historia dyplomacji (289)

Gdy wobec niepowodzeń tureckich pojawiła się perspektywa rokowań pokojowych, spodziewano się, że Francja spowoduje uczestnictwo Gene-ralności konfederackiej w traktacie pokojowym.

Austria, której terytorium stanowiło oparcie dla konfederatów, nie cieszyła się specjalną ich sympatią. Początkowo zwłaszcza różne naiwne nadzieje łączono z osobą królewicza Albrechta, syna Augusta III, a zięcia Marii Teresy. Nieco później zaczęto liczyć, że Austria popchnięta zostanie do działalności prokonfederackiej przez swą aliantkę Francję, że poprze do tronu polskiego elektora saskiego. Zbliżenie austriacko-pruskie witano w szeregach konfederackich przychylnie, jako przejaw polityki antyrosyjskiej. Łącznie zaś z całą niemal Europą brano bardzo poważnie demonstracje wojskowe Austrii, podjęte w 1771 r. i jeszcze w pierwszych miesiącach roku następnego spodziewano się wybuchu wojny austriacko-rosyjskiej. Niepokój jednak budził pozytywny stosunek dworu wiedeńskiego do Stanisława Augusta, zwłaszcza gdy po zamachu nań (dokonanym przez konfederatów 3 XI 1771 r.) dwór ten nakazał pod groźbą usunięcia Generalności z terytorium austriackiego odwołanie z aktu bezkrólewia ustępu wzywającego do zgładzenia Poniatowskiego i zgodził się na akredytowanie w Wiedniu posła polskiego, „warszawskiego”, jak go określali konfederaci. Widzieli oni bowiem w tym kroku przejaw zbliżenia austriacko-rosyjskiego i dlatego w niektórych kołach konfederackich budziła się znów orientacja propruska.

Pierwsi konfederaci zwracali się o pomoc do Fryderyka II w obronie polskiej wolności uciśnionej przez Stanisława Augusta i Rosję. W zamian za spodziewane „posiłki” i „wsparcie” konfederaci ofiarowywali królowi pruskiemu Kurlandię i Inflanty (jako avulsum Rzeczypospolitej) oraz proponować chcieli zawarcie traktatu zaczepno-odpomego. Myśl, że Fryderyk II wejdzie w tego rodzaju pertraktacje, była fantasmagorią, ale drogami pośrednimi i w sposób nie obowiązujący starał się on utrzymywać nadzieje barzan. Niewątpliwie zaś wspólną platformę stanowiło obopólne dążenie do powrotu Rzeczypospolitej do ustroju sprzed 1764 r. Rację więc miał sekretarz generalny konfederacji Ignacy Bohusz, gdy zapewniał (w liście do Karola Radziwiłła 18 XI 1769 r.), że Fryderyk U „do rządu starodawnego i utrzymania praw wolności polskiej skutecznie przykładać się zechce”¹⁰. Natomiast mijała się z rzeczywistością propaganda barska, gdy w tym samym czasie głosiła, iż król pruski „wcale względem Polski inaczej myśli aniżeli Moskwa, on albowiem przez długi przeciąg panowania swego, możnego i chwalebnego, nigdy mocy sobie od Boga powierzonej nie zażył na uciśnienie Rzeczypospolitej”". Po ogłoszeniu przez Generalność w październiku 1770 r. bezkrólewia poseł kon-

*• Ib., s. 373.

¹¹ Konfederacja Barska. Wybór tekstów, wyd. W. Konopczyński, Kraków 1928, >. 190.

. federacki w Paryżu Michał Wielhorski podsuwał bratu Fryderyka II ks. Henrykowi polską koronę. W końcu zaś roku następnego grono najwybitniejszych przywódców konfederacji z biskupem Krasińskim na czele, zrażonych brakiem wyraźnego zadeklarowania się elektora saskiego i niezdecydowaniem się Francji na poparcie jego kandydatury, postanowiło ofiarować koronę polską klientowi króla pruskiego landgrafowi Hessen-Kassel — Fryderykowi II, osławionemu później sprzedażą swoich wojsk Anglii w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Biskup Krasiński wyobrażał sobie, że landgraf da dwa miliony talarów i dziesięć tysięcy wojska, które za zgodą króla pruskiego przejdzie przez jego państwo i wkroczy do Polski pod wodzą królewicza Karola. Landgraf pozyskać miał poparcie Austrii małżeństwem z arcyksiężniczką (był bowiem wdowcem), względnie cała sprawa dojść miała do skutku na zasadzie odwrócenia przymierzy. „Jeżeli zerwie się alians między Wiedniem a Francją, tedy nieomylnie Francja będzie z Anglią i Prusakiem i pokój między Moskwą i Turcją nie stanie, więc naówczas Kassel król nieomylny” — pisał biskup Krasiński w lutym 1772 r. do Franciszki z Krasińskich, żony królewicza Karola¹².

Pomysły oparcia się na Prusach rozsnuwali konfederaccy działacze w czasie, gdy wojska pruskie w 1770 r. objęły „sanitarnym kordonem”, (pod pretekstem epidemii wybuchłej na Podolul polskie Pomorze, wkraczały coraz głębiej na Kujawy i do^WieUTopolski, brutalnie eksploatując zajęte tereny. Biskup Krasiński pod koniec 1771 r. następująco charakteryzował stosunek kierownictwa konfederacji do tego problemu: „Kondycja nasza teraźniejsza jest błagać majestat boski, ażeby oddalił karę swoją od nas i serce króla pruskiego do politowania nad nami skłonił. Dlatego zdało się Jeneralności zmrużyć oczy na egzorbitancje wojska pruskiego”¹².

W tragiczny rok 1772 przywódcy konfederaccy wkraczali pełni optymizmu. „Nadzieje... zdawały się nieomylnymi, iż po tylu pracach i staraniach, po tylu przebytych trudnościach zbliżał się moment uszczęśliwienia publicznego i ... dopełnienie celów naszych być miało niedalekie” — w tych słowach Generalność ujmowała swoją ówczesną ocenę sytuacji¹*. W ułożonym zapewne w lutym 1772 r. memoriale do dworu wersalskiego wyrażano przekonanie o możliwości zwycięstwa, ale przewidywano i mniej pomyślny rozwój wypadków: „Gdyby zaś nad wszystko nasze spodziewanie bardziej jak dotąd sukursowanymi być nie mieliśmy od Najjaśniejszego Króla Jegomości Chrześcijańskiego (Ludwika

¹² J. Michalski, Schyłek Konfederacji Barskiej, Wrocław 1970, s. 45.

¹³ Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta po rok 1773, wyd. H. Schmitt, Lwów 1884, s. 162.

¹⁴ T. Sapieżyna, Z pamiętnika konfederatki, wyd. W. Konopczyński, Warszawa 1914, s. 107.

S2T