n (134)

214

‘tliłem kary, lecz w celu naturalnej obrony”¹. Co prawda, im późniejszy autor, tym .jest powściągliwszy w zalecaniu takiej gamy środków; często spotykamy tylko radę, aby posła zatrzymać pod stratą, póki nie zostanie odstawiony do granicy.

W przeglądzie praktyki warto zwrócić uwagę przede wszystkim na wypadki, których stan faktyczny został już omówiony w rozdziałach poprzednich.

Trzeba wpierw stwierdzić, te z punktu widzenia rozważanego problemu niezbyt jasno przedstawiałaby się sytuacja prawna Patkula (1706 r.)², Goertza (1717 r.)³, Montiego (1734 r.)⁴. Patkul został osądzony z rozkazu króla Szwecji, który traktował go jako swego poddanego*, winnego zbrodni stanu; był zaś nic tylko posłem, ale i dowódcą posiłków rosyjskich współdziałających z Augustem II przeciw Szwedom. Goertz, aresztowany w Holandii (1716 r.) na żądanie dworu angielskiego, przeciw któremu organizował spisek, nie był akredytowany przy żadnym dworze, lecz rozporządzał bezprecedensowym na owe czasy⁵ „generalnym pełnomocnictwem” króla szwedzkiego. Pretensjom Montiego, którego aresztował w Gdańsku rosyjski marszałek Miinich, można było przeciwstawić aż kilka argumentów formalnych: że jego listy uwierzytelniające wygasły ze śmiercią Augusta II, do którego były skierowane; te nie był nigdy akredytowany przy dworze rosyjskim; że kierował akcją zbrojną przeciw Rosji, sam wywołując stan niebezpieczeństwa.

Przyglądając się wypadkom, w których sytuacja prawna bohaterów nie mogła budzić wątpliwości, można stwierdzić, że w pierwszym porywie bywała czasem mowa o środkach bardzo krańcowych. W r. 1420 Zygmunt Luksemburczyk, obrażony gwałtowną mową Oleśnickiego, zamierzał go podobno utopić⁶. W r. 1508 Ferdynand Katolicki wyrzuca wicekrólowi Neapolu, że nie kazał powiesić kuriera papieskiego, który przywiózł obraźliwy list⁷. W r. 1670 cesarski poseł Meyerberg doradzał podobno, aby Brandta, sprawcę porwania Kalksteina, zakuć w kajdany i trzymać w lochu, póki elektor nie uwolni Kalksteina. Brandt jednak w porę się wymknął, a król Michał w liście do Fryderyka Wilhelma żądał tylko wymierzenia mu „odpowiedniej kary”⁸. Na sejmie r. 1683, wśród szlachty oburzonej intrygami Vitry’ego, rozległy się głosy, aby ambasadora obić kijami, albo nawet skastrować⁹. Ale żadnego z tych pomysłów nic zrealizowano.

Jakie natomiast środki znalazły zastosowanie? Można się doszukać bardzo niewielu wypadków, w których zatrzymano lub uwięziono członków świty posła¹⁰, wyjątkowo tylko jego samego*³, co dowodzi, że liczono się bardziej z posłem niż z jego podwładnymi. Nawet jednak gdy członek świty posła popełnił zabójstwo, wypuszczano go, skoro złożył okup rodzinie zabitego*⁴.

Szczególny charakter miało internowanie podczas insurekcji r. 1794 personelu ambasady rosyjskiej w Warszawie z rezydentem baronem Aschem na czele. Wobec interwencji korpusu dyplomatycznego Wydział Interesów Cudzoziemskich wyjaśniał — piórem Dzieduszyckicgo — że chodzi zarówno o uchronienie zatrzymanych przed gniewem ludu, jak i o posiadanie zakładników za Polaków, którzy poprzednio zostali wywiezieni na rozkaz ambasadora, że jednak wszyscy są traktowani z należną kurtuazją⁴³. Wypadek to odosobniony, ale bez precedensu było też postępowanie ambasadora rosyjskiego, rządzącego się w Polsce jak w kraju podbitym.

