Obraz9 3

FUNDAMENTALIZM ISl.AM$v,

~| 68

Dżamal ad-Din al-Afghani rozwija temat reformy i_s, łamu, wychodząc od oryginalnej refleksji, dotyczącej pewnego aspektu natury teologicznej, który tutaj warto pokrótce przypomnieć. Al-Afghani przypisywał sukce-sy Europy oraz jej agresywną zdolność rozciągnięcia panowania od Afganistanu po Tunezję nic tyle i nie tyk ko sile wojsk francuskich i angielskich, co raczej i przede wszystkim - jak miał się wyrazić podczas konferencji w Kalkucie w 1882 r. - sile nauki, „która wszędzie dowodzi swej wielkości i potęgi”. Dodał jeszcze: „Ignorancja nie ma alternatywy, musimy pokornie uznać naszą słabość wobec nauki”. Kiedy się to uzna, wówczas pozostaje pytanie: dlaczego islam, będący - według słów tego reformistycznego intelektualisty - religią racjonalną, która historycznie pobudzała do badań naukowych, nic był w stanie wytrzymać konkurencji z nauką zachodnią? Odpowiedź, jaką daje sobie al-Afghani jest bardzo pouczająca, gdyż pozwala nam zrozumieć, że reformizm otwarcie stawia przed sobą problem hermeneutyki teologicznej. Autor ten uważa bowiem, iż islam może dać rozumowi ludzkiemu narzędzia poznawcze do studiowania świata, który został stworzony przez Boga i którego tajemnice są odsłonięte przez słowo Boże zawarte w Koranie. Prawdziwa granica rozwoju poznania naukowego ukazała się w momencie, kiedy w historii świata muzułmańskiego nad interpretacją racjonalną (idżtihad) tekstu świętego przeważyło naśladownictwo (taklid), to znaczy kiedy zaprzestano - około X w. - uprawiania hermeneutyki teologicznej, która w Europie, przeciwnie, będzie się rozwijać, począwszy od odrodzenia (szczególnie rozwijając się w wyniku reformacji protestanc-69 f

_rEFORM'^zM

kiej)- Stąd właśnie al-Afghani wyrażał pragnienie powrotu do ducha Koranu, rozumiejąc, że tekst święty powinno się uważać za księgę otwartą, a nie niezmienny depozyt przepisów, które należy bezkrytycznie naśladować w każdym czasie. Dlatego też al-Afghani odkrył i z nowej perspektywy przestudiował głębokie związki, jakie w przeszłości łączyły islamską myśl religijną z perską kulturą naukową. Systematyczne niszczenie tradycji naśladowniczcj, aby w pełni odzyskać racjonalną interpretację, staje się nowym paradygmatem teologicznym, który jeszcze dziś będzie się starał przeciwstawić zarówno pewnym formom myśli tradycjonalistycznej, jak i współczesnym radykalnym prądom islamu. Niektórzy współcześni filozofowie i socjologowie, tacy jak Laro-ui, al-Jabri i Arkoun, mogą być w pewnym sensie umieszczeni w ciągłości z ideami reformistów, gdyż według tych wymienionych autorów islam musi się dziś zreformować - na polu religijnym i naukowym - jeśli chce rzeczywiście się odrodzić, nie pozwalając się sprowadzić wyłącznie do wymiaru politycznego.

Idee wypracowane przez Dżamala ad-Dina al-Afgha-niego, Mohammada Abduha i Raszida Ridę szybko zaczęły krążyć w najbardziej ostrożnych środowiskach intelektualnych świata muzułmańskiego. Przyczyniły się one do powstania ruchu, który rozwinie się w świccie osmańskim, a więc nie na obszarach peryferyjnych, lecz w sercu ostatniego z wielkich imperiów świata muzułmańskiego. Ruchem odwołującym się do idei reformi-zmu będzie Tanzimat, który w centrum swojej strategii Postawi nie tyle reformę religijną islamu, co raczej modernizację państwa. Jego zdaniem dokonać się to powin-