DSCF2775

SaEB

|20|

W    Katarzyna Rosner

ją; mnc. jak np. romans, kładą większy nacisk na prezentację ideału niż na dysonans między nim a rzeczywistością aktualną. Jednakże te dwa aspekty symbolicznego znaczenia literatury są w zasadzie nierozerwalne: inaczej mówiąc, zdaniem Frye'a, sztuka pełniąc funkcję poznawczą pełni zarazem funkcję ideologiczną, ponieważ prezentując rzeczywistość czyni to zawsze w odniesieniu do pewnego ideału.

Sprawa stosunku funkcji poznawczej do funkcji ideologicznej wymaga szerszego omówienia. Tu wystarczy jedynie stwierdzić, iż teza Frye’a, zgodnie z którą literatura (czy sztuka prezentująca w ogóle) jest zarazem odtworzeniem i projektowaniem rzeczywistości, jest jedynie innym wysłowieniem naszego twierdzenia, iż świat przedstawiony utworu posiadającego wartość poznawczą jest interpretującym model określonego fragmentu czy aspektu rzeczywistości niefikcyjnej. Różnica polega jedynie na tym, iż nie wykluczam możliwości istnienia świata przedstawionego, który nie reprezentuje niczego z rzeczywistości niefikcyjnej. Jeśli więc kategoria mimesis jest niewystarczająca dla charakterystyki funkcji poznawczej literatury, to także dlatego że nie zdaje sprawy z faktu, iż utwór poznawczy jest nie tylko modelem — schematycznym odtworzeniem pewnego fragmentu rzeczywistości — lecz i jego interpretacją, oceną w odniesieniu do określonego ludzkiego ideału. Moment odniesienia do pewnego ideału obecny jest w każdej literackiej prezentacji, nawet w utworach naturalistycznych, dążących do maksymalnej obiektywności, choć proporcja między tym, co jest, a tym, co być powinno, bywa rozmaita.

W refleksjach nad społecznymi funkcjami sztuki od czasów starożytnych spotykamy równie często pogląd kładący nacisk na aspekt idealiza-cji. jak postulaty wierności temu, co jest; w odniesieniu do samych faktów estetycznych — dzieł sztuki - przyjęcie przez twórcę któregokolwiek z tym poglądów oznacza jedynie pewne przesunięcie akcentów. Rozważania dotychczasowe pokazały, iż każde odtworzenie, ponieważ jest schematyczne, jest także interpretacją. Łatwo wykazać, iż każda idealizacja jest także odtworzeniem. Jeśli np. powieści dydaktyczne, młodzieżowe, prezentujące bohaterów wyidealizowanych, mogą odnosić skutek wychowawczy i jeśli bohaterowie ci stają się niekiedy wzorami do naśladowania, to dlatego że stanowią idealizację bohaterów prawdziwych, że są od nich odmienni i podobni zarazem. Jeżeli utopie społeczne interpretujemy jako idealistyczny model społeczeństwa ludzkiego, to dlatego że przy całej odmienności zachowują one podobieństwo, nie są więc czystymi fikcjami, lecz stanowią idealizację tego, co jest. Postulaty moralne, polityczne, które stanowią kryterium oceny rzeczywistości realnej reprezentowanej przez artystyczny model. prowadzą więc do deformacji modelu w stosunku do rzeczywistości niefikcyjnej; ta jednakże nie posuwa się na tyle, by znikło podobieństwo umożliwiające nam dostrzeżenie przedmiotu interpretacji — jeśli tylko utwór ma wartość poznawczą. Można więc powiedzieć, że świat przedstawiony każdego utworu zaangażowanego, wyrażającego jakąś postawę wobec rzeczy-

wistości, jest zdeformowany, jeśli tylko zaangażowanie to nie przejawia się w formie deklaracji expliciie, a więc w języku nicprczentacyjnym. ldealizacja czy deformacja modelu jest bowiem głównym sposobem ' komunikowania oceny rzeczywistości w języku sztuki prezentującej. Jeśli np. postawa ideologiczna prezentowana przez polską literaturę socrealistyczną lat pięćdziesiątych jest tak łatwa do określenia, to dlatego że w utworach tych moment idealizacji rzeczywistości w określonym kierunku brał górę nad prezentacją tego, co jest. Świat przedstawiony w tych utworach jest bardziej modelem pragnień zgłaszanych wobec rzeczywistości aktualnej niż samej rzeczywistości. Wydaje się więc, że styl utworu literackiego, np. realistyczny czy nierealistyczny, nie determinuje charakterystyki modelu z punktu widzenia proporcji, w .jakich może on być modelem pragnień i modelem tego, co jest. Literatura socrealistyczna była pod względem stylu kontynuacją dziewiętnastowiecznego realizmu; świat jej był wszakże w stosunku do rzeczywistości realnej, którą reprezentował, światem zdeformowanym; był bardziej modelem pragnień wobec niej żywionych niż samej rzeczywistości.

Z drugiej strony elementy fantastyczne w Zamku czy Ameryce Kafki nie mogą przesłonić faktu, że utwory te są raczej oceną rzeczywistości aktualnej z punktu widzenia pewnych kryteriów niż prezentacją samego ideału. Inaczej mówiąc, poznawczy model rzeczywistości jest w każdej poetyce modelem budowanym z punktu widzenia pewnej postawy aksjologicznej; niejednokrotnie też rozmaite postawy manifestują się w języku tego samego stylu; jest więc w każdej poetyce modelem poznawczym zarówno dzięki swej analogiczności, jak i dzięki elementom deformującym. Podział utworów literackich na deformujące rzeczywistość i naśladujące ją jest zatem nie do przeprowadzenia. Każdy fikcyjny przedmiot przedstawiony różni się od odpowiednich przedmiotów realnych choćby tym, że ma miejsca niedookreślenia; jego sens ideowy i poznawczy wyraża się zaś przez wyolbrzymienie, deformację miejsc określonych. Stylom literackim można więc przyporządkować nie tyle określony stopień analogiczności świata przedstawionego, ile odmienne rodzaje analogiczności, choć nie jest to z pewnością wystarczający wyróżnik dla wskazania określonego stylu.

Wydaje się zatem, że zarysowaną tutaj propozycję semiotycznej charakterystyki utworów literackich jako wypowiedzi dwupoziomowych, które komunikują treści poznawcze i ideologiczne przede wszystkim przez system znaków prezentacyjnych — schematyczny świat przedstawiony, można obronić przed dwoma przedstawionymi tu zarzutami. Po pierwsze, traktowanie utworu literackiego jako komunikatu poznawczego nie stoi w sprzeczności z obcowaniem z nim jako z dziełem sztuki. Przeciwnie, aby dziełu przysługiwała wartość poznawcza w przyjętym tu rozumieniu, muszą mu także przysługiwać określone wartości formalne. Z drugiej zaś strony odbiorcze uchwycenie takiej wartości formalnej, jaką jest konsekwencja przedmiotowa, jest warunkiem niezbędnym do rozpoznania struktury języka prezentacyjnego i zrozumienia treści poznawczej artystycznego komunikatu.