Przebieg i wynik pozostałych wypadków, choć rozrzuconych w miejscu i czasie, jest zadziwiająco podobny. Skoncentrujmy się na najbardziej charakterystycznych⁴⁶: Mendozy (1584 r.)⁴⁷, Bruneau (1605 r.)⁴⁸, Bedmara (1618 r.)⁴⁹, Vitry’ego (1683 r.)⁵⁰, du Herona (1702 r.)⁵¹, Gyllcnborga (1717 r.)⁵² i Cellamare (1718 r.)⁵³.

W wypadkach tych charakter dyplomatyczny bohatera nie budzi wątpliwości: Bruneau jest sekretarzem ambasady, pozostali są ambasadorami lub posłami, akredytowanymi w kraju, w którym rozgrywają się krytyczne wydarzenia.

Każdemu zarzucano udział, i to kierowniczy, w przygotowywaniu zbrodni stanu. Mendoza, Vitry, du Heron, Gyllenborg planowali detronizację monarchy; Cellamare — porwanie regenta; Bedmar — obalenie ustroju kraju przyjmującego; Bruneau (przytrzymany na rozmowie ze spiskowcami, którą prowadził za wiedzą zresztą ambasadora) — oderwanie od kraju przyjmującego jednej z jego prowincji. Dowody były niewątpliwe. W wypadku Vitry’ego, du Hćrona, Gyllenborga, Cellamare dostarczyła ich przejęta korespondencja: odpisy raportów Vitry’ego dostawał Sobieski od przekupionego sekretarza ambasady; wysłańcowi Cellamare wykradła korespondencję prostytutka; obciążające Gyllenborga listy Goertza przejęli Duńczycy i skierowali do Anglii. Rozmowę Bruneau ze spiskowcami podsłuchali urzędnicy policji francuskiej, a spisek Bedmara został samorzutnie wydany przez jednego ze sprzysiężonych.

⁴³    Za Filipa II zatrzymano na parę godzin ambasadora Wenecji, który z dobytą szpadą stawiął opór alkaldom, chcącym wyprowadzić z jego rezydencji człowieka nie związanego z ambasada, a szukającego w niej schronienia — Zufiiga, I, f. 51^a.

⁴⁴    Adair, 129 i 139 n., zna dwa takie wypadki (początek XVI wieku w Anglii i r. 1622 w Wenecji).

⁴³    Dzieduszycki, 395 n. i 400 n.

⁴⁴    O kilku jeszcze podobnie załatwionych — zob. Adair, 131 n.

⁴⁷ Camden, 263 n.; Satow, 294; Hill, H, 529 n. Aluzje u .Gentilisa, passim.

⁴⁴ (Ch.) Martens CC, I, 334 n. ⁴⁹ Tamże, I, 471 n.; NCC, I, 513 n.

⁹⁴ (R.) Przeździecki DPCP, I, 216 n.; Forst-Battag’ia JS, 176 n.

⁵¹ Flassan, IV, 239 n.; (Ch.) Martens CC, I, 392 n.; Lcngnich, U, 18 n.; Skrzetuski, I, 297 n.; (R.) Przeździecki DPCP, I, 235 n.

³³ (Ch.) Martens CC, I, 97 n:    ⁹³ Tamże, 149 n.; Pićtri, 198 n.

S. E. Nahlik: Narodziny dyplomacji *    15

/

1

Grocjusz, jw. In fine; podobnie Rachel, § LXVm.

2

⁵⁴ (Ch.) Martcns CC, I, 398 n.

3

   Tamże, 97 n.

4

   Tamże. 207 n., i (R.) Przeździecki DPCP, I, 247 n.

5

   Dziś byłby to ambassador-at-large względnie ambassadeur itlnćrant.

6

³³ Długosz, XI (227).    ⁷ Maulde, H, 46.

7

⁴⁰    Pufendorf, XI, § 103 in fine i § 104. Wicąucfort, U, I, 11 (p«zedtem już, i to ostrzej: MTA,

8

207 n.,) z pogardą komentuje słabą reakcję króla na tak niesłychany afront.

9

   Forst-Battaglia JS, 177.

10

⁴³ Niektóre przytacza Adair, 133, 244; najpóźniejszy miał miejsce w Holandii w r. 1668.