Etyka lektury7

spostrzegawcze przedmiotu. Ale nie każde wyobrażenie spostrzegawcze łączy się z przekonaniem spostrzeżeniowym, lecz tylko to, które znalazło się w polu uwagi. Uwaga jako postawa poznawcza pcdmiotu jest koniecznym warunkiem powstania przekonania spostrzeżeniowego i zarazem warunkiem wystarczającym w tym sensie, że wyobrażenie spostrzegawcze, które znajdzie się w polu uwagi, nabywa siły motywacyjnej, wystarczającej dla pojawienia się przekonania spostrzeżeniowego. Podobny jest mechanizm powstawania przekonań analitycznych, opartych bezpośrednio na pojęciach, tak jak przekonania spostrzeżeniowe opierają się na wyobrażeniach spostrzegawczych. Pojęcie np. koła staje się motywem przekonania analitycznego, stwierdzającego pewne własności koła, gdy na pojęcie to zostanie skierowana uwaga jako postawa poznaw^rcza, dzięki której uświadamiamy sobie treść pojęcia. Stwierdzamy wówczas istnienie w kole własności zawartych w treści tego pojęcia.

Oceny wartości i oceny estetyczne powstają, jak można sądzić, w sposób analogiczny. Mianowicie motywem wydania oceny jest przedstawienie ocenianego przedmiotu zawsze i tylko, gdy osoba oceniająca zajmie względem przedmiotu swoistą postawę oceniającą, moralną lub estetyczną. Postawy te, dobrze znane moralistom i estetykom, są pokrewne uwadze jako postawie poznawczej; jak uwaga charakteryzują się zintensyfikowaniem swego pola kosztem jego zacieśnienia. Tym jednak różnią się od niej, że czynią przedstawienie motywem stwierdzenia wartości, nie zaś stwierdzenia istnienia. Tym bowiem różni się treść oceny od treści przekonania spostrzeżeniowego lub analitycznego.

Tak powstałe oceny są jednostkowe, podobnie jak przekonania spostrzeżeniowe lub przekonania analityczne, których podmiot jest wzięty in suppositione formali, tzn. w odniesieniu do abstrakcyjnego przedmiotu pojęcia. Mają one bowiem za przedmiot bądź indywiduum empiryczne, gdy przedmiot oceny jest dany w wyobrażeniu, bądź abstrakcyjny przedmiot pojęcia ogólnego, jak np. w przypadku, gdy w oparciu o analizę pojęcia szczęścia ocenia się szczęście jako dodatnio wartościowe. Zaznaczyć należy,

od razu tutaj, że od ocen jednostkowych, o których tutaj mowa, odróżniamy ich uogólnienia poniżej omawiane.

Oceny są — podobnie jak wszelkie przekonania — twierdzące lub przeczące, a zarazem prawdziwe lub fałszywe. Mianowicie prawdziwa jest ocena stwierdzająca wartość przedmiotu zawsze i tylko, jeżeli przedmiot jest wartościowy; ocena jest fałszywa w przeciwnym przypadku.

Przechodząc do następnego z kolei punktu naszego porównania stwierdzamy, że oceny są bezpośrednio uzasadnione — jak przekonania spostrzeżeniowe — tzn. stwierdzając wartość przedmiotu opieramy się na swoistości oceny, która — znów jak przekonanie spostrzeżeniowe — nie może być dowiedziona, innymi słowy — nie może stać się konkluzją dowodu dedukcyjnego. Ocena jednak może być mylna; mylne oceny — jak mylne przekonania spostrzeżeniowe — ulegają eliminacji przez sprawdzenie, tj. drogą powtarzania tego samego rodzaju ocen w rozmaitych warunkach i porównywania ich ze sobą. Umiejętność oceniania rozwija się przez ćwiczenie, jak umiejętność obserwacji (w szczególności np. umiejętność mikroskopowania lub wysłuchiwania szmerów w badaniu internistycznym). Nabycie wprawy w ocenianiu ułatwia eliminowanie mylnych ocen¹.

Oceny łączy się zwykle w rozważaniach psychologicznych z uczuciami, ponieważ wchodzą one w skład uczuć estetycznych i wzruszeń. Nie byłoby jednak słuszne mniemanie, z którym spotkać się można, jakoby owe uczucia były motywami ocen. Powstawanie ocen jest wystarczająco wyjaśnione przez ujęcie, w którym przyjmuje się, że przedstawienie przedmiotu staje się motywem oceny na tle postawy oceniającej. Zajęcie tej postawy ukazuje przedmiot w takiej perspektywie, iż jego przedstawienie nabywa owej siły motywacyjnej. Natomiast nie ma ani upodobania estetycznego, ani uczucia wartości, czyli wzruszenia (jak radość, smutek, gniew), bez wydania — mniej lub bardziej wyraźnej —

395

1

Por. H. Elzeuberg. Estetyka juko dyscyplina teattościujajca, „Pion-, nr 10, 1936.