Jeżeli w utworze podającym się za tragedię znajdziemy podobną scenę, odczujemy ją jako dysonans, zakłócenie formy. Świat tragiczny, jak każdy świat przedstawiony, jest bowiem światem schematycznym w sensie, o którym pisał Ingarden: przedmioty, choć przedstawione jako realne — są w przeciwieństwie do przedmiotów realnych określone tylko w niektórych swych własnościach. Pojęcie schematyczności, a dokładniej: typu schematyzacji obowiązującej w ramach gatunku, rodzaju i historycznie rozumianego stylu, okazuje się przydatne do charakterystyki konsekwencji przedmiotowej. Konsekwencja przedmiotowa jest bowiem rodzajem schematyzacji obowiązującym w ramach gatunku czy stylu. Schematyzacja świata tragicznego, np. bohatera tragicznego, oznacza eliminację niemal wszystkich własności fizycznych człowieka. Są one miejscami niemal bez wyjątku niedookreślonymi w świecie tragedii, ponieważ w tragicznym modelu świata są nieistotne. Świat ten jest modelem człowieka duchowego lub nawet ponadindywidualnych wartości duchowych, nie zaś modelem człowieka fizycznego. Inaczej jest np. w komedii, a zwłaszcza w farsie. Bohaterowie tragedii nie bywają np. określani jako grubi lub chudzi, niscy czy wysocy. Natomiast w komedii aspekty wyglądu fizycznego są często eksponowanymi miejscami dookreślenia, co więcej, są jednym z typowych dla komedii sposobów przeciwstawiania sobie bohaterów. Komedia jest bowiem modelem świata fizycznego lub przynajmniej także fizycznego; schematyczny bohater komediowy nie jest więc istotą czysto duchową, jak w modelu tragicznym.

Można wykazać, że z określonym rodzajem konsekwencji przedmiotowej mamy do czynienia w każdym historycznym stylu. Kiedy np. definiuje się realizm jako styl, w którym obowiązują reguły życiowego prawdopodobieństwa lub typowości bohaterów i sytuacji, określa się tym samym rodzaj konsekwencji przedmiotowej obowiązującej realistyczny świat przedstawiony.

Pojęcie konsekwencji przedmiotowej zdaje się być kluczową kategorią

stylistyczną w odniesieniu do warstwy przedstawionej. Koherencja formalna tej warstwy nie może się obyć bez przedmiotowej konsekwencji. Czytając najbardziej fantastyczną baśń czy opowieść rekonstruujemy jej świat przedstawiony; nie możemy tego uczynić, jeśli nie odnajdujemy obowiązującej w ramach tego świata przedmiotowej konsekwencji. Jeśli tej prawidłowości nie znajdujemy, twierdzimy, że utwór jest bez sensu albo że jest dla nas niezrozumiały, tak jak niezrozumiałe było malarstwo impresjonistyczne czy później np. portrety Picassa dla tych, którzy nie potrafili odnaleźć żadnej konsekwencji w sposobie, w jaki przedmioty przedstawione na tych obrazach były schematyzowane, czy, jak powiadają inni, zdeformowane. Działalność krytyczna polega w dużej mierze na odnajdywaniu i eksplikowaniu reguł przedmiotowej konsekwencji.

Aby to, co przedstawione, było „światem”, tzn. stanowiło pewną całość, nie wystarczy, by składało się z pewnej liczby fikcyjnych osób, przedmiotów i zdarzeń. Elementy przedstawienia muszą być w pewien sposób uporządkowane, uschematyzowane wedle jednej zasady i muszą stanowić złożoną strukturę; dopiero uchwycenie tej struktury daje odbiorcy poczucie, że obcuje nie z chaosem fikcyjnych przedmiotów i zdarzeń, lecz właśnie z kreowanym światem. Podobnie, jeśli powiadamy, że znamy jakąś dziedzinę rzeczywistości realnej, nie mamy na myśli bezpośredniej znajomości wszystkich elementów wchodzących w jej zakres, lecz raczej to, że posiadamy pewien obraz praw rządzących tą sferą rzeczywistości, że jesteśmy zdolni przewidywać i wyjaśniać zachodzące w niej procesy. Jak nauka opisując swą dziedzinę zjawisk ujmuje je w pewne kategorie, tak pisarz kategoryzuje swą rzeczywistość fikcyjną przez jej schematyzowanie, choć, rzecz jasna, prezentacyjny symbol literacki jest symbolem innego typu niż abstrakcyjne pojęcie.

Pojęcie konsekwencji przedmiotowej jest więc kategorią formalną; łatwo jednak zauważyć, że nie ma ono sensu bez odniesienia do jakiejś rzeczywistości. Podobnie pojęcie schematyczności świata przedstawionego jest relacjoname wobec nieschematycznej rzeczywistości fikcyjnej, której modelem, schematem, jest ów świat.

Z tego, co zostało powiedziane, nie wynika jeszcze, by świat przedstawiony, nawet jeśli cechuje go konsekwencja przedmiotowa, był modelem czegoś niefikcyjnego. Model ten, choć wewnętrznie koherentny, może nie odpowiadać żadnej dziedzinie rzeczywistości autonomicznej. Inaczej mówiąc, świat przedstawiony może mieć artystyczną formę, a zarazem nie mieć wartości poznawczej. Ale też fakt, iż ma on formę, umożliwia mu pełnienie funkcji poznawczej, ponieważ jeśli jest światem spełniającym formalne kryterium konsekwencji przedmiotowej, to tym samym ma schematyczną strukturę modelu. .Mówiąc o formie świata przedstawionego, mówimy tym samym o sposobie, w jaki rzeczywistość fikcyjna została w*.nim uschematy-zowana, a więc o sposobie, w jaki on ją modeluje. Model ten będzie schematem artystycznej wizji, jeśli dzieło jest wobec niej adekwatne. Będzie