HP0006

22 Kategorie komparatystyki

kami, w nauce - uzyskują walor poznawczy, a więc podlegają poza oceną ich odkrywczości kryteriom prawdy i fałszu¹.

Komparatystyka do każdej z tych dziedzin odnosi się inaczej i stosuje inne miary. Badacz komparatysta, rzecz jasna, nie zajmuje się tworzeniem porównań i stosowaniem ich w utworach literackich lub innych dziełach sztuki. Występujące tam porównania stanowią dla niego „zastane fakty artystyczne" oraz przedmiot obserwacji i analizy. Mogą one świadczyć o wyobraźni pisarza lub artysty oraz o kulturze epoki. Warte są zatem zainteresowania się i poznania. Trzeba jednak zauważyć, że ta obszerna dziedzina komparatystyki artystycznej pozostaje współcześnie badawczo w zasadzie zupełnie niezagospodarowana.

Manifestuje się ona w kompozycji, narracji, kształtowaniu obrazu świata przedstawionego lub w komunikowaniu się z odbiorcami. Obejmuje bogaty repertuar środków, chwytów i technik. Konkretyzuje się w użyciu paralelizmów, kontrastów, porównań, analogii, synkrez dialogowych, w kreowaniu fabularnych sobowtórów, równoległych akcji, symultanicznej chronotopii, użyciu parabol itd. Podlega waloryzacji estetycznej. Ważna jest tedy w tym miejscu konstatacja, że swoista świadomość i praktyka komparatystyezna zawiera się w obrębie samej literatury i sztuki. Może wyrażać się w formie implicytnych rozwiązań artystycznych (jako „metoda twórcza"). Może też występować jako obecny w otworach dyskurs komparatystyczny, jak to ma często miejsce u Norwida. W obu wypadkach pojawia się ona we „wnętrzu" utworów, a nie na zewnątrz nich, jako niezależne od nich instrumentarium czy postępowanie badawcze.

Analogicznie sprawy mają się z komparatystyką wartościującą, retoryczną, perswazyjną, propagandową czy reklamową. Mimo że wyszczególnione w nich czynności (dokonywane za sprawą porównań wartościowania, gesty retoryczne, akty perswazji, działania propagandowe lub reklamowe) mają one niekiedy różne zastosowania i każda charakteryzuje się właściwymi tylko dla niej cechami, reprezentują one solidarnie dziedzinę, którą można by nazwać ogólnie komparatystyką pragmatyczną.

Jej istotą są działania praktyczne: zastosowanie porównań do realizacji celów, które mieszczą się poza samymi porównaniami oraz polegają na kształtowaniu określonych opinii, zachowań i postaw itp. W kompara-tystyce pragmatycznej metody i techniki porównawcze mają charakter instrumentalny i są stosowane ze względu na zamierzony skutek.

Każda z wyróżnionych dziedzin obejmuje odrębny, rozległy i specjalistyczny zakres zagadnień oraz dysponuje osobną tradycją. Konieczny jest w tej sytuacji wybór jednego z tych pól zainteresowań. W rozważaniach niniejszych skupię się zatem głównie na komparatystyce pojętej jako działalność poznawcza i nauka, nachylonej ku określonym aspektom rzeczywistości, zajętej szukaniem odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób poszerzać i pogłębiać o nich wiedzę.

Trudność zasadza się jednakże na tym, że naukowa komparatystyką nie jest bynajmniej „zawsze ta sama i taka sama”, a więc jednolita i stabilna. Raz po raz pojawiają w niej propozycje, które wskazują na istnienie zjawisk dotąd pomijanych w badaniach oraz reorganizują istniejące - zdawałoby się solidne i trwałe - kierunki i zakresy badań. Tak więc wyróżnionym, rozpoznawalnym, stosunkowo dobrze zagospodarowanym dziedzinom badań komparatystycznych, jak porównawcza historia, lingwistyka, semiotyka, literatura, wiedza o kulturze, ekonomia, polityka, zestawiającym rozmaite zjawiska w obrębie jednej i tej samej kategorii, towarzyszą z kolei starania i wysiłki interdyscyplinarne, ażeby wychodzić poza obszary jednorodne i kojarzyć te, które traktowało się dotąd rozdzielnie².

Działania tego typu zmierzają, po pierwsze, do tego, ażeby łączyć lub nakładać na siebie kategorie wywodzące się z różnych nauk. Przykładem może być pojęcie „kapitału symbolicznego’' wprowadzone przez Pierre-Felix Bourdieu, które łączy w jedną zbitkę kategorie z zakresu ekonomii politycznej, politologii i semiotyki³. Innym terenem badań.stają, po drugie, układy kompleksowe, w których współdziałają i przenikają się zjawi-

Związki między literaturą i róż.nymi formami wiedzy w kolejnych epokach omawia praca zbiorowa T. Klinkert. M. Neuhofer (Hg.), Literatur, Wissenschaft und Wissen seit der Epochenschwelle urn 1800: Theorie - Epistemologie - komparatistische Fallstudien, [Berlin 2008.

W badaniach tego typu anatomię człowieka zestawia się i porównuje z anatomią innych ssaków, wymianę towarową jednej formacji ustrojowej z wymianą innej, politykę francuską z brytyjską, literaturę polską z literaturą czeską, malarstwo impresjonistyczne z kubistycznym itp.

Na komparatystyczną użyteczność tej kategorii wskazuje S. Bassnett, Reflections on Comparative Literaturę in the Twen ty-First Cent wy, dz. cyt., s. 6.