Obraz6 2

ARS CANENDI

✓

znaczne części, a pochodzące z pism najznaczniejszych Ojców Kościoła takich jak Bazyli²⁶, Jan Chryzostom²⁷, Hieronim (+420)²⁸ i Augustyn²'¹. Każda homilia bierze za podstawę pojedynczy psalm, a częściej pojedynczy wers psalmowy i tworzy doń budując)' komentarz w modnym wówczas stylu alegorycznym. W homiliach rozsiane są wzmianki, które mówią nam wiele o okolicznościach ich powstania. Przekazują, że wiele z nich wygłoszono podczas porannej Eucharystii w' niedzielę, a ich tematem jest wers używany jako refren psalmowy, który zgromadzenie odśpiewało w^fcześniej podczas liturgii w odpowiedzi na śpiew psalmu przez kantora bądź lektora. Obraz ten staje przed oczami najlepiej na podstawie złożenia dosłownie dziesiątek zachowanych wzmianek tego typu ale kilka zasadniczych elementów' zawartych jest w pojedynczym fragmencie z Jana Chryzostoma:

j

'ano

IV E

ru*

ł

herorum w^r sw ym Tractatus sive homiliae in psalmos wy-°szonym dla swej wspólnoty monastycznej w' Betlejem

_f które przedstawiają udział kleru, mnichów, zakonnic " ° ieckich w rozbudowanych wigiliach, podczas których . ważniejszą czynnością był śpiew psalmów. By wspo-^n1,ie<f tylko najbardziej oczywiste przykłady, Bazyli²⁰ Hpeeria (koniec IV wieku)²¹ opisują takie wigilie, podczas ' Ł Augustyn (+430) mówi nam, jak Ambroży wprowa-dzU podobne zwyczaje w Mediolanie, gdy jego wspóLno-_ln.|_a oblegana przez arian²². Mniejszość szemrała i nie -udzielała ogólnego entuzjazmu, ale ich zastrzeżenia odrzucane były przez najwybitniejsze kościelne autorytety _tego okresu²³. Augustyn tymczasem, cechujący się wyjąt-_{kową na} te czasy skrupulatnością i zdolnością introspek-qi przekazał szczególne spojrzenie na całe zjawisko, opisując zaniepokojenie związane z intensywną przyjemnością, jakiej doznał słuchając mediolańskiej psalmodii²⁴. Nie jest tu miejsce na próbę wyjaśnienia genezy zjawiska²⁵, ale jego istnienie i umiejscowienie chronologiczne powinno bvł zauważone jako tło dla dalszych ustaleń.

Gdv docieramy w końcu do pochodzących z końca czwartego i początków piątego wieku wzmianek o psalmodii w obrzędach poprzedzających Eucharystię, pierwsze spostrzeżenie dotyczy faktu,, że pojawiają się one najczęściej _w homiliach lub kazaniach do psalmów. Zachowały się zbiory takich homilii obejmujące całą Księgę Psalmów lub jej

Część psalmu, którą lud śpiewa zwykle jako refren lupoyalle-inl brzmi następująco: „Oto dzień, który Pan uczynił, radujmy się w nim i weselmy" (Ps. 117, 24). Refren ten pobudza wielu, ^a lud jest szczególnie przyzwyczajony aby odpowiadać nim pod-czas tego duchowego zebrania i niebiańskiej uczty. Pozwólcie jednak, że zajmiemy się cahjm psalmem od początku, nie od

wersetu używanego jako refren, omawiając treść od samego początku*

^uważamy, że psalm 117 był śpiewany responsorialnie £ rei renem wykonywanym przez zgromadzenie był wers ^ „Oto dzień, który Pan uczynił" (Haec dies, graduał wielmożny} Okazją liturgiczną, podczas której psalm śpie->'„zebranie duchowne i niebiańska uczta", to zna-diarystia, nareszcie Jan w tym szczególnym przy-zdecydow'ał oprzeć swą homilię na całym psalmie, lko na refrenie.

^na P^oczątku piątego wieku wyraźnie zaznacza, że psalmy można było usłyszeć w niedzielę. „W ostatnią niedzielę czytany był psalm szósty i z powodu choroby nie mogli-smy go wyjaśniać, teraz jednak czytany jest psalm siódmy . Przy okazji fragment sugeruje, że psalmy wykony-wano w Betlejem z niedzieli na niedzielę w porządku numerycznym³². Układ ten był prawdopodobnie wyjątkowy, z pewnością nie stosowano go w Hipponie, gdzie Augu-styn pisze w kazaniu do psalmu 138 „Przygotowaliśmy sobie krótki psalm i nakazaliśmy lektorowi odśpiewać go. Teraz jednak, jak wńdać, przestraszony, zamiast tamtego przeczytał inny"³³.

We wszystkich tych wzmiankach należy zauważyć, że śpiewany był tylko jeden psalm. Potwierdza to wrażenie, że wspominane nabożeństwo była niedzielną Eucharystią, a nie niedzielnymi porannymi wigiliami, w ramach których śpiewano by bardzo wńele psalmów'. Wrażenie potwierdzają dalej fragmenty, które zaznaczają, że podczas tego samego nabożeństwa czytano Ewangelię „Przed chwilą usłyszeliśmy z Ewangelii" - mówi Augustyn komentując pierwszy wers psalmu 29^M. To, że fragmenty odnoszą się do śpiewm tylko jednego psalmu, budzi następną wątpliwość, w pewnym sensie nieistotną dla niniejszej pracy, ale zbyt ważną, aby nie wspomnieć o niej w ogóle. Jeżeli podczas nabożeństwa śpiewany był tylko jeden psalm -przypuszczalnie poprzednik graduału - co z psalmem Alleluja? Pytanie, czy istniał on w tym czasie jest rówmie w'ażne, jak pytanie o genezę graduału. Możemy odnieść się tu do niego jedynie w' bardzo wąskim zakresie, w którym wwmagają tego omawiane świadectwa. Z pewnością dowody świadczące za śpiewaniem w przedeucharystycz-nej części nabożeństwa jedynie jednego psalmu przema-

25

^CaNOR 3i