img076

danych form zachowań bądź jako kształtowanie niepożądanych K

Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej lub werbalnej. Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. W momencie wybuchu gniewu dziecko rzuca się z pięściami, bije inne dzieci, niekiedy gryzie lub drapie. Atak nie zawsze skierowany jest na tę osobę, która wywołała agresję. Często, jeśli przyczyną jest na przykład zakaz osób dorosłych lub nauczycieli, agresja fizyczna kierowana jest na inne, słabsze osoby z otoczenia — młodsze rodzeństwo, kolegów, zwierzęta lub wyładowywana jest poprzez niszczenie przedmiotów. Jest to tak zwana agresja z przeniesienia. Ma ona miejsce szczególnie wówczas, gdy dziecko na podstawie wcześniejszych doświadczeń może przewidywać, że za czynności agresywne skierowane na osoby dorosłe zostanie ukarane.

Jeśli dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami łub przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi, jest aroganckie, przezywa lub skarży, określa się to jako agresję werbalną. Buss wyodrębnia werbalną agresję kierowaną i niekierowaną ^{1 2}.

0    agresji kierowanej mówimy wtedy, gdy dziecko dokucza w sposób otwarty tej osobie, która jest obiektem agresji i wprost do niej kieruje swoje uwagi. Agresja nie kierowana polega na obmawia-niu, intrygowaniu, plotkowaniu, skarżeniu; nie jest więc jawna, występuje na ogół wtedy, gdy dziecko woli ukrywać swoje działanie, ponieważ boi się szkodzić w sposób otwarty. Ta forma agresji dość często jest spotykana w grupach przedszkolnych. Szczególne miejsce zajmuje tak zwane skarżenie — dziecko w tajemnicy przed kolegami mówi o popełnionych lub nie winach innych dzieci. Od reakcji dorosłego zależy, czy taki sposób działania utrwali się, czy zaniknie. Jeśli nauczycielka ukarze wskazane przez agresora dziecko, rośnie prawdopodobieństwo następnych podobnych zachowań. Jest to niestety dość powszechne zjawisko; nieprzemyślane reakcje opiekunów i wymierzanie kar na podstawie oskarżeń, są często popełnianym błędem.

Zachowania agresywne rozpatruje się jako:

—    reakcję na frustrację,

—    zachowania naśladowcze,

—    zachowania instrumentalne.

Omówię kolejno wymienione przyczyny występowania zachowań agresywnych.

Frustrację określa się jako udaremnienie dążenia poprzez bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne K Przeszkodą wewnętrzną może być zły stan zdrowia nie pozwalający na podjęcie określonego działania — w takiej sytuacji jest dziecko, które z racji zaburzeń czy opóźnień rozwoju ruchowego nie jest w stanie włączyć się do zabaw wymagających pełnej sprawności motorycznej. Przeszkodą może być także brak wiadomości udaremniający osiąganie sukcesów w dziedzinie, w której rówieśnicy dają sobie radę bez kłopotu; może być również brak umiejętności potrzebnych do zrealizowania celów, które dziecko stawia przed sobą, np. wyko- ³

107

1

   Por. A. Frączek: Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnych psychologii społecznej. W: Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych. Red. A. Frączek. Wrocław—Warszawa— Kraków—Gdańsk Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wyd. PAN 1979.

2

   Podaję za S. Zelek-Tucholską: Neurotyczność... jw.

3

Encyklopedyczny słownik psychiatrii pod red. L. Korzeniowskiego i S. Płużyńskiego. Wyd. II. Warszawa 1973, PZWL.