IMGP0555

66 Część pierwsza. Powstanie mowy

może dostarczyć szkielet” - tak napisał w 1946 roku amerykański antropolog Ernest Hooton.¹⁸ Natomiast dzisiejsi specjaliści są przeważnie zdania, że występowanie lub brak kolców bródkowych ma niewielkie znaczenie, ponieważ zwiększona ruchliwość języka nie dowodzi jeszcze zdolności mówienia. Poza tym okazało się, że u niektórych dzisiejszych normalnie mówiących ludzi wyrostki te występują w szczątkowej formie lub nie ma ich wcale.

Podobne zastrzeżenia można wysunąć także w odniesieniu do obecnych prób określenia czasu powstania mowy na podstawie kanału nerwowego u podstawy czaszki - tak zwanego kanału podjęzykowego. Amerykańscy naukowcy skupieni wokół antropologa Richarda F Kaya stwierdzili w 1998 roku, że kanał kostny, przez który przechodzi ważny dla ruchów języka nerw prowadzący od mózgu do otworu gębowego, u dzisiejszych małp człekokształtnych i w skamieniałych czaszkach australopiteków jest znacznie węż-szy od występującego obecnie, podczas gdy u wielu przebadanych neandertalczyków i starszych form wczesnych ludzi „znajduje się w zakresie wielkości typowych dla dzisiejszego człowieka”. Na tej podstawie badacze ci wysnuli hipotezę, że większa średnica ludzkiego kanału wiąże się z bardziej precyzyjnym kierowaniem językiem przez nerw, a sam kanał może „służyć za wyznacznik zdolności głosowych zarówno dzisiejszych ludzi, jak ich wymarłych gatunków”. Amerykański zespół wyciągnął z wyników badań wniosek, że „możliwości głosowe australopiteków nie były rozwinięte wiele bardziej niż u szympansów, podczas gdy zdolności gatunku Homo od przynajmniej 400 tysięcy lat równały się w istocie współczesnym” - to ostatnie dotyczy w szczególności wielokrotnie niedocenianego neandertalczyka (por. s. 52).^w

Tezy te szybko wzbudziły sprzeciw. Już w roku 1999 grupa amerykańskich badaczy ewolucji skupiona wokół Davida DeGusty opublikowała przeciwstawną teorię, zgodnie z którą wielkość kanału podjęzykowego u licznych gatunków małp i australopiteków mieści się w zakresie typowym dla współczesnego człowieka, a poza tym nie ma żadnego bezpośredniego związku pomiędzy tą wielkością a wielkością biegnącego w kanale nerwu. DeGusta i jego koledzy z uzyskanych odmiennych wyników badań wnioskują, „że średnica kanału podjęzykowego nie jest żadnym pewnym wyznacznikiem zdolności mówienia” oraz że „w związku z tym początki ludzkiej mowy, jak też lingwistyczne zdolności neandertalczyków pozostają nadal kwestią otwartą”.²⁰

NOWA DYSCYPLINA NAUKOWA

W ostatnich dziesięcioleciach wnioski na temat kanału głosowego naszych praprzodków i ich zdolności fonetycznych o wiele częściej próbowano wyciągać, kierując się pewnymi cechami samej czaszki. U jej podstawy znajdują się bowiem liczne ważne dla funkcjonowania organu głosowego mięśnie i ścięgna, a zatem - jak uważa wielu paleoantropologów - z jej kształtu można się wiele dowiedzieć o strukturze zakotwiczonego w niej kanału ar-tykulacyjnego.

Stwierdzono na przykład, że osadzona wysoko w gardle krtań, taka jak u szympansów (por. s. 64 i n.), zwykle wiąże się ze stosunkowo płaską podstawą czaszki, podczas gdy głęboko osadzona krtań współczesnego człowieka - z o wiele bardziej wysklepioną (il. 7). Dlatego badacze sądzą, że na podstawie tego wysklepienia i innych szczegółów anatomicznych czaszki będzie można stwierdzić, czy kanał głosowy jakiegoś hominida mógł już wydobywać charakterystyczne dla ludzkiego porozumiewania się artykułowane dźwięki, czyli głoski, a tym samym - czy był dostosowany do wypełniania funkcji językowych.

Pionierami tej dziedziny badawczej, określanej również mianem „paleo-laiyngologii” (od łac. larywc, krtań), byli amerykański lingwista Philip Lie-berman i anatom Edmund Crelin. W 1971 roku praca, w której z przyczyn anatomicznych odmówili neandertalczykowi z Chapelle-aux-Saints (por. s. 62) zdolności do pełnej ludzkiej artykułami wywołała znaczne poruszenie. Analiza wydłużonej, płaskiej podstawy czaszki człowieka z La Chapelle pozwoliła obydwu badaczom na stwierdzenie, że jego krtań była osadzona w gardle niemal tak samo wysoko, jak u szympansów lub niemowląt, tak że nie mógł on jeszcze posiadać charakterystycznego, dobrze przystosowanego do mowy kanału głosowego współczesnego człowieka (il. 7). W drugim etapie badawczym obaj naukowcy wprowadzili do komputera dane anatomicz-no-fizyczne zrekonstruowanego kanału głosowego neandertalczyka wraz z danymi porównawczymi szympansa i współczesnego człowieka, by dowiedzieć się, który z elementów dzisiejszego spektrum dźwiękowego człowieka mógł tworzyć kanał głosowy neandertalczyka.

Ich badania przyniosły spektakularne rezultaty: neandertalczyk z La Chapelle miał możliwość wymawiania wielu spółgłosek i samogłosek, ale nie radził sobie z tak ważnymi dźwiękami spółgłoskowymi, jak [g] i [k], a przede wszystkim z samogłoskami [a], [i] oraz [u], które w artykułowanej wypowiedzi mają wyjątkowe znaczenie ze względu na strukturę i szybkość mowy. Z tym „ograniczonym w sposób wrodzony repertuarem dźwięków” -jak twierdzili Lieberman i Crelin w roku 1971 - neandertalczyk wprawdzie mógł się porozumiewać głosowo, lecz osiągał co najwyżej jedną dziesiątą przeciętnej dzisiejszej szybkości mówienia i nie używał struktur składniowych porównywalnych z naszymi. „Hipotetyczny język, jakim mógł posługiwać się neandertalczyk - zgodnie z prowokacyjnym wnioskiem obu badaczy - byłby znacznie bardziej «prymitywny» niż jakikolwiek język ludzki. (...) Dlatego w pełni rozwinięta, «artykulowana» mowa i porozumiewanie się wydają się stosunkowo późnymi osiągnięciami w ewolucji człowieka.”²¹